Инвестициялардың және инвестициялық саясаттың мәні мен мазмұны

3.2. Инвестициялық ресурстарды  ұтымды тарту мен пайдалану  жолдары

“Қазақстан-2030” Қазақстан  дамуының ұзақ мерзімді стратегиясында қойылған міндеттерді шешу және әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру үшін, “Қазақстан индустриалды-инновациялық даму” стратегиясына сәйкес 2015 жылға  дейінгі болжам ЖІӨ-ді 2000 жылмен салыстырғанда 3,6-3,9 есе арттыру мәселесі көзделген.

Белсендi мемлекеттiк инвестициялық  саясатты жүзеге асыру үшiн инвестициялық  бағдарламаларды қолдаудың арнаулы  ұйымдастыру нысандарын құру қажет. Мемлекеттiк инвестициялар жүйесiн  неғұрлым ұтымды құру үшiн жұмыс iстеп тұрған Ұлттық қормен қатар даму бюджетi, мемлекеттiк кредиттік дамыту ұйымдары сияқты мемлекеттiк қаржы институттарын  дамыту талап етiледi.[7] 

Бүгiнгi таңда жүргiзiлiп  отырған инвестициялық саясат бiрқатар жағымдылықтарымен сипатталады, солардың арасынан шетелдiк инвестицияны тарту  үшiн тұтас алғанда қолайлы  инвестициялық ахуалдың сақталғанын, бағалы қағаздар нарығының құрылғаны  мен дамығанын, жаңа институционалдық инвесторлар қалыптасқанын, экономиканы  кредиттеуде банктердің рөлi күшейгенiн  атап өткен жөн.

Қазақстанның технологиялық  деңгейі мен өндірісін ұйымдастырудың әлемдік деңгеіне жету үшін кем дегенде 30-40 жыл керек. Бұл мерзімді озық технологияларды жедел түрде  шетелден алу арқылы қысқартуға болады. Қазақстан Республикасында  енді қолға алынып жатқан инвестициялық  саясаттың мәні де сол. Жаңа индустриалды мемлекеттер қатарына қосылу.

Инвестициялық саясатты әрі  қарай жетілдіруге бүкіл халықты  жұмылдыру керек. Бұл саясаттың  ең алдымен өз еліміз үшін тиімді жолдарын қарастырып, талдап содан кейін ғана қолданыста енгізген тиімді. Әрине  жаңа ғана қабылданған бұл саясат көптеген қиындықтар менен кедергілерді бастан кешіретіні сөзсіз. Инвестициялық  саясатқа теориялық-ғылыми тұрғыдан әр саланың мамандарын қатыстыра отырып талдау, зерттеулерде артық болмайды. Зерттеу, талдау арқылы қолданыста жүзеге асыруда бұл тәсілдер көптеген қателіктерден  сақатандырады. Шетелдің лзық технологиясын  пайдалануда шешілмеген мәселелер  баршылық. Мұндай шешімін таппаған сұрақтар Қазақстан экономикасына  өзінің кері әсерін тигізіп отыр. Инвестициялық  саясаттағы басты құралдардың бірі импорт алмастыруды елде күшейту  болып табылады. Импорт алмастыруды  күшейтпеген жағдайда Қазақстандағы  шикізат көзі дұрыс пайдаланылмайды.[29]

Отандық өнеркәсiптi дамыту шараларына нарықтық тетiктердi тиiмдi пайдалану мақсатында ресурстарды  үнемдi пайдалану, экологиялық проблемаларды  шешу, өндiрiстiк құрылымды дамыту, өнеркәсiп салаларының құрылымын  жетiлдiру, бәсекеге қабiлеттi жоғары сапалы тауар өндiру мүмкiндiгi бар өңдеу  салаларына қолдау көрсету, әлеуметтiк-экономикалық мәнi зор және ғылыми перспективасы  жоғары салаларды ынталандыру және ең бастысы өнеркәсiп саласының  бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыратын, сапалы өнiмдер шығару үшiн, осы шараларды  жылдам  iске асырудың негiзi инвестицялық саясатты тиімді іске асырумен оны  дамыту алдағы экономикасы тұрақты  дамыған, индустриялы ел болуымызға тiкелей жол ашпақ.

Инвестициялық қызмет Қазақстанда  ұдайы өндіріс үрдісінің жандануына бағытталған, ол ішкі және сыртқы қаржыландыру көздері есебінен жүреді. Мемлекет шетел капиталын барынша қызығушылықпен тартудың, бұл үшін қызығушылықпен тарту факторларының кешенін  құру бағытын ұстануда.

