Қазақстандағы шетелдік инвестициялар және оларды пайдалану тиімділігі

Республикаға  шетел инвестицияларды тартудың перспективалы формалары келесідей: портфельді инвестициялар (акция сатып  алу); бірлескен кәсіпорындарды құруға кететін инвестициялар; кәсіпорынды  басқаруға алған фирмалардың  инвестициялары; кәсіпорындарды өздері иеленуге алған компаниялардың инвестициялары. Шетелден капитал қазіргі уақытта  негізінде екі канал арқылы тартылады: үкіметтік кепілдік берілетін халықаралық  несие және тікелей инвестициялар.

Қазақстан көптеген инвесторларды бай табиғи ресурстарымен, арзан жұмыс күшімен  және ішкі рыноктың дамымағанымен қызықтырады. «Арзан табиғи ресурстар» факторы біріккен кәсіпорындардың аймақтары бойынша  бөлінуінде маңызды роль атқарады. Бір ескеретін жәйт инвестицияның  көп келуі Қазақстан ұшін қажет  бірақ сонымен қатар бұл жағдайда егеменді еліміздің экономикалфқ қауіпсіздігін  де ойлауымыз қажет.

Жалпы 1998-2009 жылдары тікелей шетел инвестицияларын  тарту бойынша алдыңғы қатарда  бұрыңғыдай тау кен өндірісі  5431,54 млн. долл. (64,48 %), жалға беру 1791,97 млн. долл. (21,27 %), өңдеу өндірісі 515,77 (6,12 %) болып отыр (кесте 1 және 2 бойынша). Шетел инвесторлары арасында белгiлi қызығушылықты қазақстандық экономиканың қара металлургия, энергетикалық кешені мен өндiру өнеркәсiбi  сияқты салалар  тудырып отыр. [16]

Кесте 1. Қазақстан Республикасына қызметтер нысандары бойынша тікелей шет инвестицияларының 1998 – 2009 жылдары келіп  түсуі

               (млн.долл.)

 

Сала	1998-2005	2006	2007	2008	2009
Ауыл шаруашылығы	7,4	5,0	2,4	1,6	-2,02
Тау кен өңдеу өндірісі	7841,2	3088,1	2123,4	2187,8	5431,54
Өңдеу өндірісі	1766,4	832,4	993,7	993,7	515,77
Электрқуатын, газды, суды өндіру және бөлу	433,0	33,8	19,0	67,7	11,39
Сауда және қызмет көрсету	150,5	63,6	103,2	164,0	267,63
Мейрамханалар мен қонақ үйлері	52,4	25,3	12,3	7,3	13,44
Көлік және байланыс	160,0	161,1	95,2	75,8	81,89
Қаржы қызметі	206,4	44,8	11,8	52,7	67,74
Жалға беру, кәсіпорындарға қызмет ету және жылжымайтын мүлікпен қызмет ету	1432,8	454,5	845,7	987,1	1705,93
Мемлекеттік басқару, білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет	118,1	6,0	13,4	4,2	90,74

 

Дерек көзі:Қазақстан Республикасының  статистикалық жылдығы (ежегодник) // Абдиев К.С. редакциясында, Алматы қаласы: Қазақстан Республикасының статистика агенттігі, 2009 ж., 315-316

Кесте 2

Қазақстан Республикасына қызметтер нысандары  бойынша тікелей шет инвестицияларының 1998 – 2009 жылдары келіп түсуінің салмақ үлесі

(%)

 

Сала	1993-2005	2006	2007	2008	2009
Ауыл шаруашылығы	0,1	0,1	0,1	0,0	-0,02
Тау кен өңдеу өндірісі	62,4	67,8	51,7	47,6	64,48
Өңдеу өндірісі	14,1	14,1	20,3	21,6	6,12
Электрқуатын, газды, суды өндіру және бөлу	3,4	0,7	0,5	1,5	0,14
Сауда және қызмет көрсету	1,2	1,4	2,5	3,6	3,18
Мейрамханалар мен қонақ үйлері	0,4	0,5	0,3	1,1	0,16
Көлік және байланыс	1,3	3,5	2,3	1,6	0,97
Қаржы қызметі	1,6	1,0	0,3	1,1	0,80
Жалға беру, кәсіпорындарға қызмет ету және жылжымайтын мүлікпен қызмет ету	11,4	10,0	20,6	21,5	21,27
Мемлекеттік басқару, білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет	0,9	0,1	0,3	0,1	1,08

