Кәсіпорын қаржысын басқару

Қаржылық  жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау, өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы  қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған  капиталдың көлемі мен құрамына өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға, меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің қаржылық, өндірісітік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның өндірісітік-сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.

Жоғарыда  сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық ресурстарының  қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс  процесінде өнім сапасының төмендеуі  және оны сатудың қиындықтары  кәсіпорын шотына ақша қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның төлеу  қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының болмауы  материалдық ресурстардың келіп  түсуінің ірікілісіне, демек өндіріс  процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.

Шығындар  көлемі өндіріс процесінің тиімділік  деңгейімен анықталады. Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын  өнімді өткізу көлемін сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар  шығындарының нормасының өсуі, еңбек  өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа  да ресурстардың мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірісітік емес шығындар қосымша  қаржы қаражаттарының қажеттілігіне  себерші болады. Еңбек және материалдық  ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің  өзіндік құнында, содан соң табыста  талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорынның өзіндік  қаражаттарының көлемін өзгере отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс табады.

Кәсіпорынның  қаржылық қызметінің қалыпты болуы  әсіресе өз кезеңіндегі қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның төлеу қабілеттілігінің кепілі болып  табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін  және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

Қаржылық  жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан  бастаған жөн және оған мыналар жатады:

1. кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
2. кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық динамикасын талдау;
3. кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және  салыстырмалы көрсеткіштерін талдау;
4. баланс өтімділігін талдау;
5. кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.

Кәсіпорынның  қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық есеп беру болып табылады.

ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 «Бухгалтерлік есеп туралы» заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп беруге мыналар жатады:

1) бухгалтерлік  баланс;

2) қаржы-шаруашылық  қызметінің нәтижесі туралы есеп;

3) ақша  қаражаттарының қозғалысы туралы  есеп.

Онда  сонымен қатар түсіндірме хат  болады, сондай-ақ қаржылық есеп беруге негізделген немесе қаржылық есептеп  алынған материалдармен толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің  қандай саясатын ұстап отырғандығы  және қаржылық есепті пайдаланушылардың  талаптарына сай басқа да ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған субъектіге әсер етуші тәуекел мен белгісіздік  туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер  туралы түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы  географиялық сегменттер, сомалық ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат  ретінде қарастырылады.

Кәсіпорынның  қаржылық жағдайын талдауда негізгі  ақпарат көзі қызметін бухгалтерлік баланс атқарады.

Баланс  – есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер  атқарады. Біріншіден, баланс меншік иелерін шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен таныстырады. Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық құралдардың сандық және сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада үшінші жақ алдындағы өз міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден, басшылар кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі өз орны, таңдап алынған стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану тиімділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорындарды басқару бойынша әр түрлі сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады. Үшіншіден, баланстың мазмұны, оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы қолданушыларға да пайдалануға мүмкіндік береді. Мысалы, аудиторлар жұмыс процесінде дұрыс шешім қабылдау үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын, әдейі жасалынған және әдейі жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек алады, ал талдаушылар қаржылық талдаудың бағытын анықтайды.

Баланс  ақпараттары негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен өзінің серіктесі  ретінде жұмыс жүргізудің мақсатқа сәйкестігі және оның шарттары туралы шешімдер қабылдай алады; өз салымдарының мүмкін болатын тәуекелділіктерін және берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің орындылығын және басқа шешімдерді бағалайды. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдауда баланстың маңыздылығы соншалық, көп жағдайда қаржылық жағдайды талдауды баланстық талдау деп атайды. Бухгалтерлік баланс – қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол есепті кезеңдегі кәсіпорын мүлкінің құрамы мен құрылымын, ағымдағы активтердің айналымдылығы мен өтімділігін, меншікті капитал мен міндеттеменің қолда барын, дебиторлық және кредиторлық борыштың динамикасы мен жағдайын және кәсіпорынның несие қабілеттілігі мен төлеу қабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді. Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын орналастыру тиімділігін, оның ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруашылық қызметке жетуі, қарыз көздерінің көлемі мен құрылымын, сондай-ақ оларды ынталандыру тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты талдау үшін және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда ақпараттың ең қажетті түрі болып табылады.

