Кәсіпорын қаржысын басқару

Қысқа мерзімді несиелер қарыз алушыларға Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банк басқармасы 1994 жылы 11 ақпанда бекіткен №1 Қазақстан Республикасының экономикасының қысқа мерзімді несиелеу ережелерін сақтау негізінде несиелеудің іріленген объектілері бойынша ағымдағы қызмет мақсатында беріледі.

Несиелеудің объектілері:

• тауарларды экспорттық және импорттық жеткізушілер және сыртқы экономикалық қызметтер бойынша шығындар;
• жеке еңбек қызметімен айналысатын азаматтар сатып алған шикізат, материалдар, құралдар және басқа да мүліктер;
• ломбардтың кепіл-несиелік операциялары;
• театрдың, парктердің, атракциондардың табыстары мен шығындары арасындағы мерзімдік алшақтанушылық және т.б.

Банк  басшылығының ұйғаруы бойынша несиелеу объектісі болып тиеліп жіберілуі  шаруашылыққа тәуелді емес себептерге байланысты кешіктірілген дайын  өнімдер бола алады:

• өнім тұтынушының сұранысына ие болған кезде өнімді шығару көлемінің жасалған шарттарға қарсы өсуі;
• оны өткізуге шарттар жасалған өнімдерді тиеп жіберу үшін тасымал құралдарын өз уақытында бермеуі;
• келісім-шартты бұзатын ұқыпсыз төлеушілерге тиеуді тоқтату.

Тауарлы-материалдық  құндалақтар мен шығындар несиелеуге қалдық баланстық, бірақ жоспарланғаннан  жоғары емес құнымен қабылданады.

Жоспардан артық шығыныдар мөлшері жыл  басынан бергі өткен уақыт  ішінде тауар өнімінің өндірісітік  өзіндік құнының қымбаттау пайызы бойынша анықталады.

Қарыз алушыларға несие беру алдыңғы берілген несиелер бойынша мерзімі өткен қарыздар болмаған кезде жүргізіледі және банк мекемесімен қарыз алушының бірігіп несиенің қажеттілігін зерттеу  негізінде анықталатын белгіленген  өлшемі көлемінде жүзеге асырылады. Қарыз алушы жоспарланған тоқсан алдындағы жылдың IV тоқсанында бенкке келесі жылдағы несиенің қажеттілігінің тоқсан бойынша берілетін есебін келесі нысан бойынша ұсынады (ҚОСЫМША Ә, 2-кесте)

Есептеудің  негізінде өндірісітің, өткізудің  көлемі бойынша алдыңғы жылдың жоспарланған есептік көрсеткіштері соңғы  бірқатар жылдардағы баға мен тарифтердің  өзгерілуі ескеріліп, несиелер бойынша  қарыздар мен кредиторлық борыштар алынуы тиіс.

Жыл бойы бұл есептер банк пен қарыз  алушының екі жақты келісімі бойынша  қосымша анықталады, осымен қатар  банктер қарыз алушының жеке көздерінің өсімінің қарқынын бақылау керек.

Несиелеуге  мыналар қабылданбайды:

• дайын өнімнің нормадан тыс қалдықтары, көліктік қиындықтарға, ұқыпсыз төлеушілерге тиеуді тоқтатуға байланысты өнімдерді тиеп жіберудің кешіктірілуі себепті пайда болған мерзімдік қалдықтарынан басқалары;
• өтімі шектеулі немесе өтпейтін даяр өнімнің қалдықтары;
• мерзімдік қалдықтарынан басқа аяқталмаған өндірісітің нормадан тыс қалдықтары, сонымен бірге, жабдықтарды жөндеу кезіндегі өндірістің жоспарлы тоқтауынан немесе басқа да себептерден пайда болған жинақтау;
• өндірістің жылдық қажеттілігінен артық әкелінген, өндірілген, бір жылдан аса қозғалыссыз сақталған тауарлы-материалдық құндалақтар;
• артық, қажет емес, қиын өткізілетін және пайдаланылмайтын тауарлы материалдық құндалақтар;
• құндылықтардың бұзылуына немесе жабылуына әкелетін, сақтау жағдайлары сақталуын қамтамасыз етпейтін тауарлы-материалдық құндалақтар;
• шығындар сметасынан асатын және өнімнің өзіндік құнына кіргізілмеген немесе ағымдағы табыстар және басқа көздер есебінен өтелмеген шығындар;
• кәсіпорын пайдалануға берілгеннен кейін жүргізілген іске қосуды реттейтін жұмыстар;
• бекітілген мерзімде қайта өңделмеген өткен жылдардың өнімінің ауыл шаруашылық шикізатының және аяқталмаған өндірістің қалдықтары;
• дайындаудың жаңа мерзімінің басына дейін кәсіпорынның оны өңдеу жөніндегі өндірістік қуатынан асатын мөлшердегі ауыл шаруашылық шикізатының қоры;
• айяқталмаған өндіріске, дайын өнімге және тиелген өнімдерге жататын өнімнің өзіндік құнының қымбаттауы.