 

Дерек сөзі: Қазақстан Республикасының  стаистикалық жалдығы (ежегодник) // Абдиев К.С. редакциясында, Алматы қаласы: Қазақстан  Республикасының статистика агенттігі, 2009 ж., 317-318  бет.

Қазақстанның  жағдайында өзінің экономикалық мәселелерін  шешу үшін шетел фирмалары өзін-өзі  қамтамасыз ету қағидасымен жұмыс  істейтін шаруашылық ұйымдарды құруы  мүмкін. Мұндай ұйымдар қамтамасыз ету және бөлу торымен иемденуі керек. Мұндай жағдай батыстың шаруашылық тәжірибесіне қарама-қарсы, ол жерде жетілген рынокта  бәсекелестің көбеюі кезінде компаниялар  товарлармен қызметтердің бар түрлерін шығаруға, рыноктің бос жерлерін іздеуге  саясат жүргізеді.

Қазақстанда бұл үрдістер керісінше жүреді, әсіресе  экономикалық құлдырау және валюталық  жүйенің тұрақсыздығы кезінде бартерлік  және басқа да формалды емес мәмілелердің жасалуы өзіндік қамтамасыз ету  көздерінің болуын талап етеді.[17]

Қазақстан экономикасында тікелей шетел инвестициялары біріккен кәсіпорындар  және 100% шетел  капиталы бар кәсіпорындар түрінде  ұсынылады (көрсетіледі). Республикада 2008 жылы мұндай кәсіпорынның 6597-сі қызмет етті және Алматы, Астана  қалаларында  және Атырау облысында орналасқан (кесте 3).

 

  Кесте 3

Қазақстан Республикасында  шетелдік капиталы бар кәсіпорындардың саны  

және аймақтардың ондағы үлес салмағы

 

 

(дана)

	2004	2005	2006	2007	2008
Қазақстан Республикасы	1865	2366	3995	5300	6597
Ақмала	12	14	17	22	47
Ақтөбе	41	56	81	114	42
Алматы	45	90	117	117	129
Атырау	89	139	270	361	441
Шығыс Қазақстан	42	78	129	160	252
Жамбыл	21	24	26	32	40
Батыс Қазақстан	37	60	98	99	130
Қарағанды	94	150	191	246	260
Қостанай	14	35	65	76	103
Қызлорда	7	7	15	19	20
Манғыстау	33	72	75	85	138
Павлодар	26	29	37	41	50
Солтүстік Қазақстан	8	21	76	96	107
Оңтүстік Қазақстан	22	35	67	83	127
Астана қ.	121	197	270	345	378
Алматы қ.	1253	1359	2461	3404	4233

Дерек көзі: Қазақстан Республикасының сыртқы саудасы және біріккен кәсіпкерлігі. Стаистикалық жинақ (сборник) // Б.К. Тортаев редакциясында, Алматы қаласы: Қазақстан Республикасының статистика агенттігі, 2009 ж., 220 бет.

Біріккен  кәсіпорындар өзінің қызметтерін ішкі рынокта да атқарады. Шетел инвесторлары Қазақстан экономикасының шикізат  саласына инвестиция салғанды көздейді, әсіресе таукен өндірісі және жылу энергетикалық кешені таукен өндірісі кешенінде ”MINPROKCHILEVICH” және “НАК”, “Алтын - Алмас” фирмалары арасында Семей облысындағы алтын-мышьякті кендерді өндіруге арналған біріккен кәсіпорындар құруға тартылған тікелей шетел инвестицияларын мысалға келтірсе болады. Күтілетін инвестиция көлемі 198 млн.$ жылу энергетикалық кешенінде тікелей шетел инвестициялары негізінде мұнай мен газды өндіру мен іздеу салаларына салынады. Біріккен кәсіпорындардың ішінде белгілісі “TENGIZ - SHEVROIL” АҚШ-тың “SHEVRON OVERSEAS” компаниясы мен бірге олар тенгиз және Корольдік мұнай кен орындарын игереді. [18]