Алайда  кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізгенде баланс көрсеткіштерімен қатар қаржылық есеп берудің басқа  да нысандарының көрсеткіштерін қолдану  қажет, әсіресе кәсіпорынның жыл  бойғы баолық табыс сомасын осы  кәсіпорынның өзінің қызметін жүргізу  үшін жұмсалған барлық шығындар сомасымен  салыстырудан тұратын қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепті қолдану  керек, оның баланстан айырмашылығы ол кәсіпорынның мезеттік суреті және қатып қалған қаржылық жағдайы емес, ол капитал қозғалысы, есепті кезеңдегі  субъектінің қаржылық нәтижесі болып  табылады. Сондықтан кәсіпорынның балансына  қарағанда, бұл құжат талдаушы адам үшін анағұрлым маңызды және ақпараттық болып табылады. Ол бұл кәсіпорын  табыс немесе шығын әкелетіндігін  анықтау үшін табыстар мен шығындар туралы жеткілікті мөлшерде бөлініп  алынған анық көрсеткіштердің көмегімен  белгілі бір кезеңдегі кәсіпорынның қызмет нәтижесіне баға береді. Батыс  тәжірибесінде, балансты есеп берудің  басты нысаны ретінде бөліп қарастыратын біздің елге қарағанда, табыс және шығыс  туралы есепке біршама басымдылық берілуі  кездейсоқ емес. Атап айтқанда, дәл  осы үлгі американдық, ұлыбритандық және жаңазеландиялық фирмалардың  жылдық есебіне бірінші болып  келтіріледі. Мұның түп тамырын  психологиялық тұрғысынан іздеген  жөн, табыс батыс фирмалары қызметіндегі маңызды көрсеткіш болып табылады, олар сондықтан да оны ең алдымен  сыртқы пайдаланушыларға әйгілеп көрсетуге  тырысады.

1.2  Кәсіпорынның төлем қабілеттілік  түсінігі

Кәсіпорынның  төлем қабілеттілігі оның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгілерінің бірі және сондықтан онымен тығыз  байланысты болады. Сол себепті нарық  экономикасы жағдайында оған көп  көңіл бөлінеді.

Арнайы  есептік-талдау әдебиеттерінде төлем  қабілеттілігін анықтау жөніндегі  әр түрлі көзқарастар кездеседі. Қаржылық талдау бойынша кейбір авторлар төлем қабілеттілігі ретінде  кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді міндеттемелері бойынша есептесе алу қабілеттілігін түсінеді. Мысалы, О.С. Ефимова (12) төлем  қабілеттілігі: «кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді міндеттемелері бойынша  есептесе алу қабілеттелегін түсіну қабылданған», - деп жазады. «Фирманың  қызметін қаржылық талдау» (10) кітабының  авторлары осы көзқарасты ұстайды.

«Төлем  қабілеттілігін, - деп жазады олар, - компанияның ұзақ мерзімді қарыздарын уақыты келген кезде өтеу қабілеттілігін анықтау үшін бағалайды».

Басқа авторлар төлем қабілеттілігі деп кәсіпорынның тек қысқа мерзімді міндеттемелерін  өтеуге дайындығын түсінеді. Осылай, «Шаруашылық  қызметті талдау» оқулығының авторлары  «Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі  деп оның өзінің жедел міндеттемелері бойынша өзі мерзімінде төлем  жүргізу қабілеттілігі түсіндіріледі» деп есептейді. Бұл түсінікті  М.Н. Крейнина толығырақ баяндайды. «Төлем қабілеттілігі, - деп жазады ол, - бұл кәсіпорынның кредиторлары жағынан төлемдер туралы қойылған талаптары  қарыздарын өтеуге дайындығы». Сөз, тек  қысқа мерзімді қарыздар туралы екендігі анық. Ұзақ мерзімді қарыздарды қайтару  мерзімі алдын ала белгілі  болады. Төлем қабілеттілігі –  бұл барлық қысқа мерзімді міндеттемелер  бойынша қарыздарды өтеу және өнім өндіру процесін үзіліссіз іске асыру  үшін жеткілікті қаржының болуы (13).

