Кәсіпорын қаржысын басқару

Ағымдағы  төлем қабілеттіліг баланс жасау  мерзімімен анықталады. Кәсіпорын жабдықтаушыларына, банктік қарыздар және басқа да есеп айырысулар бойынша қарыздары жоқ  болса төлем қабілетті деп  саналады.

Келешекке арналған төлем қабілеттілігі нақты  бір мерзімдегі оның төлем құралдарының сомасын осы мерзімдегі жедел (бірінші  кезектегі) міндеттемелерімен салыстыру  жолымен анықталады.

Төлем қабілеттілігі  белгілі бір мерзімде қолдағы  ақша сомасының жедел төлемдер сомасына қатынасын көрсететін төлем қабілеттілігі  коэффициенті арқылы көрінеді. Егер төлем  қабілеттілігі коэффициенті 1-ге тең  немесе үлкен болса, онда бұл ол кәсіпорынның төлем қабілетті екенін білдіреді. Егер коэффициент 1-ден аз болса, онда талдау процесінде төлеу құралдарының жетіспеуі себептерін анықтау керек.

Төлем қаражатының  сомасын анықтау мәселесі бойынша  әр түрлі көзқарастар бар. Төлемге  қабілетті құралдарға ақша қаржыларын, қысқа мерзімді бағалы қағаздарды жатқызу  әлдеқайда тез айналады. Ағымдағы міндеттемелерге ағымдағы пассивтер, яғни, өтелуге жатқызылған міндеттемелер  мен қарыздар: банктің қысқа мерзімді несиелері, қысқа мерзімді қарыздар, кредиторлық борыштар және басқа  пассивтер кіреді. Төлем құралдарының ағымдағы міндеттемелерден асуы кәсіпорынның төлемге қабілетті екенін білдіреді. Банкте есептің және басқа шоттарда ақшаның болмауы, банкке қайтарылатын несиенің мерзімі өтіп кетуі, қаржы  органдарына қарыз болу, еңбекке  төленетін қаржылар мерзімінің сақталмауы төлемге қабілетсіздікті көрсетеді.

Төлем қабілеттілігі  оны қысқа мерзім ішінде (апта, жарты  ай) талдау кезінде анығырақ көрінеді.

Есепті  кезең ішіндегі ағымдағы төлем қабілеттілігі  төлемдік күнтізбе көмегімен есептелуі  мүмкін, оның негізінде ағымдағы жедел  төлем қабілеттілігінің коэффициенті анықталады, кредиторлармен, банкпен, қаржылық және басқа органдармен  өз уақытында есеп айырысуды қамтамасыз ететін шаралар жасалады. Төлемдік күнтізбе аналитикалық есептің мәліметтері, банк көшірмесі, төлемнің мерзімдік  картотекасы негізінде жасалады. Мұндай есептер күнделікті немесе 3-5 күнде бір рет және басқа уақыт  аралықтарында жүзеге асырылуы мүмкін Есептеудің мерзімділігі кәсіпорын  төлем қабілеттілігіне байланысты. Егер тұрақты болса, есептесу сирек, ал егер тұрақсыз болса жиі жүргізуге  болады. Ағымдағы жедел төлемқабілеттілікті анықтау үшін «ҚМГ-Астана» ЖШС-ң төлеу мерзімі келген төлем құралдары мен қарыздары жөнінде келесі бастапқы ақпаратты мысал ретінде (2008 ж.) қарастырайық:

Мың тг.

1. Төлеуге  жабдықтаушылардың шоттары                                                           0

2. Мүлікті  сақтандыру бойынша берешек                                                            0

3. Есеп шотта  қалған қаржылар                                                                     58318

4. Сатуға  қойылған қысқа мерзімді бағалы  қағаздар                                          0

5. Өтелуге  банктың қысқа мерзімді несиесі                                                         0

6. Төлеуге  көрсетілген мердігерлік құрылыс  мекемесінің шоттары                 0

7. Төлеуге  жататын сатып алушылардың шоттары                                        4643

8. Төлеуге  жабдықтаушыларға берілген вексельдер                                           0

9. Өткізілген  негізгі қорлар үшін түсуге  қаржылар                                             0

10. Басқа  ақша құралдарынаң түсуі                                                                 1960

11. Бюджетке  салықтар және басқа төлемдер  бойынша берешек                1314

12. Еңбекке  ақы төлеу бойынша берешекті  төлеу мерзімі келді                        0

13. Еңбекке  ақы төлеу бойынша салықтар  мен аударымдар бойынша 

      берешек                                                                                                         1958

14. Түсуге  өткізілген керексіз материалдар  үшін қаражат                                  0

15. Еңбекке  ақы төлеу бойынша депонеттік  берешек                                         0

16. Кассада  қалған ақшалай құралдар                                                             1850

17. Түсуге  дебиторлық берешек                                                                       9012

18. Мерзімі  өткен шоттар бойынша сатып  алушылардан түсімдер                   0

*Ақпарат  көзі: «ҚМГ-Астана» ЖШС-ң 2008 жылғы  баланс көрсеткіштері.

