Инвестициялардың және инвестициялық саясаттың мәні мен мазмұны

Қазақстан Республикасының  аумағына инвесторлар қызметін құқықтық қорғау кепілдіктері :

- Инвестордың  құқықтары мен мүдделері толық  және сөзсіз қорғалады, ол Қазақстан  Республикасының Конституциясымен, осы Заңмен және Республиканың өзге де нормативтік құқықтық актілермен, сондай-ақ Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттармен камтамасыз етіледі.

- Инвестордың  мемлекеттік органдардыц Қазақстан  Республикасының заң актілеріне сәйкес келмейтін актілер шығаруы салдарынан, сондай-ақ осы органдардың лауазымды адамдарының заңсыз әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) салдарынан өзіне келтірілген зиянды Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарына сәйкес өткізуге құқығы бар;

-   Шарттарға  өзгерістер тараптардың келісімі  бойынша енгізілетін жағдайларды  қоспағанда, Қазақстан Республикасы  инвесторлар мен Қазақстан Республикасының  мемлекеттік органдары арасында  жасалған шарттар талаптарының  тұрақтылығына кепілдік береді.Бұл  кепілдіктер: 

1) импорттың, өндірістің, акцизделетін тауарлар өткізудің тәртібі мен талаптарын өзгертетін Қазақстан Республикасының заңдарындағы өзгерістерге және (немесе) Казақстан Республикасының халықаралық шарттарын күшіне енгізуге және (немесе) олардың өзгерістеріне;

2) ұлттық және экологиялық қауіпсіздікті, денсаулық сақтау мен имандылықты камтамасыз ету мақсатында Казақстан Республикасының заң актілеріне енгізілетін өзгерістер мен толықтыруларға қолданылмайды.

Қазақстан Республикасының  Сауда және өнеркәсіп министрлігі  экономиканың нақты секторында инвестициялық  тартымдылық жағдайларын жасау  үшін Қазақстан Республикасының  заңнамасын жетілдіруге бағытталған  шараларды іске асыру бойынша  кешенді жұмыстар жүргізіп жатыр:

-  халықаралық инвестициялық  әрекеттестіктің дамуы;

- инвестициялық жобалардың  кешенді сараптамасын жүргізеді,  соның ішінде отандық тауар  өндірушілерді қолдаумен және  импорт алмасырушы, экспортқа бағытталған  өндірістердің дамуымен байланысты;

- өнеркәсіптегі мемлекеттік  инвестициялық саясатты жасап  шығарып іске асырады;

- өзінің құзіреттілігі  аясында инвестициялар ағымының  жылжуының талдауын жүргізеді;

- оларды тарту мен инвестициялардың  өсуін ынталандыруға қажетті  тәжірибені зерттеп, жалпылайды;

- әлеуетті инвесторларды  тарту мен инвестициялық жобаларды  іске асыруда ұйымдарға септігін  тиізеді;

- Қазақстанда инвестицияларды  тарту бойынша келіссөздерге  қатысып, жеңілдіктер мен преференцияларды  тарту бойынша келіссөздерге  қатысып, 

жеңілдіктер мен преференцияларды беру бойынша келісім-шарттардың жасалуын ұйымдастырады.

 

2.2  Қазақстандағы инвестициялық қызметтің дамуын талдау

 

Елбасымыз Н.А.Назарбаев  “Қазақстан-2030” стратегиялық бағдарламасында  ұзақ мерзімді дамуымыздың жеті басымдығын көрсетіп берді. Осы басымдықтардың бірі инвестициялық ахуалды жақсарту болатын. Елдің экономикалық өсуін  тұрақты дамыту үшін алдымен инвестициялық  белсенділіктіарттыру қажеттігін Президентіміз  атап өтті. Еліміздің экономикасын өрістететін халықтың тұрмыс деңгейі  мен әл-ауқатын арттыру үшін тартымды инвестициялық ахуал қалыптастыру басты міндет болды. Осы орайда Қазақстан  Республикасының 2003 жылғы “Инвестициялар туралы” қабылданған заңының  қоғамдағы саяси мәні зор. Елдің  экономикасын көтеру халықтың тұрмыс деңгейінің жоғары дәрежеде болуын қамтамасыз ету мақсатында қабылданған бұл  заң Қазақстан халқы үшін маңызды  тарихи құжаттардың бірі деп айтуға болады.

Баршамызға белгілі болғандай, қолайлы инвестициялық климат деп  кәсіпорынды мықты құқықтық және нормативтік базамен қамтамасыз ететін, бәсекелестікке септігін тигізетін, басқаруды күшейтетін, бюрократиялық  қабілетсіздіктің алдын алып, қаржылық сектор мен инфрақұрылымға қол жеткізу  мүмкіндігін бере алатын инвестициялық  климатты танимыз.

Қай елде болмасын инвестицияның  келуі инвестициялық климат дәрежесіне және оны анықтайтын факторларға  тікелей байланысты. Инвестициялық  климатты анықтау шетел инвесторларын  тарту мен пайдалану саясатының негізгі міндеті болып табылады. Себебі, біріншіден, инвестициялық  климат шетел инвесторларына әсер ететін факторларды анықтауға, екіншіден  мемлекеттегі жағдайды тереңірек бағалауға, үшіншіден шетел субъектілерінің  мінез-құлықтарын анықтауға мүмкіндік  береді.

Шетел инвесторларының пікірі бойынша,  Қазақстан  инвестициялық салымдар жасау үшін тартымды нарық болып табылады. Біздің еліміз пайдалы қазбалар, ауыл-шаруашылығы жерлерінің қорларына және квалификациясы жоғары жұмыс күшіне бай, сондай-ақ үлкен өндірістік потенциалға ие, бірақ оларды тиімді қолдану үшін инвестициялық салымдар жасалуы қажет.

Соңғы жылдары Қазақстанда  макроэкономикалық және саяси түрақтылыққа қол жетті, ол Қазақстандағы инвестициялық  климатты айтарлықтай жақсартты.[23]

Бүгінде Қазақстанда әлемнің  барлық беделді трансұлттық компаниялары жұмыс істейді, бұл қолайлы инвестициялық  климатты құру бойынша біздің күш  салып жатқанымызды әлемдік қаржылық қоғамдастықтың мойындағанынан көреміз. 2003 жылдың 8 қаңтардағы "Инвестициялар туралы" заңының қабылдануы Қазақстан экономикасына сыртқы ресурстарды тартуға және қолайлы инвестициялық климатты қалыптастыру болып табылады.

Бүгінгі таңда Қазақстандағы  инвестициялық қызмет халықаралық  мамандармен ТМД кеңістігінде неғұрлым либералды деп танылған 30-дан  астам заңнамалық және нормативтік  актілермен реттеледі. Ұзақ мерзімді инвестицияларды  тарту үшін заңнамалық жүйенің тұрақтылығы  қажет. Заңнамадағы тұрақты және маңызды өзгерістер инвестициялық  қызметке тұрақсыздандыру ықпалын  тигізіп, инвесторлардың ертеңгі күніне деген сенімсіздігін тудырады.

 Инвестициялық климатты  жақсартудың мақсатты бағыты  жаңа инвестицияларды тарту және  мемлекеттік қолдаудағы жүйесін  жүзеге асыру Қазақстан саясатында  приоритетті болып қалып отыр.

Қазақстандағы қолайлы инвестициялық  ахуалға мынадай жолдармен қол  жетiп отыр:

- саяси тұрақтылықты жəне  алдын ала болжауды сақтау;

- валютаның тұрақтылығын  қолдау;

- нарықтық өзгерiстерге  бағытталған реформалар жолын  ұстану саясатын жүргiзу жəне  əлемдiк экономикаға интеграцияланған  демократиялық құқықтық мемлекет  құру.

Инвестициялық климаттың  оптимизациясы мен экономиканың нақты секторына инвестицияларды  тарту нәтижесінде 2002-2009 жылдары  жалпы жинақ кумулятивті экономикалық өсім 150% шамасын  құрады.

Экономиканың приоритетті  секторына отандық және тікелей  шетел инвестицияларының келуін ынталандыру, мемлекеттік инвестициялардың тиімді пайдалануын өсіру және ішкі жиналымдарды мобилизациялау Қазақстан  Республикасы 2006-2010 жылдардағы инвестициялық  саясатына сәйкес іске асырылды.[24.25]

Тәуелсіз халықаралық  сарапшылардың есебінше, Орта Азиялық  аймақ бойынша барлық шетелдік инвестицияның 80 пайызы Қазақстанда шоғырланған.

Әлемдік банк Қазақстанды  бүкіл әлемдегі инвестиция салуға тиімді жиырма елдің қатарына қосқан. Сонымен  қоса, Қазақстанның өзі Орталық Азия мен ТМД елдерінің бірқатарының ірі капиталдарын салатын аймақтық инвесторға айналған. Соңғы жылдары  Қазақстан шекарасынан тыс аймақтарда 18 млрд доллар инвестиция салған.

«Қазақстанды инвестиция нысаны ретінде,- деп салық және инвестиция бойынша Халықаралық орталықтың президенті Даниел А.Уитт есептейді, ол жаңа нарықтық экономикасы бар еуразиялық және шығыс-еуропалық елдердің арасында жетекші орын алады».

«Филип Моррис» фирмасының өкілі Мэгги Вагнер фон Ледебурдің пікірі бойынша: «барлық ТМД елдерінің  ішінде, тек Қазақстанның ғана анағұрлым  қолайлы салықтық және инвестициялық  режимді құруға қолы жетті».

Тікелей шетелдік инвестициялардың төмендеу  ауқымы Қазақстанда 18 пайызды құраған. Салыстырмалы түрде алып қарағанда, Ресейде тікелей инвестицияның азаюы 35 пайызды құраса, Украинада 60 пайызға дейін жуықтаған. Осының өзі әлемде орын алып отырған экономикалық күйзелістерге қарамастан, елімізде инвестициялық ахуалдың сақталып отырғанын байқауға болады.

Қазақстан Республикасы бірнеше  жылдар бойы инвестиция салу үшін ең қолайлы  мемлекеттердің мәртебесін ұстанып  отыр. Ол да айтарлықтай маңызға  ие, өйткені еліміз инвестициялық  жағдайды ары қарай жақсарту бойынша  белсенді жұмыстарды атқаруды жалғастыруда. Елімізде инвестициялық климатты жақсарту бойынша ары қарай жұмыс жүргізу  аясында Қазақстан Республикасы өнеркәсіптік дамыту бағдарламасын  жүзеге асыратын және жоғары қосымша  құнға ие өнімді шығаратын кәсіпорындарға жеңілдіктер мен артықшылықтар  енгізуді алға қойып отыр.

 

 

 

 

    табиғи шикізат  қорының

    бай көздерінің  болуы             даму институттарының         инвестициялық 

                                                      ықпалы                                     заңдардың

    жеткілікті де  білімді                                                                   қабылдануы

    еңбек қоры                                   ЖІӨ көрсеткішінің

                                                          жоғары болуы  

    даму институтарының

    қызмет атқаруы                            ел ішіндегі саяси, эконо- 

                                                          микалық тұрақтылық

    инновациялық  ұсыныстар

                                                          табиғи қолайлылық

    корпоративті  серпінді 

    жобалардың ұсынылуы

    Евразия орталығы  ретіндегі

    географиялық  орналасуы

 

    тұрғындардың  жоғарғы са-

    тып алу қабілеттілігі  мен талғамы 

 

Сурет 7. Қазақстандағы инвестициялық  климат құрылымы [25]

Республикадағы шикаізаттық  емес салалар үшін инвестициялық  қорды тамақ және тоқыма өнеркәсібі, көлік-логистикалық қызмет көрсетулер, туризм және т.б. кластерлеріне құюға  болады. Мысалы, әлемнің көмтеген елдерінде  Дүниежүзілік туризм ұйымының мәлімдеуінше, әлемдік экономиканың бір саласы туризм ЖҰӨ-нің 10 пайызын, халықаралық  инвестицияның 11 пайызын береді екен. Бұл туризмнен түсетін пацданың мұнай мен көлік тасымалынан  кейін үшінші орынды алатынын көрстетеді.  Бұдан басқа инвестициялық қорды  жалдамалы қоймалар (өндірістік дайын  өнімдерді сақтау үшін) мен сауда  алаңдары (ауыл-шаруашылық өнімдерінің, қолөнер өнімдерінің базарлары) үшін де бөлуге мүмкіндіктер қарастырылғаны дұрыс.

Республикадағы инвестициялық  саясаттың нәтижесін сипаттайтын  инвестициялық инвестициялық қызметтердің өз алдына оң және теріс жақтары  да бар. Атап айтқанда, оны төмендегі  кестеден көруге болады.

 

Кесте 2.

 Қазақстан Республикасындағы  инвестициялық қызметтің тенденциясы

 

Оң жақтары	Теріс жақтары
“Инвестициялар туралы”  заңды қабылдау арқылы Қазақстан  Республикасындағы инвестициялық  қызметті заңдылық жабдықтаулардың  жетілдірілуі	Тұрақты экономикалық өсу  үшін ЖІӨ-дегі инвестицияның төмен  болуы
Ірі дәрежелі инвестициялық  қорлардың құрылуы	Капиталдық салымдардың  Республика аймақтарына біртекті бөлініп  таратылмауы
Шетелдік инвестиция аударудағы жетістіктер	Ұлттық экономика салаларындағы  инвестициялық белсенділіктің тұрақты  қалыпсыздығы
Шетелдік инвестиция көлемінің  негізгі бөлігінің Қазақстан  Республикасындағы минералды-шикізат  кешеніне бағытталуы	Негізгі капиталға инвестиция деңгейінің төмен болуы
Ескерту: [26] көз негізінде  автормен құрастырған

Шетел компанияларының, фирмаларының көптеген өкілдері, жеке бизнесмендер Қазақстанның инвестициялық климатын жоғары бағалайды.

Аграрлық және өнеркәсіптік потенциалдың бай табиғи ресурстарынан, білікті кадр мамандарынан және білімді  арзан жұмысшы күші мен тиімді геосаяси                                                                                         жағдайдан басқа, саяси жағдайдың  тұрақтылығы, ұлтаралық қатынас  та ерекше белгіленеді.

Инвестициялық саясат пен  экономикалық байланыстардың дамуының контекстінде Қазақстан нарығында  “BG Group” және “Shell” британдық  компаниялардың қатысуы және “Қазақстанның  мұнай-газ және минералды ресурстары” (2006 жылы 28-30 маусым, Лондон), “Қазақстан: өсудің жаңа шегі” (2007 жылы 27-29 маусым) сияқты халықаралық конференциялардың  өткізілуі үлкен рөлін ойнайды.

Елімізде инвестициялық  климатты жақсарту бойынша ары қарай  жұмыс жүргізу аясында Қазақстан  Республикасы өнеркәсіптік дамыту бағдарламасын  жүзеге асыратын және жоғары қосымша  құнға ие өнімді шығаратын кәсіпорындарға жеңілдіктер мен артықшылықтар  енгізуді алға қойып отыр.