Қазақстан Республикасының инвестициялық  қызметтің қаржылық шарттарын сипаттайтын  көрсеткіштер 4-ші кестеде келтірілген

Кесте 4

Инвестициялық қызметтің қаржылық шарттарын сипаттайтын  көрсеткіштер

(пайызбен)

 

	2008	2009	2010
Бір жыл ішінде екінші деңгейдегі банктерге  берілген кредиттер бойынша сый  ақының орташа безбенделген мөлшерлемесі, теңгемен	15,5	13,7	17
ҚҰБ-ны қайта қаржыландыру мөлшерлемесі (кезең аяғына)	7,0	7,5	7,5
Ақша жиыны (МЗ) (жыл аяғына), млрд. теңге	971,2	1634,7
ЖІӨ-дегі МЗ-тің үлесі (монетизациялау кэффиценті)	23,6	29,5	30,5
Қолда бар ақшаның МЗ-тегі үлесі (жыл  аяғына)	24,6	23,2	25,8
ҚР-ның алтын-валюта резервтері, млн. АҚШ доллары, жыл аяғына	4962,0	9277,0	10258,8
Теңгедегі АҚШ долларының бағамы	149,6	136,04	146,5
Тұтыну бағаларының индексі	106,4	106,9	107
Әнеркәсіп өнімін өндірушілер бағасының  индексі	109,3	116,3	125,8

 

Шетел инвестициясын  тиімді тартып қолдану үшін инвестицияның  ағымын ынталандыратын факторларды  ескеру қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 . ҚАЗАҚСТАН   РЕСПУБЛИКАСЫНА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН   ТАРТУДЫҢ  БОЛАШАҒЫ

3.1. Шетел  инвестицияларын тартудың негізгі  мәселелері

 

Қазақстанда соңғы жылдары  инвестициялық жағдайдың жақсаруына қарамастан, инвестициялар бойынша  шетелдiк кеңесшiлер аудиторлық және заң фирмаларын қоса алғанда, коммерциялық және экономикалық сұрақтар бойынша шетелдiк елшiлiктердiң атташелерi (олар қызығушылық бiлдiрiп, бiрақ инвестициялауға толық шешiм қабылдамаған мүмкiн инвесторлармен тiкелей таныс) қазiргi күнге дейiн республикада келiссөздер жүргiзу және инвестициялық жобаларды жүзеге асыру үшiн сәйкесiнше жағдайлар жасалмаған деп есептейдi. Олар инвестициялық жағдайлар бойынша халықаралық индекстердi дәлелге алады, мысалы, ЕБРР (Европалық қайта құру және даму банкi), ол бойынша Қазақстан қолайлы емес инвестициялық жағайлары бар елдер қатарына жатады. Олар жемқорлық, мәліметтерді жиі бұзу, инвестициялауды жүзеге асырудағы жоғары шығындар, виза дайындаудағы қиындықтар мен жергiлiктi iскер серiктестерiнiң сенiмсiздiгi туралы айтады. Осы проблемалардың бәрi инвесторларды кен өндiру өнеркәсiбiнен басқа өндiрiс және қызмет салаларына инвестициялаудан шошытады.[19]

Шетел инвесторларының  қатты уайымы инвестициялық процесстерге жемқорлық болып отыр. (Заирдағы Мебуту, Италиядағы бiрнеше даулар т.б.). Жеке мамандардың ойынша жемқорлықтың белгiлi бiр дәрежесiнен құтылу мүмкiн емес. Бiрақ инвестициялық процесстердегi  ақшаны заусыз табу мен пара алу қазiргi кезде экономика мен қаржыны әлемдiк масштабта тұрақсыздандыра алатын көлем алды. Жемқорлықты жою бойынша үлкен жұмысты Халықаралық валюталық қор (ХВҚ) жүргiзуде.