Несие алу  үшін қарыз алушы банкке несиенің мақсаты, бағыты, сомасы, пайдалану  мерзімі, өтеудің нақты мерзімі, сонымен қатар несиеленетін шаралардың қысқаша сипаттамасы және оны  жүзеге асырудың экономикалық тиімділігі көрсетіліп негізделген жазбаша  арызбен (3 дана толтырылады) барады. Сол  кезде ол банкке несие шоттарын ашу  үшін қажет арыз-міндеттеме береді. Несие шоттары банкте есеп айырысу  шотын ашу бойынша ашылады.

Несие алу  үшін қарыз алушы, оны пайдалану  мерзіміне тәуелсіз, банкке келесі құжаттарды өткізеді:

• несиеленетін шаралардың жоспарланған шығындары, несие өтелетін айналым активтерінің және күтілген түсімдер қозғалымының есебі бар техникалық-экономикалық негіздемелері;
• қарыз алушының қаржылық жағдайын және несиеге қабілеттілігін анықтау үшін бухгалтерлік, статистикалық есеп берулер, табымтар мен шығындар туралы есеп берулер және басқа да мәліметтер;
• банк тәжірибесінде қабылданған нысандар бойынша несиені өз уақытында қайтаруды қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелер (жедел міндеттіемелер, кепіл міндеттемелері, кепілдемелер, кепілдікке алу, сақтандыру куәлігі және басқалар);

Қажет болған жағдайда банк сол орында алдын ала  тексеру жүргізуі және қарыз алушының қаржы-шаруашылық қызметі туралы аудиторлық ұйымның қортындысын талап етуі мүмкін.

Несиелік  келісім-шарт жасауға дейін, қарыз  алушыдан арыз және қажет құжаттарды алған кезде, банк кәсіпорынның өзінің қарыз міндеттемелері бойынша толық  және бекітілген уақытта есептесе алады  және жаңа несие алу үшін алғы шарттарды  орындай алатын қабілеттілігін білдіретін, қарыз алушының несиеге қабілеттігін талдауы қажет. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның несиеге қабілеттігі  несие алуға құқы және мүмкіндігі талданады. Ол алдыңғы несиелер бойынша  есептесу кезіндегі ұқыптылығы,

ағымдағы  қаржы жағдайы және қажет болған кезде ақша қаражаттарының әртүрлі  көздерін жұмылдыра алу мүмкіндігімен  сипатталады.

Несиеге қабілеттілігін талдаудың мақсаты  – банкпен несиелеу мүмкіндігі және шарттары туралы мәселені шешу алдында  анықталатын, қарыз алушыға сапалық  баға беру, клиенттің қарызға алған  қаржыны несие шартының баптарына  сәйкес қайтаруға қабілеттіліг мен  несиелік салымдарының мақсатқа сайлығын және бан пен қарыз алушы арасындағы несиелеу тұрғысындағы әрі қарайғы  қатынастың негізделуін және дұрыстығын бағалау (несиелеуді жалғастыру, тоқтату, ұқыпсыз қарыз алушыға санкцияларды қолдану).

Кәсіпорын қызметіне талдау жүргізбестен бұрын  төмендегідей жұмыстарды жүргізу керек:

     1. Нақты бір кәсіпорынның қызметін  зерттеу кезеңін белгілеу; материалдарды  іріктеп алу және жүйелеу; көрсеткіштердің  өзара байланысын тексеру және  олардың салыстырмалылығын бағалау.  Жеке алғанда инфляциялық факторлардың  әсерін жою керек, ол үшін  елдегі жарияланатын индекстік  бағалар негізінде базистік көрсеткіштермен  салыстырылатын есеп беру көрсеткіштері  қайта саналады.

2. Жұмыстың екінші кезеңіндегі сыртқы талдау өткізу кезінде әр түрлі алдын-ала талдау есептері жүргізіледі. Олардың қатарына есептік көрсеткіштердің базалық көрсеткіштерінен абсолютті және салыстырмалы ауытқуының есебі; қорытынды көрсеткіштеріндегі жеке баптардың үлес салмағын анықтау; төлем қабілеттігінің, табыстылықтың және т.б. салыстырмалы көрсеткіштерінің есептері жатады.
3. Үшінші кезеңде нағыз талдау жүргізіледі. Сандық өлшемдерді пайдалана отырып талдау, белгілі бір дәрежеде шеберлікті қажет етеді, өйткені көптеген, жиі қарама-қарсы тенденциялар мен көрсеткіштерден қарыз алушыға несие беру туралы мәселені шешу үшін кәсіпорынның төлем қабілеттігі жағдайын дұрыс бағалау үшін оның даму бағыттарын анықтай білу керек.

Кәсіпорынның  несиеге қабілеттілігін талдаудың  негізгі міндеттері:

• кәсіпорынның қаржалақ жағдайын анықтау;
• қарыз алушының шаруашылық қызметінің тиімсіздігі салдарынан несие ресурстарын жоғалтудан алдын-ала сақтандыру;
• қарыз алушы кәсіпорынды оның тиімділігін көтеру бағытында қызметін ынталандыру;
• несиелердің тиімділігін көтеру.

Несиелеу  шарттарын талдау мыналарды білуді қажет етеді:

1. бұрын болған несиелерін өз уақытында өтеу, берілген есептердің сапалылығы, басшылықтың жауапкершілігі, басқа міндеттемелерге қатынасын құрайтын қарыз алушының атағы (репутация). Жақсы атақ дегеніміз – жеке билеушілік, міндеттілік, адалдық, әділдік, тәртіптілік және т.б. сияқты қасиеттері;
2. қарыз алушының бәсекеге қабілеті - өнімді өндіру және табыс алу, сонымен бірге несиені өтеуге қажетті қаржыны табу қабілеттілігі. Банктің қарыз алушының нақты шығындарын несиелеу кезіндегі табысын банктің орташа табыстылығымен салыстырып бағалау жүргізеді. Банк табысының деңгейі несиелеу кезіндегі тәуекел дәрежесімен үйлестірілуі тиіс. Банк қарыз алушыдан түсетін табыс мөлшерін қалыпты қаржылық қызметті жүзеге асыру кезіндегі банкке пайыз төлеу мүмкіндігі көзқарасынан бағалайды;
3. ірі ресурстарды пайдалану мақсаттарын;
4. несие нормасын;
5. несиені өтеуді. Бұл зерттеу материалды, құндылықтарды өткізу, берілген кепілдемелер және кепіл беру құқығын пайдалану есебінен несиенің қайтарымдылығын зерттеу жолымен жүргізіледі;
6. несиенің қамтамасыз етілуін, яғни банктің берілген несиеге, кепілге қарыз алушының активтерін бағалы қағаздарды қоса алуға құқығын анықтау көзқарасынан жарғы мен ережені зерттеу;
7. активтерді иеленуін (егер кәсіпорынның несиені қайтару үшін қажетті активтері болмаса, онда ережеге сай оған несие берілмейді);
8. экономикалық коньюнктура жағдайлары мен даму перспективалары (ссуда беру барысында банк саласындағы кәсіпорынның экономикалық роліне және алатын орнына назар аударуы керек. Несиелеу мерзімі қаншалықты ұзақ болса, экономикалық болжау соншалықты маңызды болады) және басқа факторлар.

