Популяция туралы түсінік

      ПОПУЛЯЦИЯ ҰҒЫМЫ

Популяция (латын тілінде populus — халық, тұрғын халық) — белгілі бір кеңістікте генетикалық жүйе түзетін, бір түрге жататын және көбею арқылы өзін-өзі жаңғыртып отыратын азғалар тобы. Осы топтың популяция болып есептелуі үшін: тарихи қалыптасқан ареалы және үздіксіз өзгеріп тұратын сыртқы орта жағдайында өзінің саны мен құрылымын сақтауға қабілеттіболуы; сол түрдің өзге топтарынан қандай да бір табиғи кедергілермен ажыратылып тұруы; бір немесе бірнеше экожүйенің құрамына кіріп, олардағы зат алмасу, энергия тасымалдау процестеріне қатысуы тиіс. Әр популяция өзіне ғана тән статиктикалық сипаттамалары (саны, тығыздығы, ареалы, орналасуы, жас ерекшелігі, жыныстық құрамы) және динамикалық сипаттамалары (саны мен тығыздығының уақытқа қатысты өзгеруі) бойынша ерекшеленеді. Популяцияның статиктикалық сипаттамалары популяцияның белгілі бір сәттегі күйін көрсетіп, өлшеу, санау арқылы қысқа мерзімде анықталады. Популяцияның динамикалық сипатамаларын анықтау ұзақ мерзімді (бір ұрпақ жаңаратындай) қажет етеді. Популяция санының динамикасы белгілі бір уақыт аралығындағы тірі ағзалардың өмірге келуі мен өлімі көрсеткіштерінің ара салмағы бойынша анықталады. Сондай-ақ, популяция санының өзгеруіне иммиграция және эмиграция процестері де әсер етеді. Популяция саны өсуінің біртіндеп тежелуі логистикалық теңдеу арқылы өрнектеледі. Әдетте, жануарлар мен өсімдіктер популяциясының саны біршама тұрақты болғанымен, олар әлсін-әлсін күрт өзгеріп отырады (мысалы, тоқалтіс тышқандар, леммингтер, т.б.). Кейбір жануарлардың (шегіртке, бөкендер, т.б.) санының немесе тығыздығының қауырт өсуі олардың қоныс аударуына әкеледі. Жануарлар популяцияларының саны мен тығыздығы күрделі мінез-құлықтық (аумағын белгілеу, қору, көші-қон), физиологиялық механизмдер арқылы (гормондар қызметі, стресс) және популяцияның генетикалық құрылымының өзгеруі арқылы реттеліп отырады.

Топтық бірігу ретіндегі популяция  өзіне ғана тән қасиеттермен қатар  әрбір жеке дарақтардың өзіне тән қасиеттерге де ие. Топтық ерекшеліктер дегеніміз - бұл популяциялардың негізгі сипаты. Оған мыналар жатады:

• 1) жалпы есебі (сан) - болінген аумақтағы дарақтардьщ жалпы саны;
• 2) тығыздық - популяция мекендеген кеңістіктің ауданына немесе көлеміне келетін дарақтардың орташа саны;
• 3) өсімталдық - кебею нәтижесінде уақыт бірлігінде пайда болған жаңа дарақтар саны;
• 4) өлім-жітім - белгілі уақыттың бір бөлігінде дарақтар популяциясында өлгендердің мөлшерін көрсететін көрсеткіш;
• 5) популяция өсімі - туу мен өлім-жітім арасындағы айырма; өсімнің пайдалы да, пайдасыз да болуы мүмкін;
• 6) өсу қарқыны - уақыт бірлігіндегі орташа өсім;
• 7) жыныстық құрам — берілген популяциядағы еркек және әйел жынысты дарақтар арақатынасы;
• 8) жас құрамы - бұл дарақтарды жасы бойынша бөліп тарату.^[2]

