Инвестициялардың және инвестициялық саясаттың мәні мен мазмұны

Шетелдік инвестицияларды  тарту жаңа технологияларды ендіруге, сонымен қатар менеджмент пен  маркетингтің қазіргі кездегі әдістерін  ендіруге, инвестициялық салаға жаңа жұмыс орындарын құруға, жергілікті мамандарды үздіксіз оқытуға жәнеде рынок жағдайына байланысты олардың  біліктіліктерін көтеруге алып келеді. Нәтижесінде, алынған техникалар мен  технологиялар отандық тауар  өндірушілердің өндірісін қолдауға және ынталандыруға алып келеді. Сондықтанда, Қазақстан экономикасына шетелдік инвестицияларды тарту стратегиялық және тактикалық мәселелерді шешугі бағытталған объективтік қажет  процесс болып табылады. [4]

Шетелдік инвестицияларды  тарту саясатының негізгі мақсаты  – шетелдік капиталды қолдану  негізінде еліміздің тұрғындарының  тұрмыс деңгейін жақсартуды қамтамасыз ету, экономикалық артта қалушылықты  жеңу және ұлттық экономиканың құрылымдық қайта құрылуымен жаңалануы.

  Шетел инвестицияларын  тартудың негізгі стратегиялық  және ағымдық мақсаттарына келесілер  жатады:

- экономиканы тұрақтандыру  мен динамикалық дамуы үшін  қажетті қосымша инвестициялық  ресурстармен қамтамасыз ету;

- ел экономикасына шетел  инвесторлары сенімділігінің жоғарлауы;

- әлемдік экономикалық  жүйеге қазақстандық экономиканың  интеграциялау процесін күшейту,  оның халықаралық еңбек бөлінісіне  белсенді қатысуы.

Қазақстанға шетелдік капитал  ағынының келуіне ықпал ететін бірнеше  маңызды себептер бар:

1. Дамыған елдерде пайыздық  мөлшерлемелер деңгейінің төмендігі  капитал кірісін азайтады, сондықтан  шетелдіктер өз капиталын дамушы  елдерге шоғырландыруға мәжбүр  болады. Дамыған мемлекеттермен  салыстырғанда Қазақстанда пайыздық  мөлшерлемелердің деңгейі айтарлықтай  жоғары, бұл шетелдік капиталдың  келуіне қолайлы жағдай туғызады.

2. Қазақстанда соңғы он  жылда жүргізілген қаржылық ырықтандыру  мен құрылымдық реформалар шетелдік  капитал ағынының келуіне ықпал  етеді. Құрылымдық реформаларға  сауданың ырықтандырылуы, халықаралық  кәсіпкерлік және ссудалық капитал  ағынына қойылатын шектеулерді  алып тастау шаралары, макроэкономикалық  тұрақтылық, жекешелендіру т.б. шаралар  жатады. 3. Дамушы елдер арасындағы  құнды қағаздар түріндегі акционерлік  және борышқорлық капиталдың  тоқтаусыз ағыны ол елдердің  интеграциясының өсіп отырғанын  айқындайды. Бұл үдеріс секьюритизация  деп аталады және ол ішкі  және сыртқы қаржылық қайта  реттеу шараларының, қаржылық  инновациялардың, коммуникация және  ақпарат алмасу барысындағы технологиялық  жетістіктердің жемісі болып  табылады.

Қазақстанға шетел инвестициясын  кеңінен тарту үшін мыналар қажет:

- тәуекелді азайту, тәуекел  шығыны қаншалықты көбейген сайын,  инвестициялар соншалықты азаяды. Тәуекелдер: табиғи,саяси, заң және  нормативтік базадағы 

тәуекелдер болып келеді.Заңдардың  өзгерулері екіұштылық пен сенімсіздік

тудырады;

- тұрақты құқық кеңістігін  жасау;

- инвестициялық заңнамаға  қайшы келмейтін, валюталық   реттеуді қамтамассыз ететін  макроэкономикалық саясат;

- республикада шағын және  орташа бизнесті қолдау;

- инвесторларды шошытатын  инфляцияны бақылау;

-инвестиция саласындағы  ұлттық және халықаралық заңнама  арасындағы айырмашылықтар .