Талдау  қарыз алушының бухгалтерлік және статистикалық  есептерінен жинақталған мәліметтер негізінде, қосымша хабарламалар, кәсіпорынның төлемді жиі кешіктірілуі туралы фактілер, оның серіктестерге қатысты  жауапсыздығы, бәсеке күресіндегі арамзалық, жиіркенішті әдістерін пайдалануы, меншік иесінің немесе кәсіпорын  басшысының құлықсыз тәртіп және т.б. туралы құпия көздерден алынған мәліметтер негізінде жүргізілуі тиіс.

Кейбір  кәсіпорындарда олардың серіктерімен, әсіресе банктермен арнайы іс жүргізіледі. Бұл тек өзіне қандай да бір  ұйымның қызметін түсінуге және дұрыс  бағалауға ғана емес, сонымен бірге  бұл ақпаратты басқа пайдаланушыларға сатуға мүмкіндік береді.

Кәсіпорынның  несиеге қабілеттілігін бағалаудың басты әдісі – оның ресми бухгалтерлік есеп берулерін талдау. Осыған сүйене отырып, банк мыналарды бағалауы керек:

1. кәсіпорынның төлем қабілеттігін және өтімділігін;
2. айналым қаражаттарын және алған несиені пайдаланудың тиімділігін;
3. барлық қарыз міндеттемелерді, несиенің сұралған сомасын қоса, өтімді қаржылармен жабуын;
4. шаруашылық айналымда меншікті айналым қаражаттарының болуын;
5. кәсіпорынның табыстылығын (рентабельділігін) бағалау.

Кәсіпорынның  несиеге қабілеттігін бағалау белгілі  бір уеқытта және динамикада жүргізіледі.

Талдау  негізінде банк қарыз алушыға  несие беру мүмкіндігі туралы қорытынды  жасайды.

Несиеге қабілеттілігін талдау негізінде бірқатар көрсеткіштер қолданылады. Ең маңызды  болып өтімділіктің әртүрлі коэффициенттері, сонымен қатар таза табыстың авансталған  капиталдың жалпы сомасына қатынасымен  анықталатын кәсіпорынның табыстылығы  болып табылады. Соңғы көрсеткіштің өсуі қарыз алушының қызметінің табыстылығын сипаттайды.

Банк  мекемелері табыстылығы төмен, қаржылық жағдайы тұрақсыз қарыз алушылармен  несиелік қатынас орнату кезінде  ерекше сақтық көрсетулері керек. Осындай  кәсіпорынға несие беру банк үшін жоғары тәуекелмен байланысты және билік  органдарының немесе жоғары тұрған буындардың негіздеоген өтініштері (ходотайство) бойынша тиянақты жеке ықпалынан  кейін, тек осы несиелерді қайтаруға  кепілдеме алғаннан соң шешілуі  мүмкін.

Несиеге қабілеттігін бағалау кезінде банктер, өтеудің аралық коэффициенттерімен қатар, өтімділіктің жалпы коэффициентін  кең қолданады. Егер бұл коэффициент 1-ден төмен болса, онда банк төлем  қабілеттілігі жоқ кәсіпорынмен істес болады деп саналады және несие  тек ерекше шарттармен ғана беріледі. Осы коэффициенттің 1-1,5 шегіндегі  деңгейі қарызды уақытылы өндіріп  алуда белгілі бір тәуекелге  ұрындыруы мүмкін, коэффициенттің 1,5-тен  жоғары деңгейінде қарыздың қамтамасыз етілуі және оның қайтарылу кепілдігі  жеткілікті болады.

Несиеге қабілеттілікті талдау кезінде банктің  қарыз беруші ретіндегі тәуекелділік дәрежесін зерттеуге көп көңіл  бөлінеді. Тәуекелділіктің жоғары дәрежесінде  пайыздық мөлшерлеме орташадан жоғары. Тәуекелділік дәрежесі сараптамалық әдіспен  анықталады.Нарықтық қатынастарда несиеге  сұранысты көбейтті, бұдан оны  беру жағдайының қатаюы туындайды.