Популяция терминін 1903 ж. Дания биологы В.Иогансен (1857 — 1927) енгізді. Эволюция заңдылықтарын, түрлердің пайда болуын зерттейтін ғалымдар популяцияны микроэволюциялық процестің ең шағын бірлігі ретінде қарастырса, ал экологтар популяцияны түр аралық әсерлесу мен өнімділік тұрғысынан зерттейді. Популяцияны зерттеудегі микроэволюциялық, генетикалық, экологиялық бағыттарды біріктіретін биологияның жаңа саласы — популяциялық биология қалыптасты. Жойылып кету қаупі төнген түрлерді сақтап қалу, зиянды түрлердің санын тежеу, экожүйе құрамына жаңа түрлерді енгізуде (интродукция) популяцияны зерттеудің маңызы зор.

Популяция[1] (латын тілінде populus —  халық, тұрғын халық) — белгілі бір  кеңістікте генетикалық жүйе түзетін, бір түрге жататын және көбею  арқылы өзін-өзі жаңғыртып отыратын азғалар тобы. Осы топтың популяция  болып есептелуі үшін: тарихи қалыптасқан  ареалы және үздіксіз өзгеріп тұратын  сыртқы орта жағдайында өзінің саны мен  құрылымын сақтауға қабілетті болуы; сол түрдің өзге топтарынан қандай да бір табиғи кедергілермен ажыратылып тұруы; бір немесе бірнеше экожүйенің құрамына кіріп, олардағы зат алмасу, энергия тасымалдау процестеріне қатысуы  тиіс. Әр популяция өзіне ғана тән  статиктикалық сипаттамалары (саны, тығыздығы, ареалы, орналасуы, жас ерекшелігі, жыныстық құрамы) және динамикалық  сипаттамалары (саны мен тығыздығының уақытқа қатысты өзгеруі) бойынша  ерекшеленеді. Популяцияның статиктикалық  сипаттамалары популяцияның белгілі  бір сәттегі күйін көрсетіп, өлшеу, санау арқылы қысқа мерзімде анықталады. Популяцияның динамикалық сипатамаларын  анықтау ұзақ мерзімді (бір ұрпақ  жаңаратындай) қажет етеді. Популяция  санының динамикасы белгілі бір  уақыт аралығындағы тірі ағзалардың өмірге келуі мен өлімі көрсеткіштерінің ара салмағы бойынша анықталады. Сондай-ақ, популяция санының өзгеруіне  иммиграция және эмиграция процестері де әсер етеді. Популяция саны өсуінің  біртіндеп тежелуі логистикалық теңдеу арқылы өрнектеледі. Әдетте, жануарлар  мен өсімдіктер популяциясының саны біршама тұрақты болғанымен, олар әлсін-әлсін күрт өзгеріп отырады (мысалы, тоқалтіс тышқандар, леммингтер, т.б.). Кейбір жануарлардың (шегіртке, бөкендер, т.б.) санының немесе тығыздығының қауырт өсуі олардың қоныс аударуына  әкеледі. Жануарлар популяцияларының саны мен тығыздығы күрделі мінез-құлықтық (аумағын белгілеу, қору, көші-қон), физиологиялық  механизмдер арқылы (гормондар қызметі, стресс) және популяцияның генетикалық  құрылымының өзгеруі арқылы реттеліп отырады.

Топтық бірігу ретіндегі популяция  өзіне ғана тән қасиеттермен қатар  әрбір жеке дарақтардың өзіне  тән қасиеттерге де ие. Топтық ерекшеліктер дегеніміз - бұл популяциялардың  негізгі сипаты. Оған мыналар жатады: 1) жалпы есебі (сан) - болінген аумақтағы  дарақтардьщ жалпы саны; 2) тығыздық - популяция мекендеген кеңістіктің  ауданына немесе көлеміне келетін дарақтардың  орташа саны; 3) өсімталдық - кебею нәтижесінде  уақыт бірлігінде пайда болған жаңа дарақтар саны; 4) өлім-жітім - белгілі  уақыттың бір бөлігінде дарақтар популяциясында өлгендердің мөлшерін көрсететін көрсеткіш; 5) популяция  өсімі - туу мен өлім-жітім арасындағы айырма; өсімнің пайдалы да, пайдасыз да болуы мүмкін; 6) өсу қарқыны - уақыт  бірлігіндегі орташа өсім; 7) жыныстық құрам — берілген популяциядағы  еркек және әйел жынысты дарақтар арақатынасы; 8) жас құрамы - бұл дарақтарды жасы бойынша бөліп тарату.

