Инвестиция

              Сондықтан бұл жұмысымда шаруашылық субъектілерінің инвестицияны пайдалану мен концентрациялау механизмі ғана қарастырылып қоймай, инвестициялау саласындағы басқарудың тиімді әдістерін таңдау да қарастырылады.

              Инвестицияны есептеп, талдау жасау және оның тиімділігін арттыру үшін оны микро деңгейде ғылыми негізделіп жіктеу қажет. Инвестицияның ойлап шығарылған және ғылыми жоспарда дәлелденген жіктелуі оларды дұрыс есепке алуға ғана емес, оларды қолдану деңгейін барлық жағынан талдауға мүмкіндік береді және соның негізінде макро және микро деңгейде тиімді инвестициялық саясат жасап, іске асыруға қажетті объективті ақпарат алуға мүмкіндік береді.

              Жоспарлы экономика кезінде отандық ғылыми әдебиеттерде және тәжірибеде каитал салымының келесі қасиеттері бойынша жіктелуі кеңінен таралды: болашақ объектілердің мақсатты тағайындалу қасиеті бойынша:

-         өндірістік құрылысқа;

-         мәдени-тұрмыстық мекемелер құрылысына;

-         әкімшілік ғимараттарының құрылысына;

-         зерттеу және геологиялық барлау жұмыстарына;

негізгі қорларды ұдайы өндіру формасы бойынша:

-         жаңа құрылысқа;

-         қызмет етіп жатқан кәсіпорындарды кеңейтіп, қайта құруға;

-         техникалық қайта жасақтауға;

қаржыландыру көздері бойынша:

-         орталықтандырылған;

-         орталықтандырылмаған;

пайдалану бағыты бойынша:

-         өндірістік,

-         өндірістік емес.

Бұл жіктелу нарықтық қатынастарға көшуге байланысты өзінің ғылыми-тәжірибелік мәнін жоғалтпайды, бірақ олар келесідей себептерге байланысты жеткіліксіз болады:

Біріншіден, инвестиция – капитал салымына қарағанда кең түсінік. Оларға нақты инвестиция салумен бірге, қоржынды инвестиция салу да кіретіні белгілі. Ал алдыңғы жіктелу қоржынды инвестицияны мүлдем ескермейді.

Екіншіден, нарықтық қатынастарға көшуге байланысты капитал салымының да, инвестицияның да қаржыландыру әдістері мен тәсілдері, сондай-ақ оларды салу саласы елеулі түрде көбейеді. Бұлардың барлығы жоғарыда келтірілген жіктеуде келтірілмеген.

Шетелдік әдебиеттерде келтірілген инвестицияның ғылыми және тәжірибелік түрде жіктелуі қызығушылық тудыруда және оларды отандық тәжірибеде қолдану мақсатында жұмыстар жүргізілуде.

Сонымен, мысалы неміс профессоры Вайнрих  инвестицияны салу объектісіне қарай мына жіктеуді ұсынады:

- мүлікке инвестиция (материалдық инвестициялар) – ғимаратқа, үйлерге, жабдықтарға, материалдық қорларға инвестициялар;

- қаржылық инвестициялар (акция, облигация және өзге де құнды қағаздарды иемдену);

- материалдық емес инвестициялар (кадрларды дайындауға, зерттеуге және өңдеуге, жарнамаға инвестициялар).

Шетелдік әдебиеттерде инвестор акциясын алған фирмаға бақылау және әсер ету қасиеттері бойынша қоржынды инвестицияның жіктелуі келтіріледі. Осы қасиеттерге байланысты барлық қоржынды инвестициялар:

-         елеулі әсер ететіндер – акцияның 20%-тен астамын, бірақ 50%-тен кемін иелену, дауысберу құқығы бар;

-         бақылауды қамтамасыз ететіндер – акцияның 50%-тен астамын дауыс беру құқығымен бірге инвестордың иеленуі;

-         бақылау орнатуға мүмкіндік беретін және елеулі әсер етпейтін;

-         дауыс беру құқығымен бірге акцияның 20%-тен кемін иелену;

-         бақылау жүргізуге мүмкіндік бермейтін, бірақ елеулі әсер ететін – 20%-тен астамын, 50%-тен кемін дауыс беру құқығымен бірге иелену болып табылады.