Шетел капиталының біздің еліміздің экономикасын көтеру үшін салым

ретінде салынуын, яғни шетел  инвесторларын тартудың артықшылығы  мен пайдалылығын былайша жіктеп көрсетуге болады:

1. Шетел капиталының біздің  елімізге жұмсалынуы еліміздің  бюджетіне түсетін түсімдерді  көбейтеді;

2.Жергілікті халық үшін  жаңа жұмыс орындары пайда  болады және ол халқымыздың  әлеуметтік жағдайын жақсартып,  сатып алу қабілетін арттырады;

3. Жаңа алдыңғы қатарлы  халықаралық дәрежеге сай техника  мен технологияны елдің шаруашылық  субъектілерінде қолдануды жылдамдатады;

Шетелдік инвестициялардың тасқынды келуі үшін барлық әкімшілік  рәсімдерді оңайлату керек. Бұл жерде  әңгіме визалар алу, шекара және кеден  бақылауынан өту, жұмыс істеу  құқығына және ел ішінде жүріп-тұруға рұқсаттар беру жөніндегі ережелер туралы болып отыр.

Шетел капиталы 3 арна бойынша  түседі:

- экпорттық несиелер: инвестициялық  және тауарлық;

- дамуға ресми көмек:  қаржылық және техникалық;

- инвестициялар: тікелей  және портфельдік.

Шетел инвестицияларының  негізгі бағыттары капитал сыйымдьшығы  жоғары салалар мен өзгерістер, ең бастысы мемлекеттік сектор арқылы экспортқа бейімделген ірі кәсіпорындар болып табылады.

Қазақстандағы тікелей шетел  инвестициялары бірлескен кәсіпорындар, еншілес кәсіпорындарды құру, мемлекеттік  кәсіпорындарды шетел капиталының  қатысуымен жекешелендіру, ірі өнеркәсіп  кәсіпорындарын шетел фирмаларына  басқаруға беру және банк секторын инвестициялау арқылы жүзеге асырылады. Республикадағы шетел инвестицияларын  тартудың негізгі нысаны бірлескен  кәсіпорындар болып табылады, одан аз деңгейде 100% шетел капиталы бар  еншілес кәсіпорындар.[32]

Еліміздің экономикасына  шетелдік инвестицияларды тартып,тиімді пайдалану Қазақстанның шет мемлекеттерінен  экономикалық қарым-қатынасындағы  екі жақты маңызды бағыттардың  бірі болып табылады. Шетел инвестициялары экономикалық құруларға айтарлықтай  ықпал етіп, өзінің жағымды, жағымсыз мүмкіндіктерін объективті түрле бағалауға, өндірістік дамудың сыртқы факторларын  тарту салдарына Қазақстанның және оның халқының қызығушылықтарына жауап  беретін дағдарыстық құбылыстарды жеңуді қамтамасыз ететін және өзекті мақсаттарға жету жолында жетістіктерге

әкелетін мүмкіншіліктері  жүзеге асырады.

Н.Ә.Назарбаев Қазақстан  халқына жолдауында шетелдерден  капитал тартудың маңызына көңіл  бөлді. Мысалы ол:”Біздің басты көңіл  бөлуіміз шетел инвестициясын қорғау мәселесі. Сондықтан да мен өз Қаулыммен  Мемлекеттік инвестициялық комитет  құрдым және оған тікелей инвестицияны Қазақстанда пайдалану құқы туралы саясатты жүргізетін бірден бір мемлекеттік  ұйым мәртебесін бердім”,-деді.