Популяция туралы түсінік

Популяция туралы түсінік Әрбір  түр белгілі бір территорияда - ареалда тіршілік етеді. Көбіне ареалдың әр жерінде орналасқан особьтар топтары  бір- бірімен байланыса да алмай, шағылыса да алмай бөлектеніп өмір сүреді. Бұл топтардың саны түрдің санына, тарихи (филогенетикалық) жасына, ареалдың аумағына және басқа да себептерге байланысты. Популяция - тіршілік циклдары, морфологиялық бедгілері ұқсас, генефондары ортақ особьтар жиынтығы.

«Популяция» ұғымы лат. populus - халық  деген мағынаны білдіреді. Бұл терминді алғаш рет дат генетигі В.Л.Иогансен қолданды.

«Популяция» ұғымы биологияда негізгі  ұғымдардың бірі, ал популяцияны генетикалық, эволюциялық және экологиялық тұрғыдан зерттеу жұмыстары ерекше бағытқа - популяциялық биологияға бірігеді. Популяциялық экология немесе демэкология осы  бағыттың бір бөлігі болып табылады.

Бір популяцияға жататын азғалар  бір-біріне қоршаған ортаның факторлары немесе басқа да бірге тіршілік ететін түрлерден кем әсер етпейді. Популяцияда  тұраралық қарым- қатынастың барлық формалары кездеседі. Алайда популяцияда көбіне бәсекелестік және мутуалистік (бір-біріне пайдалы) байланыстар қатты байқалады. Популяциядағы өзіндік туріші қарым қатынастары - бұл ұрпақ әкелуге қатысты байланыстар; әртүрлі жынысқа жататын особьтар арасындағы және ата- аналары мен ұрпақтары арасындағы байланыстар.

Экологиялық жүйелердің, сонымен қатар  популяцияның негізгі қасиеті - олар үнемі өзгерісте, қозғалыста болады. Бұл жүйенің өнімділігіне, биологиялық  алуантүрлілігіне, құрылымдық - Функционалдық  ерекшелігіне әсер етеді. Тірі материяның ұйымдасу жүйесінде популяциялық деңгей ерекше орын алады.

Бір жағынан популяция тіршіліктің  әртүрлі деңгейінде: ағза-популяция-биоценоз-биогеоценоз-биосфера Функционалдық-экологиялық қатарына кіретін биоценотикалық Қарым-қатынастың элементарлық бірлігі болып табылады. Екінші жағынан популяция әртүрлі  деңгейдегі таксондардың Филогенетикалық  байланысын: ағза-популяция-түр-тұыстұқымдас-отряд-класс-патшалық көрсететін генетикалық- эволюциялық  қатарына кіретін эволюциялық процестің  элементарлық бірлігі. [өңдеу]

Түрдің популяциялық құрылымы

Түрдің популяциялық құрылымы Әрбір  түр белгілі бер территорияда (ареалда) тіршілік ете отырып сол  территорияда популяциялар жүйесі ретінде  көрінеді. Түр тіршілік еткен ареал  неғұрлым күрделі, бөлшектенген болса  популяциялар арасындағы алшақтық та соғұрлым жоғары болады. Алайда түрдің популяциялық құрылымын оның биологиялық  ерекшеліктері - особьтардың қозғалу  белсенділігі, табиғи кедергілерді, тосқауылдарды  жеңе білуі және т.б. анықтайды. Егер түр мүшелері үлкен кеңістікте үнемі  қозғалып, араласың жатса мұндай түр  аз ғана ірі-ірі популяциялардан  тұратын түр болып сипаттталады. Көшіп-қону (миграция) қабілеттілігімен әдетте солтүстік бұғылары, Африка саванналарындағы тұяқты жануарлар  ерекшеленеді. Олар маусымдық көшіп-қону кезінде жүздеген шақырым жерлерді артқа тастайды. Мұндай түрге жататын  популяциялардың шекаралары әдетте, үлкен географиялық тосқауыл, бөгеттер - үлкен өзендер, тау жоталары т.б. бойынша өтеді.