Біздің көзқарасымыз бойынша бұл жіктелу кәсіпорындағы қоржынды инвестицияның тиімді құрылымын қалыптастыру үшін маңызды.

Инвестицияның ең кешенді жіктелуі Н.А.Бланктің еңбегінде келтірілген. Барлық инвестициялар ол еңбекте мына қасиеттері бойынша жіктеледі: салу объектісі бойынша; инвестициялауға қатысу сипаты, инвестициялау кезеңі бойынша; инвестициялық ресурс формасы, аймақтық қасиеттері бойынша.

Ғылыми әдебиеттерде инвестицияның басқа жіктелулері келтіріледі. Бұл жіктелулердің тәжірибеде, әсіресе ғылымда өмір сүруіне құқығы бар, себебі олар инвестицияны бөлшектеп көрсетуге және оларды қолдану тиімділігін арттыру мақсатында терең талдау жүргізуге мүмкіндік береді. Бірақ қазіргі жағдайда бұл жіктелулердің жеткіліксіз екені айқын.

Инвестицияны қолдану тиімділігі елеулі деңгейде олардың құрылымына байланысты. Инвестиция құрылымы деп оның түрі қолдану бағыты бойынша құрамын және олардың жалпы инвестициядағы үлесін түсінеміз.

Инвестиция құрылымы жалпы және жеке деп бөлінеді.

Инвестицияның жалпы құрылымына оның нақты және қоржынды (капитал және қаржылық) деп бөлінуін жатқызуға болады.

Инвестицияның жалпы көлеміндегі ең үлкен үлесті капитал құрушы инвестиция алады. 1999 жылы инвестицияның жалпы көлеміндегі капитал құраушы – 81,2% үлесті, ал қаржылық тек – 18,8%-ті құрады. Капитал салымының кейбір жеке құрылымдарын толығымен қарастырайық. Оларға капитал салымы құрылымының келесі түрлері кіреді: техникалық, ұдайы өндірістік, салалық және аумақтық.

Капитал салымының технологиялық құрылымы дегеніміз қандай да бір объектіні салуға кеткен шығын түрлері бойынша шығын құрамы және олардың жалпы сметалық құндағы үлесі, яғни жалпы мөлшердегі капитал салымының қандай үлесі құрылыс-монтаж жұмыстарына (ҚМЖ), қаншасы машина сатып алуға, қаншасы жабдық алуға және оларды монтаждауға, жобалық-іздеуге және басқа да шығындарға бағытталғаны көрсетіледі. Капитал салымының технологиялық құрылымы олардың қолдану тиімділігіне елеулі әсер етеді. Бұл құрылымды жетілдіру үшін жобаны сметалық құнындағы  машиналар мен жабдықтардың құнын тиімді деңгейге дейін көтеру керек. Капитал салымының технологиялық құрылымы кәсіпорынның болашақтағы негізгі өндірістік қорларының активті және пассивті бөліктерінің арасындағы ара қатынасты қалыптастырады.

Машиналар мен жабдықтардың, яғни болашақ кәсіпорынның негізгі өндірістік қорларының активті бөлігінің үлесін көбейту оның өндірістік қуатының көбеюіне, ал ол нәтижеде өнім бірлігіне келетін капитал салымының азаюына жағдай жасайды. Экономикалық тиімділікке өнім бірлігіне келетін шартты-тұрақты шығындарды азайту және еңбекті автоматтандыру мен механикаландыру деңгейін арттыру есебінен қол жеткізеді. Капитал салымының технологиялық құрылымын талдау ғылымда да, тәжірибеде де үлкен мәнге ие.

Факторларды және олардың инвестициялық қызметке әсер ету механизмін білу маңызды ғылыми және тәжірибелік мәнге, әсіресе ғылыми дәлелденген инвестициялық саясат жасауда және елдегі инвестициялық қызметті жандандыруға ие болады.

Ел экономикасының жағдайын ЖІӨ, ЖҰӨ, ұлттық табыс, мемлекеттік бюджет мөлшері және оның тапшылығының деңгейі, инфляция деңгейі, экспорт көлемі және оның құрылымы, басқа да сол сияқты көрсеткіштердің динамикасы анықтайды. Қазақстан Республикасы субъектілерініңі мемлекеттік және коммерциялық ұйымдардың инвестициялауға қажетті ресурсты бөлу мүмкіндігі ЖІӨ, ЖҰӨ, Ұлттық табыс көлеміне байланысты.

Экономикалық даму қарқыны инвестиция салу қарқынына және қолда бар потенциалды қолдану тиімділігіне байланысты екені белгілі. Экономиканың өсу қарқыны салынған инвестицияның өсу қарқынынан асуына тырысу керек.

Инфляция инвестициялық қызметке өте елеулі түрде әсер етеді. Инфляция өз кезегінде, экономиканың жағдайына байланысты болады – экономика өскен кезде және тұрақтанғанда олар төмендейді. Бұл жағдайда инфляция процесімен банк несиесінің мөлшерлемесі тығыз байланысты екендігін ескеру қажет.

1.3  Шетелдік капитал тартудың әлемдік тәжірибесі және оны

Қазақстан Республикасында пайдалану

              Социалистік блок ыдырағаннан кейін жаңа тәуелсіз дамушы мемлекеттер құрылды. Бұл мемлекеттердің, соның ішінде Қазақстан Республикасының да тұрғындары олар енді алып мемлекеттің бір бөлігі еместіктерін, ал керісінше көптеген әлеуметтік, саяси, экологиялық және экономикалық мәселелері бар елде тұратындықтарын сезінуге мәжбүр болды.  Алып экономикаға қызмет ету үшін құрылған шекаралармен бұзылды және бүгінгі күні бұл мемлекеттердің әрқайсысы өз экономикаларын өздері құрып, дағдарыстан шығуы қажет. Бұл үшін капитал керек, ал ол дамушы мемлекеттерде жоқ. Бұл мәселе барлық дамушы елдерге тән, ал олардың әрқайсысы оны өздерінше шеті және соған сәйкес алға қойған мақсатқа біреулері жетіп, біреулері жетпеді. Дамушы елдердің дамыған елдермен қатынасының тарихи тәжірибесінің бар болуы жаңа тәуелсіз елдерге артықшылықтар берді: олар өткен қателіктерді қайталамайды, олар бұрын қолданған әдістер мен құралдарды қолдана алады.

              Оның үстіне, дамушы елдердің жағымды тәжірибелерін көз жұмып көшіре салу жеткіліксіз, әлемдік тәжірибеге негізделген сонымен бірге ұлттық ерекшелікті де ескеретінін ойластырған саясат қажет. Бірақ бұл жағдайды жергілікті саясаткерлер ғана емес, халықаралық ұйымдар да ескермейді, ал бұл өз кезегінде елдің өзіне, сондай-ақ толығымен әлемдік бірлестікке де кері әсер етеді. Одан басқа, қарызды өте көп алып, несиелік ресурстарды тиімді қолдануды қамтамасыз ете алмаған елдер бар.

              Жақында деколонизацияланған елдердің жемқор билеушілері жобаның тиімділігіне аз көңіл бөлді. Қаржы ұйымының өкілдері несиенің қолдануын қадағаламады. Осылайша, халықаралық займдар мен несиелер пайдасыз ғана болып қойған жоқ, жақында ғана бостандық алған ұлттардың он жыл бойы қарызға батуына да себепші де болды.

              Терең қаржылық дағдарыста қалған дамушы елдер осы жағдайдан шығатын жол табуға тырысты. Бірнеше жолдар болды. Біріншіден, олар жай ғана өзінің қарыздарын жоққа шығарып, әрине бұл қоғамдастықтың санкция беруіне әперуші еді. Осы себептен ешқандай ел мұндай таңдау жасамады. Ең кең тараған шара қарыздарды төлеу шарттарын несие берушілермен екі жақты келіссөз жүргізу арқылы өзгертуге болады.

              Екі жақты келіссөз арқылы шарттарды өзгерту несие беруші үшін де, қарыз алушы үшін де ең жақсы шешім болып табылады. Бірақ коммерциялық несие берушілердің көбі қарыз алушылардың халықаралық валюталық қормен (ХВҚ) келісімге отыруын және ХВҚ бағдарламасының жеке әлемдік банк қатысушысы болуын талап етті. бұл екі институттың екеуі де дамушы елдерге көмек көрсету үшін құрылған: ХВҚ қысқа мерзімді бағдарламалар, ал әлемдік банк – ұзақ мерзімді бағдарламалар арқылы.

              80-жылдардың ортасында АҚШ дағдарыстан шығудың екінші жолын ұсынды. Бірінші шешімді бұрынғы мемлекеттік хатшы Д.Бейнер ұсынды, ол нарықтық экономикаға бағытталған жаңа құрылымдық реформаларды құрды. Кейбір тармақшаларына салықтар мен тарифтерді төмендету, сондай-ақ мемлекеттік меншікті, әсіресе индустрияны жекешелендіру кірді. Бейнер жоспарына сәйкес коммерциялық банктер үш жылдық кезеңге бұл капитал тиімді түрде салынады деген шартпен жаңа займдар 20 млрд АҚШ долларын қамтамасыз ету керек еді. Займдар жыл сайын 3 млрд. АҚШ долларына өсіп отыру керек болатын. Бұл реформаға артылған үгітке қарамастан, дамушы елдер тек қысқа мерзімді пайдаға ғана қол жеткізіп проблемалық жағдайда бұрынғыша қала берді. Бірақ ұзақ мерзімді тиімділікке, жаһандық кедейшілік пен құқық теңсіздігін жоюға қол жеткізе алмады. Екінші шешімді 1998 жылы АҚШ қазынасының хатшысы Брейд ұсынды. Дамушы елдердің экономикалық жаңғыруына, қайта дамуына бағытталған оның жоспары қарыздың бір бөлігін кешіруді қарастырды. Бұл қарыздың нарықтық мөлшерлемесін төлеп, бірақ жеңілдікті банк несиесіне ауыспаған немесе сәл төмендетілген пайызды төлеп, бірақ шын бағасына ауыспаған ескі қарыздарын жаңа қарыз міндеттемелеріне еркін түрде айырбастау арқылы жүзеге асырылуы қажет еді. Бұл ұсынысқа сәйкес АҚШ делдал ретінде қатысты. Мексикамен жасалған келісімде қарыздарды қысқарту механизмінің үш жолы қарастырылды: қарызды бірақ 35% төмендетілген қарыз бойынша емес, дәл сол мөлшерлеме бойынша пайыз төленетін үш жылдық вексельге айырбастау; негізгі қарыз бойынша, бірақ шамалы төмен мөлшерлемемен вексельдерді қолдану; жаңа төрт жылдық несиелер беру. Бұл жоспарды Мексикалық және Жапондық үкімет, сонымен бірге ХВҚ және әлемдік банк қаржыландырады. Мексикалық тәжірибе табысты болды және оны басқа қарыздар – елдер де қолданды және дағдарыстан шығудың бірінші жолы болды.

Дамыған шетелдік мемлекеттердің инвестициялық қызметті жүргізудегі тәжірибелерін қарастырайық. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі ұлттық режим қағидасы шетелдік инвесторларға қатысты негізгі қағида болып табылады. Ол “Халықаралық инвестициялар үшін жетекші принциптер” (1972) атты Халықаралық сауда палатасының құжатында және ЭЫДҰ-ң (экономикалық ынтымақтастықтың даму ұйымы) “Капитал қозғалысын либерализациялау Кодексі” (1961) және “Халықаралық капитал салымдары және көп ұлтты кәсіпорындар туралы Декларация” (1976) сияқты құжаттары бекітілген.

Декларация ЭЫДҰ-на мүше елдерге олардың территориясында қызмет ететін және басқа мүше елдің азаматы тікелей және жанама иелік ететін, сонымен қатар бақылау жүргізетін кәсіпорындарға халықаралық құқықты ескеретін және осыған ұқсас жағдайда жергілікті кәсіпорындарға берілетін әкімшілік тәжірибеге, қаулыға, заңдарға сәйкес режим беруді ұсынады. Сонымен қатар Декларация ЭЫДҰ-на мүше елдерге ұлттық режимді үшінші елдің капитал салымына тартуды ұсынады.