Осы қатаң позицияны тұрақты  сақтанып қалуды Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев та «біздің  тапсырмамыз Қазақстанды әлемдік  қауымдастық алдында инвестиция үшін қызығушылықпен тарту орны ретінде  ұсыну, инвесторларды анағұрлым  маңызды салаларға белсенді түрде  тарту», - деп ерекше атап өтті.

Бүгiнгi таңда Қазақстан  Республикасы экономикасының дамуы  негiзiнен инвестицияның көп мөлшерде тартылуына тiкелей байланысты. Өйткенi елiмiз өндiрiсiнiң жалпы деңгейi мен оның даму болашағының деңгейi қазiргi өндiрiс ауқымынан 10 есеге  артық болып табылады. Бұл шамаға жету үшiн шетелдiк инвестицияларды  тартумен қатар, отандық инвестицияның  да үлесiнiң артуын басты орынға қойып, ұлттық инвесторлардың, яғни корпорациялардың  инвестициялық саясатын өндiрiстiң  өнеркәсiп және өңдеушi саласына тартуына ынталандыруымыз керек.

Белсендi мемлекеттiк инвестициялық  саясатты жүзеге асыру үшiн инвестициялық  бағдарламаларды қолдаудың арнаулы  ұйымдастыру нысандарын құру қажет.[43.44]

Бүгінде инвестициялық саясат бірқатар мәселелерді шешуі шарт:

- тартылатын инвестицияның  салалық сипаттамаларына басты  назар аудару;

- барлық экономика субъектілері  үшін тең дәрежелі жағдайды  қалыптастыру;

- экономикалық жан-жақты  әлеуметтік бағытын ұстану.

Қазақстан шетелдiк инвесторларға  күрделi қаржылардың, технологиялардың, басқару мен маркетинг саласындағы  тəжiрибенiң маңызды көзi ретiнде  қарай отырып, дəйексiз жəне бұлыңғыр саясат нəтижесiнде өзiнiң ұлттық мүдделерiне қысым жасалуына жол  бермеуге тиiс.

Үкiметтiң саясаты, ұлттық мүдде тұрғысынан қарағандағы құқықтық жəне əкiмшiлiк шаралар шетел инвестицияларын  тарту мiндеттерiне жəне инвесторлардың өз мүдделерiне жауап беретiн жағдайларды  қамтамасыз етуге  тиiс. Сонымен бiрге  шетел инвесторлары операцияларының  Қазақстан экономикасына тигiзетiн  қажетсiз зардаптарын болдырмауға  немесе ең болмағанда, бəсеңдетуге  мүмкiндiк беретiн тетiктер əзiрлеу қажет.

Инвестициялық ахуалды жақсарту үшiн мынадай шаралар қолданылуға  тиiс:

- заңнаманың даму дəрежесi  мен тұрақтылығы, мемлекеттiк  саясаттың болжамдылығы инвестициялық  ахуалдың салауатты жай-күйiнің  кепiлi болуға тиiс;

- заңнаманы тиiмдi қолдану  мəселесi шешiлуге тиiс. Қазақстанның iскер қауымдастығы мен Үкiметтiң  беделiн арттыру үшiн жергiлiктi жəне халықаралық сот шешiмдерiн  орындауды, шарттарды сақтауды  жəне күшiне енгiзудi қамтамасыз  ету қажет;

- заңнамаға шетелдiк жəне iшкi инвесторлар үшiн бiрдей жағдай  жасайтын түзетулер енгiзу қажет;

- инвестициялық қызмет  туралы заңнаманы жетiлдiру əлемдiк  стандарттарға жауап беретiн нақты,  айқын жəне бiр мəндi құқықтық  нормалардың бар болуын қамтамасыз  етуге тиiс;

- шетелдiк күрделі қаржы  жəне инвесторлардың құқықтары  заңнамамен кепiлдi қорғалуға тиiс;

- тiркелген сауда маркалары  мен патенттердi қорғау, қарақшылық  өнiмдердiң заңсыз айналымына  қарсы күрес маңызды мiндет  болып табылады. Бұл үшін авторлық  құқықтарды қорғау саласында  жұмыс iстейтiн мамандардың бiліктiлiгi  деңгейiн арттыру талап етiледi;

- инвесторлар үшiн қаржы  ақпаратының айқындығының, уақтылы  болуының, толықтығы мен дұрыстығының  аса маңызды мəнi бар. Осы  орайда бухгалтерлiк жəне статистикалық  есеп беру стандарттарын жетiлдiру  жөнiндегi iс-шараларды жалғастыру  қажет.