 

Осы ақпарат  негізінде төлем құралдары мен  мерзімді міндеттемелерді анықтайық (1-кесте).

Берілген  ақпарат зерттеліп отырған уақытта  серіктестік өз берешектерінің 100%-н (390390:387341) төлей алатынын көрсетеді. Берешектердің барлығы төленіп, өз алдына мерзімі өткендердің қатарын туғызбайды, бұл айыппұл санкцияларын төлеуге және кәсіпорынның шығындалуына әкелуден сақтайды.

Ағымдағы  төлем қабілеттілігін талдау кезінде  сандық көрсеткіштерден басқа, сапалық  сипаттамаларын білу керек.

Қаржылық  икемділік кәсіпорынның алдын ала  болжамаған жағдайларға байланысты ақша қаражатының түсуі кезінде  кездейсоқ үзілістерге қарсы  тұру қабілеттілігімен сипатталады. Бұл  өзгермелі жағдайға төтеп беру үшін әр түрлі көздерден қарыз алу, акционерлік капиталды көбейту, активтерді сату, қайта орналастыру, кәсіпорын қызметінің деңгейі мен  сипатын өзгерту дегенді білдіреді.

 

1-кесте      Кәсіпорынның төлем құралдары мен мерзімді міндеттемелері

 

Төлем құралдары	Сомасы, мың тг.	Мерзімді міндеттемелер	Сомасы, мың тг.
1. Есеп-шоттағы қалған қаржылар	58318	1. Мүлікті сақтандыру бойынша  берешек	0
2. Бағалы қағаздар	0	2. Жабдықтаушылар шоттарының төленуі	4643
3. Сатып алушылардың төлеуге  жататын шоттары	0	3. Банктің ұзақ мерзімді несиелерінің  өтелуі	47142
4. Өткізілген негізгі қорлар  үшін түскен қаржы	0	4. Мердігерлік құрылыс мекемелерінің  шоттарының төленуі	0
5. Басқа ақшалай құралдардың  түсуі	1960	5. Басқа қысқа мерзімдік міндеттемелер	266029
6. Өткізілген материалдар үшін  қаржылардың түсуі	0	6. Бюджетке берешектің төленуі	1314
7. Кассада қалған ақшалай құралдар	1850	7. Жұмысшылар мен қызметкерлерге  ақы төлеу	1958
8. Дебиторлық берешектің түсуі	328265	8. Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер	62857
9. Мерзімі өткен дебиторлық берешектің  түсуі	0	9. Басқа міндетті және міндетті  емес төлемдер бойынша міндеттемелер	3398
Барлығы	390390	Барлығы	387341
Төлем құралдарының мерзімді міндеттемелерден артып кетуі			3049
Баланс	390390		390390

*Ақпарат  көзі: «ҚМГ-Астана» ЖШС-ң 2008 жылғы  баланс көрсеткіштері.

 

Ақша  қаражатын қарызға алу қабілеттілігі  әр түрлі себептерге байланысты тез  өзгеруге бейім. Ол кәсіпорын табыстылығымен, тұрақтылығымен, салыстырмалы өлшемімен, салалардағы жағдаймен, капиталдың құрамы және құрылымымен анықталады.

Көбіне  ол несие нарығының өзгеру бағыттары  мен жағдайы сияқты сыртқы факторларға  тәуелді. Несие алу қабілеттілігі  ақша қаражаты керек жағдайда және кәсіпорынға қысқа мерзімді несиелерді ұзарту үшін қажет кезде маңызды. Алдын ала келісіммен қаржыландыру немесе ашық несие желілері (кәсіпорын  белгілі бір мерзім ішінде және белгілі  бір жағдайларда ала алатын несие) – потенциалды қаржыландыруға қарағанда, керек езде алудың сенімді көздері. Кәсіпорынның қаржылық икемділігін  бағалау кезінде оның вексельдері, облигацияның және артықшылықты акцияның рейтингі, активті сатудың шектілігі, шығынның кездейсоқтық дәрежесі, ереуіл, сұраныстың төмендеуі және жабдықтау  көздерінің жойылуы сияқты, өзгермелі  жағдайларға тез бейімдеушілік  қабілеттілігі есепке алынады.

Ағымдағы (қысқа мерзімді) төлем қабілеті өте тар түсінік, себебі оны болашақта  қолдану мүмкін емес.

Кәсіпорынның  перспективті (ұзақ мерзімді – бір  жылдан аса) төлем қабілетін бағалау  үшін өтімділікиің динамикалық, статистикалық  көрсеткіштері пайдаланылады. Динамикалық  көрсеткіштердің бірі өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыстың орташа ағымдағы міндеттемелерге қатынасы болып табылады. Есептеу үшін алымында есепті кезеңдегі есеп шоты бойынша  дебет айналымын, ал бөлоімінде –  осы кезеңдегі ағымдағы міндеттемелерінің  орташа қалдықтарын алуға болады. Бұл есепте алымы баланс жасау  мерзіміндегі емес белгілі бір кезең  үшін ақша қаражатының ағымын көрсетеді.

Нарықтық  экономика теориясы мен практикасында  перспективті төлем қабілеттілігін талдауды нақтыландыру және тереңдету  үшін қолданылатын басқа да көрсеткіштер белгілі. Олардың ішіндегі маңыздысы табыс пен табыс табу қабілеттілігі, себебі осы факторлар кәсіпорынның қаржылық саулығы үшін анықтаушылар болып табылады. Табыс табу қабілеттілігі деп болашақта кәсіпорынның негізгіқызметінен тұрақты табыс алу қабілеттілігі түсіндіріледі. Осы қабілеттілікті бағалау үшін ақша қаражатының жеткіліктілігі мен оның капиталға айналдыру коэффициенттері талданады. Ақша қаражатының жеткіліктілік коэффициенті (Каж) кәсіпорынның күрделі шығындары, айналым қаражатының өсуі немесе девидендтерді төлеуді жабу үшін табыс табу қабілеттілігін көрсетеді.

Циклділіктің  және басқа кездейсоқтың әсерін жою  үшін, бөлшектің алымы мен бөлімінде  бес жыл ішіндегі мәліметтер алынады.

Есептеу келесі формула бойынша жүргізіледі:

 

Каж = Өнім өткізуден түскен табыс/(Күрделі шығындар+Дивиденд төлеу+Айналым қаражатының өсуі)

 

1-ге тең  ақша қаражатының жеткіліктілік  коэффициенті кәсіпорынның сыртқы  қаржыландыруға жүгінбей қызмет  істей алатынын көрсетеді. Егер  бұл коэффициент 1-ден төмен  болса, онда кәсіпорын өз қызметінің  нәтижесі есебінен дивиденд төлеуге  және өндірістің қазіргі деңгейін  қолдауға қабілетті емес.

Каж кәсіпорынның қаржылық қажеттілігіне инфляцияның әсерін, сонымен қатар талдауды тереңдету бағыттарын көрсететінін ескеру керек.

Ақша  қаражатының капиталға айналдыру  коэффициенті (Ккс) кәсіпорын активіндегі инвестиция деңгейін анықтауда қолданылады және келесі формула бойынша есептеледі:

 

Ккс = (Өткізуден түскен табыс-төленген дивидендтер)/(алғашқы құны бойынша негізгі құралдар+инвестициялар+басқа активтер+меншікті айналым капиталы)

 

Ақша  қаражатын капиталға айналдыру  деңгейі 8-10% шегінде жеткілікті болып саналады.

Кәсіпорынның  перспективті  төлем қабілеттілігін анықтау үшін кәсіпорын активіндегі  ақша қаражатына айналдыра алатын жылдамдық  және дайындықты сипаттайтын өтімділіктің статистикалық көрсеткіштері кеңінен  пайдаланылады.

Үш көрсеткіш  жиі қолданылады:

1. абсолютті өтімділік коэффициенті;
2. аралық өтеу (жабу) коэффициенті;
3. жалпы өтеу (жабу) коэффициенті.

Абсолютті өтімділік коэффициенті (жеделдік коэффициенті) ақша қаражаттары мен тез өткізілетін бағалы қағаздардың мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасы ретінде есептеледі.

Ол баланс жасалған мерзімінде немесе жақын мезгілде ағымдағы қарыздардың қандай бөлігі өтелетінін көрсетеді.

Осы көрсеткіштің дұрыс шектелуі келесі түрде болады:

 

К а.ө.≥ 0,2÷0,5

 

Бұл –  ағымдағы міндеттемелердің қандай бөлігі жедел өтелуі керек екендігін  көрсететін төлем қабілеттілігінің қатаң белгісі. В.П. Палий бұл коэффициенттің мәні 0,2-0,25-тен жоғары болуы керек  деп санайды (15).

Аралық  өтеу коэффициентін есептеу үшін (немесе оның басқа аталуы: қауіпті өтім коэффициенті, өтімділіктің дәл коэффициенті) ақша қаражатының құрамына алдыңғы көрсеткіштің алымына дебиторлық борыш және басқа да активтер қосылады. Ол кәсіпорынның дебиторлармен өз уақытында есеп жүргізу жағдайында болжамданған төлемдік мүмкіндігін көрсетеді, яғни ағымдағы міндеттемелердің қандай бөлігі тек ақша қаражаты есебінен емес, сонымен қатар өткізілген өнімдер, орындалған жұмыстар немесе көрсетілген қызметтер үшін түсімдер есебінен өтелетінін сипаттайды.