Профессор В.В. Ковалев төлем қабілеттілігі  деп оның «қысқа мерзімді міндеттемелері бойынша есеп айырысуды уақытында  және толығымен жүргізу қабілеттігін»  түсінеді (8). «Төлем қабілеттілігі, - деп  жазады ол, - кәсіпорынның жедел өтеуді талап ететін кредиторлық қарыздар бойынша есеп айырысуға жеткілікті ақша қаражаттарының және олардың эквиваленттерінің  болуы» (8). Соңғы түсінікпен келісетін  профессор И.Т. Балабановтың анықтамасы. «Төлем қабілеттілігі – бар ақша сомасының белгілі бір мерзімді жедел төлемдердің сомасына қатынасын  көрсететін төлем қабілеттілігің коэффициенті арқылы көрінеді. Егер төлем қабілеттілігінің коэффициенті арқылы бірден үлкен немесе тең болса, онда бұл шаруашылық жүргізуші  субъект төлем қабілетті екенін білдіреді. Егер төлем қабілеттілігінің коэффициенті 1-ден аз болса, онда талдау процесінде төлем қаражаттарының жетіспеуі  себептерін анықтау керек» (14).

Қысқа мерзімді міндеттемелер жайлы болса да, бұл түсінікті профессор А.Д. Шеремет (6) басқаша ашып көрсетеді. Ол «кәсіпорынның  төлем қабілеттілігі деп өз уақытында  техника және материалдармен жабдықтаушылардың төлем талаптарын қанағаттандыру, несиелерді қайтару, қызметкерлердің еңбегінің төлемін жүргізу, бюджетке төлемдер енгізу қабілеттілігі түсіндіріледі» деп жазады. Төлем қабілеттілігінің өте қысқа және дәлірек анықтамасын профессор В.П. Кондраков береді. Оның пікірінше «төлем қабілеттілігі – бұл кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есеп айырыса алу мүмкіндігі». Бұл жағдайда міндеттеме – бұл кәсіпорынның банкке немесе басқа қарыз берушіге ақша төлеу және сонымен өз қарыздарын (қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді) өтеу міндеті. Ұзақ мерзімді қарыздарды өтеу мерзімі шарты бойынша ұзақ мерзімді несиенің және қарыздың мерзімінің өтуіне байланысты, қысқа мерзімді қарыздармен сәйкес келуі мүмкін. Және есепті жылы өтеуі қажет ұзақ мерзімді қарыздардың бір бөлігін қысқа мерзімді қарыздарына жатқызу керектігін есептеу біздің ойымызша дұрыз, себебі ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелер шоьының Бас жоспары «несиелер» 60 бөлімшесінің 601-603 синтетикалық шоттарының әр түрлі субшоттарында ескеріледі. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп,оның дер кезінде өзінің барлық міндеттемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайындығын түсіну керек деп есептейміз. Бірақ бұл үшін кәсіпорынның есеп айырысу, валюта және басқа да шоттарында ақшалары болуы керек.

Қарыздарды  өтеу үшін құралдардың айналымы кезінде  ақша айналуы керек дебиторлық борыштар потенциалды құрал болып табылады.

Қарыздарды  өтеу үшін құралдар сонымен бірге  кәсіпорында бар тауарлы-материалдық  құндалақтардың қоры бола алады. Оны  сатып кәсіпорын ақша қаражатын  алады.

Басқаша айтқанда, теориялық түрде қарыздарды өтеу кәсіпорынның барлық ағымдағы активтерімен қамтамасыз етіледі. Нақ осылай теориялық  түрде, егер кәсіпорынның ағымдағы активтері  қысқа мерзімді міндеттемелерінің  сомасынан артса, онда ол қарыздарды өтеуге дайын деп есептеуге болады. Бірақ, егер кәсіпорын барлық ағымдағы активтерін қарыздарды өтеуге бағыттаса, онда дәл сол кезінде оның өндірісітік  қызметі тоқтатылады, себебі онда өндіріс  құралдарын тек негізгі құралдары  құрайды, ал материалды айналым құралдарын алуға ақша жоқ, олар толығымен қарыздарды өтеуге кетті.

Сондықтан төлем қабілеттілігі бар деп, ағымдағы активтің сомасы ағымдағы міндеттемелерінен  көп жоғары кәсіпорынды есептеуге  болады. Кәсіпорынның тек қарызды  өтеуге ғана емес, сонымен бірге  үздіксіз өндіріс үшін қаржылары  болуы керек.