Ұлттық мүдделердi сақтау үшiн шетелдiк инвесторлардың нарыққа  монополистiк бақылау орнатуына  жол беруге болмайды, салық төлеуден жалтару мақсатында трансферттiк  баға белгiлеудi пайдаланудың жолын  кесу керек.Сонымен қатар, Қазақстанның ұлттық мүдделерiне қайшы келген жағдайда шетелдiк инвесторлармен жасалған келiсiмшарттарды қайта қарауға батыл бару қажет.[45]

Қазіргі таңда тиімді инвестициялық  саясат жүргізуі үшін аталған мәселелерді  шешу қажет, атап айтқанда келесі шараларды  жүзеге асыру керек:

• салықтық жеңілдіктер мен инвестициялық преференцияларды тек жаңа кәсіпорындарға жаңа өнімді өндіру барысында ғана беру;
• Қазақстан Республикасының «Тікелей инвестицияларды қолдау туралы» Заңын инвестициялық жобаларды сараптауды ұйымдастыру мен жүргізу бойынша баптарын жетілдіру;
• отандық және шетелдік инвесторлардың құқықтарын теңдестіру мақсатында жаңа «Инвестициялар туралы» заңды жетілдіру;
• «Құнды қағаздар нарығындағы инвесторлардың құқықтары мен мүдделерін қорғау туралы» Заң қабылдау;
• инвестициялық жобалардың қаржылық тиімділігін бағалау бойынша әдістемелік нұсқаулар әзірлеу, жобаларды талдау үшін нақты қаржылық көрсеткіштер мен қаржылық ақша ағындарын негізге алу;
• инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау үшін экономикалық көрсеткіштер жүйесін әзірлеуде экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық сипаттағы факторларды ескеру; инвестициялардың тиімділігінің экономикалық негіздерін анықтау барысында өндірістік шығындарын толық есепке алып, кәсіпорынды да, тұтынушыны да қанағаттандырарлық табыс алынуы тиіс;
• инвестициялық жобаларды бағалау бойынша әдістемелік нұсқауларда тәуекелділік факторларының міндетті түрде ескерілуі, инвестициялық жобаларға инфляция деңгейін ескере отырып  түзетулер енгізу;
• инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтаудың уақытша әдісін әзірлеу.

Аталған шаралардан басқа  инвестициялар және инвестициялық  жобалау туралы біртұтас заңдық және нормативтік-құқықтық негіздерді дәлірек  айтқанда, Инвестициялық кодексті қалыптастыру қажет. Бұл инвестициялық саясаттың  және инвестициялық жобалауды жетілдірудің негізгі бағыттарын нақты анықтауға  мүмкіндік береді.

 Шетел инвестициясын  қолдау стратегиясы Қазақстанның  құрылымдық реформалары мен инвестициялық  саясаттың басымдықтарымен тығыз  байланыста болуы шарт.

 Нарықтық экономиканы  қалыптастыру, экономикалық бірлестіктің  құқықтық базасының әрекет етуін  жоғарлату, экономиканы өсіру  үшін үкімет жеке секторға, ең  алдымен, шағын және орта кәсіпкерлікке  шетел инвестицияларын тартуда,  өзінің кепілдемесімен, капиталды  сақтандырумен, салықтық жеңілідіктермен  тұрақты түрде қолдап отырады.  Көптеген зерттеушілердің пікірінше,  перспективада бұл шаралар Қазақстан  экономикасына шетелдік капитал  салымдарының негізгі бағыты  болуы тиіс. Сонымен бірге, инвестициялар  басым өндіріс пен салаларға  бағытталуы керек. Салалық басымдылыққа  келесілер жатады:

1) өндіріске инвестицияны  ынталандырушы фактор болып табылатын  өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым;

2) жылу - энергетикалық кешен;

3) металлургиялық кешен;

4) мұнай-химиялық кешен  және химиялық өнеркәсіптің жеке  өндірістері;

5) коммуникация және байланыс;

6) агроөнеркәсіптік кешен,  әсіресе, өңдеуші кәсіпорындар.  

Шетел инвестицияларын тартудың негізгі басымдықтары өмір сүруді қамтамасыз ететін салалар мен экспортқа  бағытталатын өндіріс – мұнай - газ  және мұнай - химиялық салалар, электр энергетика, металлургия, коммуникация және агроөнеркәсіп кешені, себебі Қазақстан бидай, жүн, мақтаның ірі  өндірушісі. Мұнай - газ саласында  мұнай және газды игеру мен  экспорттауды көтеру, сыртқы мұнай  құбырлары мен ішкі газ құбырларын салуға назар аудару керек.