Қозғалуға белсенділігі төмен жағдайда түрдің құрамында ландшафттың мозайкалығын білдіретін көптеген майда популяциялар құрылады. Мозайкалық - қауымдастықтың кеңістікте көлденең таралуы. Өсімдіктер мен аз және баяу қозғалатын жануарларда  популяция саны ортаның әртүрлілігіне  тікелей байланыста болады. Мысалы, мұндай түрлердің таулы аудандарда жазық жерлермен салыстырганда  территория бойынша бір-бірінен  алыстап, бөлінуі жоғары. Кейде түрдін кішкентай ареалда тіршілік етуі ортаның әртүрлілігіне емес, ағзаның  мінез-құлқьша да байланысты. Мысалы, аюлар өздері тіршілік етіп жатқан жерге бауыр басып қалатындықтан  ол жерді тастап кетпейді, сондықтан  үлкен ареалда бір-бірінен кейбір қасиеттері бойынша өзгешеліктері  бар көптеген майда топтар болып  тіршілік етеді.

Көршілес популяциялардың бір-бірінен  алшақ өмір сүру ерекшеліктері әртүрлі. Кей жағдайда олар тіршілік етуге  қолайсыз жерлермен бір-бірінен  оқшауланса, кейде тіршілікке қолайлы  ортада (шөлді жердеғі өзен аңғарлары  мен оазистерде) бір жерге көптеп шоғырланған.

Бір түрге жататын популяциялардың  ішінде шекаралары жақсы байқалатын және керісінше, анық байқалмайтын ареалда  тіршілік ететін популяциялар да болуы  мүмкін. Көпшілікке белгілі, астық тұқымдастардың зиянкесі тасбақалы қандала жұмыртқаны жарып шыққан сон 2,5-3 айдан кейін  дәнді алқаптардан ондаған, жүздеген шақырым жердегі тау етегіндегі ормандарға ұшып, қоныс аудару басталады . Ол жерде олар келесі көктемге дейін  ағаштар дан түскен жапырақтар арасында қыстап шығады. Ұшу ұзақтығы особьтардың  қоңдылығына байланысты. Нәтижесінде  қыстап шығатын бір жерде әртүрлі  жерлерден ұшып келетін қандалалар араласып кетеді. Ал көктемгі ұшу бағыты желдің бағытына байланысты болады. Осыған байланысты үлкен кеңістікте особьтардың  үнемі қозғалуы және бір-бірімен  араласуы болып жатады да жекелеген  популяциялардың шекаралары бола бермейді. Сондықтан түр ішінде популяциялар әртүрлі көлемдегі топтар ретінде кездесуі мүмкін.

Популяциялар арасында жекелеген  особьтардың алмасуы ұдайы немесе ара-тұра болып жатады. Қарғалардың  маусымдық көшуі кезінде жас  құстардың бір бөлігі қыстайтын  жерінде сол жердегі басқа  особьтармен жүп түзіп қалып  қояды.

Жекелеген особьтар арасындағы байланыстар  бір нәтижеге, популяция арасындағы байланыстар басқаша нәтижелерге  альш келеді. Мысалы, белгілі бір  паразиттің ұзақ уақыт бойы әсер етуі иесінің физиологиялық жағдайыньщ, ұрпақ шығаруының, өмір сүру ұзақтығының  өзгеруіне байланысты болуы мүмкін. Осы түрге жататын популяциялар арасындағы қарым-қатынастар олардың  топтық сипаттарының - санының, жастық құрамының, өлуі мен популяцияның өсу  қарқындылығьшың өзгеруіне алып келеді. Популяциялар арасындағы байланыстар  оларды бүтін бір түр ретінде  ұстап тұруға көмектеседі. Популяциялар арасындағы ұзақ және толық оқшаулану  әдетте жаңа түрлердің пайда болуына  алып келеді.

Кейбір популяциялар арасындағы өзгешеліктер әртүрлі леңгейде болады. Ол өзгешеліктер олардың тек топтық сипатына ғана емес, жеке особьтарының мінез-құлық, морфологиялық  және Физиологиялық ерекшеліктеріне  де қатысты болуы мүмкін. Ареалдың әртүрлі бөлігіндегі ақ қояндар  бір-бірімен түсі, дене мөлшері, ас қорыту жүйесінің құрылысы боңынша айырмашылықтары  болады. Мысалы, Ямал түбегіндегі ақ қояндардың аш ішектерінің ұзындығы Орал тауының орманды далаларындағы  өкілдеріне қарағанда 2 есе үзын. Бұл  қоректену ерекшеліктеріне, қорек  құрамындағы қатты азықтардың мөлшеріне  байланысты.

Тіршілік орталарының айырмашылықтары  неғұрлым көп және особьтар арасындағы алмасу нашар болса, соғұрлым популяциялардың  бір-бірінен өзгешеліктері көп  болады.

Генетикалық біртүтастығына және көбею  түріне байланысты популяциялар: панмиктикалық (айқас ұрықтану), клонды және клонды-панмиктикалық (мысалы, шіркейлерде партеногенетикалық ұрпақ жынысгы ұрпақпен алмасады) болып бөлінеді.

Популяциялар құрылымы

Популяциялар құрылымы Популяциялар құрылымы - бір жағынан түрдің биологиялық  қасиеттеріне негізделіп, екінші жағынан - ортаның абиотикалық факторлары мен басқа түрлердің популяциялары  әсерінен қалыптасып құрылады. Популяциялар құрылымы тұрақты болмайды. Территориядағы особьтардың таралуы топтардың  жынысы, жасы, морфологиялық , физиологиялық , мінез- құлықтары және генетикалық  ерекшеліктері бойынша ара қатынастары  популяцияның құрылымын көрсетеді.

Популяцияның кеңістіктегі құрылымы - популяция особьтарыньщ кеңістікте орналасу ерекшеліктері. Ол тіршілік ортасының  және түрдің биологиялық ерекшелігіне байланысты. Жылдың маусымы, популяцияның сандық мөлшері уақыт бойынша  өзгеруі мүмкін. Сондықтан популяция  особьтары кеңістікте бірқалыпты, кездейсоқ  және топтанып орналасады.

Табиғатта особьтардың бірқалыпты орналасуы сирек кездеседі. Кездейсоқ (диффузиялық) орналасу көптеген өсімдіктерде, ясануарларда кездеседі. Топтанып орналасуда (мозайкалық) особьтар топ-топ болып  кездеседі, мысалы, сүтқоректілер табыны, құстар колониясы. Топтанып орналасу популяция  үшін қолайсыз жағдайларда үлкен  тұрақтылық береді. Жануарлардың ортаның  қолайсыз жағдайларына немесе олардың  даму циклдарына байланысты жылжып қозғалуын  миграция деп атайды. Олар жүйелі (тәуліктік  немесе маусымдық) ясәне жүйесіз (қуаңшылық, су тасқыны, өрт, және т.б.) болуы мүмкін. Мысалы, құстардың жылы жаққа ұшуы маусымдық миграцияжатады.

Ценопопуляциядағы өсімдіктер әрқалай, кейде топтанып, кейде бір-бірінен  оқшауланып орналасып микроценопопуляциялар, субпопуляциялар түзеді. Мұндай топтанып орналасуда особьтардың саны, тығыздығы, жастық құрылымы бойынша айырмашылықтар болады.