Кәсіпорын қаржысын басқару

*Ақпарат  көзі: «ҚМГ-Астана» ЖШС-нің 2006 жылғы  бухгалтерлік балансы.

Екінші  әдістеме бойынша анықталған өндірістік потенциал құны «ҚМГ-Астана» ЖШС-де 2006 жылдың басында – 60230 мың теңгені, жыл соңында – 611 733 мың теңгені құрайды, яғни 551503 мың теңгеге немесе 915,66 %-ға өскен. Баланс активтерінің жалпы құнындағы өндірісітік потенциал үлесі есепті жылы 41,92 пунктке өсіп, жыл соңында 62,47 %-ды құрады, бұл өндірісітік мақсаттағы мүлік коэффициентінің қалыпты мәніне сай келеді.

Кесте мәліметтері  көрсеткендей қаражаттарды ұзақ мерзімді және ағымдағы активтер арасына тарату жыл аяғына соңғылардың пайдасына  шешілді. Егер ағымдағы активтердің  үлесі жыл басында 59,04 пунктке  артық болса (79,52-20,48)жыл аяғында  да ол ұзақ мерзімді активтер үлесінен 22,08 пунктке асып кетті (59,19-37,11) және 59,19 %-ды құрады. Ағымдағы активтердің өсуі ұзақ мерзімді активтердің өсуінен 3 есе кем болып отып (505,4:164,233).

Осы көрсеткіштен кейін баланс валютасындағы ағымдағы активтер үлесін анықтау маңызды: ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық мүлкінің құнына қатынасымен анықталатын  кәсіпорын активтерінің іске тартылу (мобильді) коэффициентінің өсуі. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат  үлесін сипаттайды. Коэффициент мағынасы артқан сайын кәсіпорынның үздіксіз жұмысты қамту және кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігі де арта түседі. Қаржы тұрғысынан алғанда оның өсуі актив құрылымындағы жағымды  өзгеріс болып табылады – яғни мүлік әлдеқайда мобильді (іске тартылған) болады, бұл оның айналымдылығының жылдамдығын және оны пайдалану  тиімділігінің өскендігін көрсетеді.

Біздің  кәсіпорында бұл коэффициенттің деңгейі жыл басында 0,79 (233078:293103), ал жыл соңында 0,63 (615869:979264) құрады.

Кәсіпорын активтерін таратудың тиімділігін  сипаттайтын келесі көрсеткіш –  мобильді және иммобильді қаражаттар қатынасының коэффициенті. Ол ағымдағы активтер құнын ұзақ мерзімді активтер құнына бөлу арқылы анықталады.

Бұл қатынастың қолайлы және қауіпті көлемі, кәсіпорынның салалық ерекшеліктеріне байланысты. Өндірісітік кәсіпорындарда берілген көрсеткіштің деңгейі 0,5-тен төмен  болмауы тиіс.

Біздің  кәсіпорында бұл көрсеткіш деңгейі  жыл басында 3,88 (233078:60025), ал жыл аяғында 1,7 (615869:363395) құрайды. Бұл коэффициент  деңгейі мобильді қаражаттардың  өсу қарқыны иммобильді қаражаттардың  өсу қарқынынан кемуінің нәтижесінде  азайып отыр. Есепті жылы біріншілер, яғни мобильді қаражаттар 2,64 есеге (615869:233078), ал екіншілері (363395:60025) 6,05 есеге өскен.

Кәсіпорын ең төменгі қаржылық тұрақтылыққа, кәсіпорын міндеттемелері кепілдендірілген түрде ағымдағы активтермен өтелген  жағдайда қол жеткізеді және келесі шарттың орындалуы осы тұрақтылықтың  белгісі болып табылады: ағымдағы және ұзақ мерзімді активтер қатынасының  коэффициенті қарыз капиталы мен  меншікті капитал қатынасының коэффициенттерінен артық болуы керек.

Әрі қарай  кәсіпорынның мүліктік жай күйінде  қандай сапалық өзгерістер болғанын зерттеу қажет. Бұл кәсіпорынның материалды-техникалық базасын құрайтын және негізгі қорлары болып саналатын, оның өндірісітік потенциалының  маңызды элементінің жағдайын зерттеу  қажет.

Кәсіпорын мүліктерінің жалпы құнындағы негізгі  құралдардың нақты құнының (қалдық) үлес салмағының өзгеруі, ерекше назар  аударады. Өйткені бұл көрсеткіш  кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің көлемін анықтаудағы басты бағыт  болып табылады. Кәсіпорын мүліктерінің жалпы жиынындағы негізгі құралдардың  нақты құнының коэффициентінің  мөлшері баланс активтерінің барлық сомасының 50 пайызынан кем болмауы  тиіс.

Тура  осылай 2007 және 2008 жылдардағы баланс активтерінің құрамы мен құрылымын талдайық (4-кесте).

 

4-кесте 2007 жылдың басы мен соңындағы «ҚМГ-Астана» ЖШС-гі баланс активтерінің құрамы мен құрылуы

 

№	Көрсеткіштер	Жыл басында			Жыл соңында				Жыл бойындағы өзгеріс			Құрылымының өзгеруі (4т-2т)
		сомасы, мың тг	үлес салмағы, %		сомасы, мың тг.		үлес салмағы, %		мың тг. (3т-1т)		% (5т:1тх100)
1.	Активтер құны, барлығы, соның ішінде: Ұзақ мерзімді активтер: а) негізгі  құралдар; ә) қаржылық салымдар; 1.2 Ағымдағы  активтер: а) өндірісітк қорлар; ә) аяқталмаған  өндіріс.	979264         363395   363395   -   615869   248338   40303	100         37,11   37,11   -   59,19   25,36   4,11	1021142         295601   295601   -   725541   247109   0		100         28,95   28,95   -   71,05   24,20   0		+41878         -67794   -67794   -   +109672   -1229   -40303		+4,27         -18,66   -18,66   -   +17,80   -0,49   -100,0		х         -8,16   -8,16   -   +11,86   -1,16   -4,11
2.	Кәсіпорынның өндірісітік потенциалының  құны	611733	62,47	542710		53,15		-69023		-11,28		-9,32

*Ақпарат  көзі: «ҚМГ-Астана» ЖШС-нің 2007 жылғы  баланс көрсеткіштері.

 

2007 жылы  активтердің нақты құнын көрсететін  баланс валютасы 41878 мың теңгеге  немесе 4,27 %-ға артқан.Екінші әдістеме бойынша анықталған

өндірісітік потенциал құны 2007 жылдың басында 611733 мың теңгені, жыл соңында 542710 мың  теңгені құрайды, яғни 69023 мың теңгеге  немесе 11,28%-ға кеміген. Баланс активтерінің жалпы құнындағы өндірісітік  потенциал үлесі есепті жылы 9,32 пунктке  кеміп, жыл соңында 53,15%-ды құрады, бұл өндірісітік мақсаттағы мүлік коэффициентінің қалыпты мәніне сай келеді.

Кесте мәліметтері  көрсетіп отырғандай қаражаттарды ұзақ мерзімді және ағымдағы активтер арасына  тарату жыл аяғына соңғылардың пайдасына  шешілді. Егер ағымдағы активтердің  үлесі жыл басында 22,08 пунктке  артық

болса (59,19-37,11),  жыл аяғында да ол ұзақ мерзімді активтер үлесінен 42,1 пунктке асып кетті (71,05-28,95) және 71,05 %-ды құрады. Ағымдағы

активтер  өсімі ұзақ мерзімді активтердің  өсімінен 36,46 пунктке артық (17,8-(-18,66) болып отыр.

Кәсіпорын активтерінің іске тартылу (мобильді) коэффициентінің деңгейі жыл  басында 0,63 (615869:979264), ал жыл соңында 0,71 (725541:1021142) құрады.

Мобильді  және иммобильді қаражаттар қатынасының  коэффициентінің деңгейі жыл  басында 1,7 (615869:363395), ал жыл аяғында 2,45 (725541:295601) құрайды. Бұл коэффициент  деңгейі мобильді қаражаттардың  өсу қарқыны иммобильді қаражаттардың  өсу қарқынынан артуының нәтижесінде  өсіп отыр. Есепті жылы бірінішілер, яғни мобильді қаражаттар 1,18 есе өскен (725541:615869), ал екіншілері 1,23 есе кеміген (363395:295601).

2.2.3-кестенің  мәліметтері көрсетіп отырғандай  активтердің нақты құнын көрсететін  баланс валютасы 2008 жылы 2059527 мың  теңгеге немесе 201,69%-ға артты.

Екінші  әдістеме бойынша анықталған өндірісітік  потенциал құны талданып отырған  кәсіпорында 2008 жылдың басында 542710 мың  теңгені, жыл соңында 2220789 мың теңгені  құрайды, яғни 1678079 мың теңгеге немесе 309,20%-ға  артқан.

Баланс  активтерінің жалпы құнындағы өндірісітік  потенциал үлесі есепті жылы 18,94 пунктке артып, жыл соңында 72,088%-ды құрады, бұл өндірісітк мақсаттағы мүлік коэффициентінің қалыпты мәніне сай келеді.

Кестеден  көріп отырғанымыздай қаражаттарды ұзақ мерзімді және ағымдағы активтер арасына тарату жыл аяғына соңғылардың  пайдасына шешілді. Егер ағымдағы активтердің  үлесі жыл басында 42,1 пунктке  артық болса (71,05-28,95), жыл аяғында  да ол ұзақ мерзімді активтер үлесінен 79,16 пунктке асып кетті (89,58-10,42) және 89,58%-ды құрады. Ағымдағы активтер өсімі ұзақ мерзімді активтердің өсімінен 32,6 есе артық (280,36:8,60) болып отыр.