Болашақта Қазақстанның өндірістік сферасының дамуына отандық инвестицияларды  ынталандыруға ерекше көңіл бөлу керек. Шетел инвестицияларын тарту  бойынша саясатты жүзеге асыру Қазақстанның халық шаруашылығын  тиімді модернизациялауға, экономиканы реконструкциялауға, ғылыми-техникалық артта қалушылықты жеңуге қабілетті  болуы керек.

Елдегі экономиканың нақты  секторын дамыту бойынша инвестициялық  саясатты тиімді жүргізу үшін шет  мемлекеттерде арнайы құрылымдарды құру қажет. Олар өз кезегінде әлеуетті инвесторларға Қазақстан экономикасына  инвестицияларды асыру артықшылықтары жайында ақпар бере алады. Халықаралық  тәжірибе атаулы шараның орындылығы мен тиімділігін растайды. Мысалы, Нью-Йорктегі француз Өнеркәсіптік даму агенттігі ұқсас қызметтерді  тиімді атқарып отыр. Инвестицияларға  әрекеттесу бойынша ұйымдар Коста-Рикада (CINDIE) 7, Ирландияда (IDA) 22, Ямайкада (JNIP) 9, Малайзияда (MIDA) 12, Шотландияда (LIS) 9, Сингапурда (EDB) 20 шетел өкілеттіктерін иеленген.

Инвестициялық саясатты жетілдіру  тек қана экономикалық тұрғыдан ғана емес, саяси тұрғыдан да маңызды. Себебі, экономиканы көтеру мен дамыту тікелей  осы саясатқа байланысты. Өндірістік потенциалдың, техникалық деңгейінің өсуі отандық өнімнің бәсекеге қабілетті  болуы тікелей осы саясат арқылы жүзеге асырылады. Өркениетті елдер  тәжірибесінен білеміз, ел экономикасының көтерілуі ішкі саясатта ғана емес, халықаралық дүниежүзілік саясатқа да үлкен әсер етеді. Сондықтан инвестициялық  саясат та қоғамдағы ең маңыздысаяси жүйедегі ең күшті экономикалық категориялардың  бірі. Қазіргі кезеңде инвестицияны тиімді пайдалану Қазақстанның экономикасымен саяси жүйесінің дамуын біршама  жоғары деңгейге көтереді деп болжам жасалуда. Ол үшін қоғамда бұл саяси  үрдісті енгізумен дамытудың  ұзақ та нақты бағдарламасы қажет. Инвестициялық  саясаттың жүзеге асырылуы оны тікелей  ғылыми теориялық зерттеумен байланысты. Ең алдымен инвестиция туралы ғылыми негізделген тұжырымдама қалыптасып, оны сауатты түрде жүзеге асыру  мен таратудың тетіктерін нақтылау керек.

Экономикалық,саяси, құқықтық, тарихи, әлеуметтік және психологиялық 

тұрғыдан жан-жақты қарастырылған  кешенді түрде зерттелген ғылыми және қолданыстық маңызын ашып көрсететін іргелі зерттеулерді бір ортаға топтастырған жөн. Осы мәселемен тікелей айналысатын  орталық құру негізгі міндет. Мемлекеттік  органдар осы ғылыми-зерттеулерге қолдау көрсетіп оларды қаржыландыруды назардан тыс қалдырмауы керек. Сонда ғана инвестициялық қызметтің белсенділігі артады.

Қазақстан Республикасының  “Инвестициялар туралы” заңы осы  мәселелерді шешу мен реттеу, тұрақтандыру мен дамытуда басты негіз болуы  тиіс. Бұл саясатты жүзеге асыру  қоғам талабынан туындап отыр, өйткені Қазақстан шет ел капиталынсыз, технологиясыз және тәжірибесіз  экономикалық дамуға, инновациялық   дамуға қол жеткізуі мүмкін емес. Егеменді Қазақстанның инвестициялық ахуалы тез дамуға неғұрлым қолайлы, ал елімізге тартылған шет  ел инвестицияларының  көлемі мен саны бойынша алғашқы  орынға шығуы үшін елімізге әлеуметтік қолдау мен нақты қимыл қажет. Әйгілі инвесторларды көптеп тарту  үшін қажетті тетіктерді ұтымды пайдалана  білуге тиіс.

Жапониядағыдай ішкі ғылым  протекциясы тәжірибесін Қазақстанда  да енгізуді жеделдету қажет. Импорт алмастыруға енетін Қазақстандық технологиялардың тізімін жасап, шет елдік инвесторлардың осы жетістіктерді өндіріске  енгізуін талап ету қажет.

Алдағы уақытта ел экономикасындағы шикізаттық емес салаларда инвестициялық  белсенділікті қолдау мақсатында біршама  шаралар қарастырылып, жүзеге асырылуда: