Қазақстан Ресубликасының қаржы және валюта нарығы

           3 Бөлім.  Қазақстан Республикасының валюта нарығы

3.1 Қаржы  және валюта нарығының ерекшелікткрі

    Нарықтық  экономика- адамзат экономиканың  жоғарғы жетістігі және өндірісті ұйымдастырудың тиімді түрі екендігі дүние жүзі мемлекеттерінің көпшілігінің өркендеу тәжірибесі дәлелдеген  ақиқат шындық. Ал Қазақстан Республикасы үшіншаруашылықты жүргіргізудің жаңа әдістеріне өту- ашық нарыққа өту ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік экономикалық саясаттағы субьективизмнен ( әділетсіздіктен ) бас тарту.

    Бүгінде отандық бағалы қағаздар нарығын дамытудың жағдайы мен болашағы, оның тимділігін арттыру маңызды проблеммалардың  біріне айналып отыр.

Бағалы қағаздар жөніндегі ұттық комиссия Ұлттық банкпен және  Қаржы министрлігімен бірлесе отырып әлемдік қаржы дағдарысының  және экономиканың нақты секторларындағы өндірістік құлдырауынан пайда болған сыртқы және ішкі факторлардың бағалы қағаздардан нарығына тигізген жайсыз әсерін төмендету жөнінде белгілі бір дәрежеде жұмыс жүргізіп келеді.

  Қазіргі кезең бағалы қағаздарға деген сұраныстың төмендеуімен және оның кірісінің артуымен сипатталады. 1999 жылғы сәуір айында валюта бағамы тәртібінің өзгертілуі мен бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың теңгенің алдындағы бағамына қатысты сақтық білдіруі айналымдағы мемлекеттік қағаздар ауқымының азайыпе кетуіне әкеп соқты. Өйткені Қаржы министрлігі екінші тоқсанда теңгемен бағаланған қысқа мерзімді қағаздар шығаруды тоқтатты.

  Нарықты дамыту мақсатында инвесторларға валютамен бағаланған қысқа мерзімді Маңғыстау  обылысы  әкімшілігінің облигацияларын шығару жүзеге асырылды.

 Жинақтаушы  зейнетақы қорлары пайда болған  уақыттан бергі қызметіне қарағанда,  олар мемлекеттік бағалы  бірте-бірте ығыстырып тастап,негізгі инвесторға айналды.  Бірақ кейінгі екі жылдағы көрініс басқаша сипат ала бастаған сыңайлы.  Егер 1999 жылдың аяғында мемлекеттік бағалы қағаздардың үлес салмағы 95,3 % ,корпорациялық бағалы қағаздар үлесі 4,7% болса, ал 2000 жылдың соның мемлекеттік бағалы қағаздардың үлесі 75,1%-ға  төмендеп,ал корпорациялық бағалы қағаздар 24,9 %-ға көтерілді.

   Қазақстандағы  капиталды нақты секторға еркін  бағыттай алатын қор нарығының  қалыптаспағандығына айрықша көңіл  бөлу керек. 1998 жылы қор нарығында  құрылымдық инвесторлардың –  жинақтаушы зейнетақы қорларының  пайда болуына байланысты бұрынғыдан  да дами бастады.Өйткені қор  нарығының барлық салаларының  ішінде әсіресе жинақтаушы зейнетақы  қорларының қаржылық бағалы қағаздар  нарығына қатысқаны мейлінше маңыздырақ.

   Өкінішке  орай, еліміздегі көптеген  кәсіпорындар  мен ұйымдар  қор нарығына  белсенді араласуға және оның  мүмкіндігін пайдаланып, қосымша қаржы көздерін тартуға дайын емес боп шықты.  Зәрулік мәселелерін шешуге мемлекеттің өз активтерін  басқарудағы икемсіздігі де елеулі кедергі келтіруде. Осы уақытқа дейін үкімет ұлттық компаниялардың мемлекеттік емес облигациялардың эмитенттері (шығарушылары ) ретіндегі қуатын да пайдаланған емес. Сондай-ақ мемлекеттік емес бағалы қағаздардың тартымдылығын арттыру мәселелері де шешілген жоқ. Көптеген эмитенттер шығарылған бағалы қағаздар бойынша кірісті уақтылы есептеу мен ақша аударуда  тәртіпсіздікке ұрынады, корпорациялық басқарудың тиісті нормаларын өз деңгейінде  сақталмайды. Мұның өзі ұсақ акционерлердің құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуына,өзінің іс-әрекеттері жөніндегі ақпарларды ішкі және сыртқы инвесторлардың сұранысына  сай тиісті деңгейде ашық көрсете алмауына әкеліп соқтырды.