Қазіргі таңда республикада шетел капиталын тарту үшін кепілдіктер  жүйесі және қажетті экономикалық орта қалыптастырылған: Азаматтық, Кеден  және Салық кодекстері қолданысқа енді, ``Шетел инвестициялары туралы`` заң  қабылданды және жетілдірілді; сыртқы экономикалық қызмет максималды либеризацияланды; приоритетті инвестициялық жобалар  үшін Үкіметтік кепілдіктер Институты  қызмет етеді.

Қазақстан Республикасына көптеген елдер инвестициялар салуда. Оны  төмендегі суреттен көруге болады.

 

Сурет 9.Қазақстан Республикасына келіп түскен тікелей шетел инвестициялары[33]

 

Суреттен байқағанымыздай, көп үлесті дамыған мемлекеттер, екінші орында Батыс Еуропа, одан кейінгіні  дамушы мемлекеттер алып отыр. Барлық мемлекеттердің салған тікелей инвестициялары жылдан-жылға өсіп отырғанын көруге болады. Дамыған мемлекеттердің 2006 жылы салған инвестициялары 2160,54 млн.долларды құраса, 2010 жылы 6254,77 млн.долларға көбейген, яғни 4094,23 млн.долларға артқан. Дамушы мемлекеттердің 2006 жылы салған инвестициялары  900,07 млн.долларды құраса, 2010 жылы 3199,96 млн.долларға көбейген, яғни 2299,89 млн.долларға артқан. Батыс Еуропа мемлекеттерінің 2006 жылы салған инвестициялары 1053,92 млн.долларды құраса, 2010 жылы 5497,20 млн.долларға көбейген, яғни 4443,28 млн.долларға артқан. Азия мемлекеттерінің 2006 жылы салған инвестициялары 334,91 млн.долларды құраса, 2010 жылы 613,78 млн.долларға көбейген, 278,87 млн.долларға артқан.Сонымен қатар, басқада мемлекеттердің 2006 жылы салған инвестициялары  175 млн.долларды құраса, 2010 жылы 1900,4 млн.долларға көбейген, яғни 1725,4 млн.долларға артқан. Көріп отырғанымыздай Қазақстан экономикасы шетел  мемлекеттерін қызықтыруда.

 

 

Кесте 10

 Қазақстанға шетелдік  тікелей инвестициялардың елдер  бойынша жиынтық ағыны (млн.  доллар)[33]

 

Елдер	2008	2009	2010
Австралия	0,9	1,4	0,6
Австрия	2 344,7	137,2	159,6
АҚШ	2 453,2	2 076,1	1 949,8
Беларусь	4,7	14,4	27,0
Бельгия	5,1	62,7	93,8
Бермуд аралдары (Британ)	21,7	36,0	149,3
Біріккен Араб Әмірліктері	6,2	374,6	371,1
Венгрия	2,5	6,6	7,8
Виргин аралдары (Британ)	2 465,4	1 040,3	1 019,2
Германия	181,3	324,1	286,1
Гибралтар	53,4	139,3	57,4
Дания	6,2	2,4	4,0
Әзірбайжан	1,5	5,3	2,0
Жапония	405,3	456,6	588,5
Иран	20,3	22,5	21,3
Испания	9,8	23,4	15,3
Италия	517,2	693,1	653,0
Қырғызстан	1,4	5,5	9,9
Қытай	358,2	2,8	8,2
Латвия	14,1	692,5	708,7
Либерия	403,6	8,7	3,5
Лихтенштейн	37,6	3,2	1,3
Люксембург	69,3	5,2	11,2
Малайзия	0,2	11,1	15,7
Молдова Республикасы	1,0	0,0	10,0
Монғолия	0,0	3,5	15,0
Норвегия	1,1	4 352,1	6 629,8
Оңтүстік Африка Республикасы	0,0	21,9	21,7
Польша	25,2	0,1	7,3
Португалия	12,2	18,9	14,2
Ресей Федерациясы	785,3	21,9	21,7
Румыния	87,6	893,9	623,4
Сауд Аравия	0,8	142,9	130,4
Түркия	337,5	0,1	0,2
Украина	1,6	170,9	80,0
Үндістан	0,7	9,6	0,0
Франция	1 022,6	4,4	2,7
Чехия	1,1	1 203,8	1 350,2
Кестенің жалғасы
Швеция	4,6	182,9	449,3
Басқа елдер	1 103,9	3,7	3,6
Халықаралық ұйымдар	68,2	1 317,2	1 192,4

 

Жоғарыдағы кестеден байқағанымыздай 2008 жыл бойынша Қазақстан экономикасына  ең көп инвестиция салған елдердің қатарында – Виргин аралдары мен  АҚШ, Австрия. Ал 2009 жылы көп үлесті Норвегия, АҚШ пен халықаралық  ұйымдар берген. 2010 жылда инвестицияның  көп мөлшері Норвегиядан және АҚШ-тан, Чехиядан келген. Ал өте аз мөлшерде инвестиция салып отырған  елдердің қатарында – Австралия, Үндістан, Монғолия, Молдова, Әзірбайжан, Дания, Венгрия елдері.

Тура шетел инвестициялар  Қазақстанның ұзақ мерзімді дамуында маңызды рөлін атқарып отыр. Қазақстан  әлеуетін көбірке біле бастағанда, Қазақстандағы еуропалық жеке кәсіпорындардан  берілетін инвестициялардың саны үлкейеді. Алғашында мұнай мен газ және минералды ресурстар сеторына шоғырланып, қазіргі уақытта инвестициялар  экономиканың басқа да секторларына бағытталады.

Көрсетілген суреттен инвестициялық  ынтымақтастықтағы айтарлықтай  маңызды орын Еуропалық Одаққа жататыны айқын көрініп тұр. 2010 жылы Еуропалық  Одақ елдерінің Қазақстан территориясындағы  жобаларына салған инвестицияларының  үлесі Қазақстан экономикасына  тартылған тура шетел инвестицияларының  жалпы көлемінен 29,1 % құрайды. Еуро Одақ елдің экономикасына салымдары  бойынша озат болып саналады. 1992 жылдан бастап, Еуро Одақ құрылымдық және институционалдық реформаларына, сонымен  бірге ауыл шаруашылық реформасы  мен инфрақұрылымдамуына 100 млн. еуродан  аса қаржысын бөіп шығарған.Тікелей  шет елдік инвестициялар Қазақстанда, инвестициялардың басты көзі ретінде  Еуро Одақ елдерімен бірге, Орталық  Азия экономикасына құйылған барлық капиталдың шамамен 80 % құрайды. Еуропалық континентте Қазақстан үшін ерекше қызығушылыққа Еуропалық Одақ ие. “Үлкен жетілік” елдерімен екі жақты байланыстар күшеюде: ең алдымен, Ұлыбритания және Германия. Азия бағытында Қытай, Оңтүстік Корея, Жапониямен өзара экономикалық байланыстарға үлкен назар аударылуда.[33.34]

Төмендегі суреттен Еуро Одақ мүше елдердің елімізге салған инвестиция мөлшерін көреміз.

Инвестициялық қызметті бағалаудағы  ең тиімді – факторлық әдіс. Ол ұлттық экономиканың инвестициялық климатына  ықпал етуші факторларды жинақтап бағалауға негізделеді. Халықаралық  салық және инвестициялар бойынша  орталықтың (ІТІС) ұсыныстарына сәйкес инвестициялардың келуіне тосқауыл болған факторларды ренжирлеу жүргізілді.

 

 

 

Сурет 10.  2010 жылы Еуро Одақ елдерінің Қазақстанға

салған инвестициялары

 

Жоғарыда көріп  отырғандай, Еуропалық Одақ елдерінің  ішіндегі Қазақстанға көп мөлшерде инвестиция салып отырған ел –  Нидерланды. Одан кейінгі екінші орында – Ұлыбритания иеленіп отыр. Ал ең аз мөлшерде Кипр елі.