Кәсіпорын активтерінің іске тартылу (мобильді) коэффициентінің деңгейі жыл  басында 0,71 (725541:1021142), ал жыл соңында 0,9 (2759637:3080669) құрады.

Мобильді  және иммобильді қаражаттар қатынасы коэффициентінің деңгейі 2008 жылдың басында 2,45 (725541:295601), ал жыл аяғында 8,6 (2759637:321032) құрайды. Бұл коэффициент  деңгейі мобильді қаражаттардың  өсу қарқыны иммобильді қаражаттардың  өсу қарқынынан артуының нәтижесінде  өсіп отыр. Есепті жылы біріншілер, яғни мобильді қаражаттар 3,8 есе (2759637:725541), ал екіншілері 1,08 есе өскен (321032:295601).

 

5-кесте   2008 жылдың басы мен соңындағы «ҚМГ-Астана» ЖШС-гі баланс активтерінің құрамы мен құрылуы

 

№	Көрсеткіштер	Жыл басында		Жыл соңында			Жыл бойындағы өзгеріс				Құрылымының өзгеруі (4т-2т)
		сомасы, мың тг	үлес салмағы, %	сомасы, мың тг.	үлес салмағы, %			мың тг. (3т-1т)		% (5т:1тх100)
1.	Активтер құны, барлығы, соның ішінде: Ұзақ мерзімді активтер: а) негізгі  құралдар; ә) қаржылық салымдар; 1.2 Ағымдағы  активтер: а) өндірісітк қорлар; ә) аяқталмаған  өндіріс.	1021142         295601   295601   -   725541   247109   -	100         28,95   28,95   -   71,05   24,20   -	3080669         321032   321032   -   2759637   1899757   -	100         10,42   10,42   -   89,58   61,67   -	+2059527         +25431   +25431   -   +2034096   +1652648   -			+201,69         +8,60   +8,60   -   +280,36   +668,79   -		х         -18,53   -18,53   -   +18,53   +37,47   -
2.	Кәсіпорынның өндірісітік потенциалының  құны	542710	62,47	2220789	72,088	+1678079			+309,20		+18,94

*Ақпарат  көзі: «ҚМГ-Астана» ЖШС-нің 2008 жылғы  баланс көрсеткіштері.

 

Әрі қарай  келесі 6-кестені қарастыра отырып, ағымдағы активткрдің құрамы мен  құрылымын талдау қажет.

Келтірілген мәліметтер кәсіпорын активтерінің жалпы алғанда жағымды динамикасын  көрсетеді. Оларды жеке элементтер тұрғысынан зерттеу келесідей қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді: Ең мобильді активтер, яғни ақша қаражаттары мен  қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар  бір жылда 85998 мың теңгеге (86609-611) немесе 14074,96%-ға артқан. Ағымдағы активтердің ең мобильді бөлігінің, олардың құнына қатынасы арқылы анықталатын айналым қаражаттарының мобильдік коэффициенті (ағымдағы активтердің) 17,31 есеге артқан (579663:86609=6,7; 70929:611=116; 166:6,7=17,31) және 14,94%-ды құрайды. Бұл коэффициент ағымдағы міндеттемелерді өтеуге бағытталатын қаражаттардың жалпы сомасындағы төлеуге дайын қаражаттардың үлесін көрсетеді.

Ең мобильді қаражаттар сомасының артуы және айналым қаражаттарының мобильдік  коэффициентінің жоғарылауы кәсіпорынның төлеу қабілетінің жақсаруын  сипаттайды деп айтуға болады.Алайда, нарық жағдайында айналым қаражаттарының төмен мобильділігі әрдайым теріс

бағаланбайтындығын да ескерген жөн. Есеп айырысу шотында қаражаттар қалдығының аздаған сомасының бар  болуы немесе олардың болмауы  әлі де болса кәсіпорынның төлем  қабілетсіздігін көрсетпейді.

 

6-кесте    «ҚМГ-Астана» ЖШС-нің ағымдағы активтерінің құрамы мен құрылымы (2006 ж.)

№	Көрсеткіштер	Жыл басында		Жыл соңында		өсуі (+), кемуі (-), %
		Сомасы, Мың тг.	Үлес салмағы, %	Сомасы, Мың тг.	Үлес салмағы, %
	Ағымдағы активтер, Соның ішінде: Тауарлы-материалдық қорлар Дебиторлық       борыш Ақша қаражаттары және қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар	70929       205   70113           611	100       0,29   98,85           0,86	579663       248338   244716           86609	100       +42,84   +42,22           +14,94	+717,24       +121040,48   +249,03           +14074,96