    Көптеген елдерде белгiлi бiр кезеңде жемқорлық дамуды шектеу факторына айналады. Сөйтiп, Венгрияда мыңдаған адамдар инвестициялық жобаны жүзеге асырудың барлық кезеңдерінде  пара күтiп тұрады мұндай жағдайдағы жасампаз және тиiмдi экономикалық қызмет тiптi мүмкiн емес.     Заңды бизнес жемқорлыққа терiс қарайды. Жемқорлықтың мүмкiн деңгейi негiзiнде әрқалай. ХВҚ мәлiметтерi бойынша 2005 жылы әлемде пара мен ақшаны заңсыз табуға $5 млрд шамасында кеттi.

    Әрине, ешкiм өзiне зиян жасап жұмыс iстемейдi және сондықтан барлық паралар жоба құнына қосылады, бұның кесiрiнен оның құны, эксперттер бағалауы бойынша 25-30% өседi. Бұл жағдайда елдiң сыртқы қаразы да өседi, ал жобаны өткiзу мерзiмi жемқорлық кесiрiнен 40%-ке өседi.  Европалық одақта трансұлттық жемқорлық туралы хаттама дайындалып жатыр, ол бойынша  мемлекеттiк шенбердi басқа жақтың сатып алуы қылмыс ретiнде қаралады. ОЭСР-де жемқорлықты болдырмау және онымен күресу туралы конвенция бойынша жұмыс жүргiзiлiп жатыр. Шетел инвесторлары үкіметтік кепілдігі бар жұмысты артық көреді. Сыртқы қарыз алумен сыртқы қарызды басқару туралы Қазақстан Республикасының заңында мұндай кепілдікті беру механизмі берілген. Бірінші кезекте ол сыртқы қарыздың шегімен келісіледі. Кепілдік беретін критершілерге қатысты айтатын болсақ, заңда олардың екеуі қарастырылған: жобаның кұнынан 15 %-тен кем болмайтын мөлшерде өзінің ресурстарының болуы және мемлекеттік бюджет; бюджеттік және бюджеттік емес қорлардың алдында қарыздың болмауы. Ал қалғандары жобаны қабылдайтын ведомствалардың қарауына қалады. Осылайша іріктеп алу мәселесінде бәсекенің тазалығы кепілденбеген. ТШИ-ді  тиімді  пайдаланған  кезде  ол  республикалық  бюджетке  қарыздық  жүк  болмайды. Қазақстан  экономикасы  үшін  маңызды  өндірістерге  қаржылық  ресурстар  алуға  мүмкіндік  береді. Бірақ  бұл  кезде  шетел  инвесторын  таңдауда  мұқият  ыңғай  табу  керек. Көбінесе  мәмілеге  отырғаннан  кейін  инвестордың  өз  міндеттемелерін  орындауға  қабілетсіздігі  анықталады. Осылайша, тек  1995 жылдың  екінші  жартысында  отырған  21  мәміленің  7-і  бұзылды. Республиканың  экономикалық  даму  шындығы  шетел  тікелей  инвестицияларының  сыртқы  қаржыландыру  көзі  ретіндегі  басымдылығы   жеңді бұл  орта  мерзімді  инвестициялық  бағдарламалар  жобасынан  көрінді. Бұдан ТШИ  тартудың  мүмкін  теріс  жақтарын  объективті  бағалау  маңыздырақ, оларды  есепке  ала  отырып  бұл  процестің  барлық  артықшылықтарын  толық  көлемде  қолдануға  болады. ТШИ  республиканың  сыртқы  қарызын  көбейтпейді  деп  есептелінеді. Оған  қарамастан  қазіргі  кезде  ТШИ  құрлымында  бірлескен  және  еншілес  кәсіпорындардың  шетел  тікелей  инвесторларынан  алған  ссудалары, несиелері  мен  қарыздары басым  болып  келеді, олар  фирмалық  қарызды  құрайды.[20]