     Корпорациялық бағалы қағаздармен операция кезінде тәуекелдің салмағын бөліп көтеру жүйесінің жоқтығы, акциянерлік қоғамдардың іс-әрекетінде трансферлік сипаттың болмауы,акционекрлік қоғамдарға қаржыны өте аз мөлшерде ғана емес,аса сақтықпен де салуға мәжбүр етеді. Мемлекеттік емес облигациялар  мен кейбір акциялардың «тез» пайда болулары, «құрылымдық» инвесторлардың едәуір жоғары деңгейде қосылуы, бағалы қағаздар нарығында кәсіби қатысушылар және эмитенттердің өздері болғандығы себебінен туындап отыр. Осының бәрі ақыр аяғында мынандай жағдайға іһәкеледі: құрылымдық инвесторларда ақша болған кезде, нақты секторда осы ақшаға сұраныс бар кезде және әжептәуір қайтарымды сала бар болғанда, бірақ бағалы қағаздардың корпорациялық нарығы дамыған кезде, тәуекелдік деңгейі өте жоғары болғанда бұл ақшаны тартуға мүмкіндік бермейді.

       Қор нарығы- нарықтық  экономикаға  бет бұрған өркенитті мемлекеттің  айқын сипаттарының бірі. Өйткені  ол ең әуелі меншік қозғалыстарын  ( халықта меншікті қайта бөлісу  деп айтып жүгендей ) өркениетті  түрде акцияларды сатып алу  жолымен жүзеге асырады.  Соның нәтижесінде кез келген инвестор іс-қимылы айқын әрі кез келген компанияның әрекетімен таныса алады.

            Екіншіден, қор нарығы субьективті факторлардан толықтай тәуелсіз болып, экономиканың нақты барометріне айналады, сөйтіп, алдын ала экономикадағы ахуалды талдау үшін де және ең маңыздысы,  оң болжам  жасау үшін де қызмет атқарады.

        Үшіншіден, дамыған қор нарығы трансферттік менеджментті талап етеді. Яғни, бір меншік иелігін басқаратын компания сол жеке тұлғаның атынан немесе меншік иесінің тапсыруы бойынша сөйлей алады және егерде ол компания жасалған шарт бойынша талаптарды орындамайтын болса, меншік иесі бір жақты тәртітпен келісімді бұзады. Мұндай алғышарттар қалыптаспаған жағдайда өркениетті корпорациялық басқаруды талап ету қиын.

     Осы  секілді жөнсіздіктер салдарынан  акциялар пакеті басқаруға берілетін  компаниялар өздерін меншік иесі  секілді ұстайды да, ал меншік иесі, тіпті, өз акцияларының қозғалысын қадағалау мен оларды басқару былай тұрсын, істің жай-күйіне көз жеткізе алмай дал болады.  Экономикада дәл қазір осындай келеңсіздіктермен бетпе-бет келіп отырамыз.

       Төртіншіден, қор биржасы ғана  халықтың  ақшасын нақты секторға  тарта алады, сөйтіп азаматтардың  бұл ақшасы еліміздің игілігіне  жұмыс істейді және сонымен  қатар азаматтарының өз кірістерін  капиталға айналдыруына мүмкіндік  береді.  Ең бастысы, өз акцияларының  тағдыры не болып жатқанын  әр кезде де көріп, біліп  отыруға мүмкіндік алады.

3.2  Қаржы  және валюта нарықтарында қолданылатын ақша агрегаттары.

     Негізгі ақша агрегаттарына қазіргі кезде ақша-несие статистикасын құру мен талдауға қолданылып жүрген ақша базасы мен (белгіленуі М₃ ) ақша жиыны жатады.

   Ақша жиыны  Ұлттық банк пен екінші деңгейдегі  банктердің баланс шоттарын шоғырландыру  негізінде анықталады және құрамына  айналыстағы қолма-қол  ақша  және жеке тұлға резиденттері  мен үй шаруашылығы резиденттерінің депозиттері кіреді. Төменде ақша агергаттарының құралы келтіріледі:

1. Мₒ (айналыстағы қолма-қол ақша немесе банк жүйесініен тыс ақша);
2. М₁, Мₒ+ банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың теңігедегі аудармалы депозиттері;
3. М₁, М₂ + теңгедегі басқа депозиттер және банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы аудармалы депозиттері;
4. М₃ ( ақша жиыны ), М₂ + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы  басқа депозиттері.

   « АҚШ  долларының айырбас бағамы» кестесіндегі, КАSE-де белгіленетін валютаның кезең ішіндегі орташа өлшемді биржалық айырбас бағамы орташа өлшемді арифметикалық формула бойынша есе =К₁ птеледі:

                       

                 Кₒᵨ ∕ө =К₁ •Q₁+К₂•Q₂+…+Кn •Qn

                                           Q₁+Q₂+…+Qn

Мұнда:  К₁ … Кn - n мәміле бойынша бағам;

                Q₁ … Qn – n мәміленің көлемі.

       Кезеңдегі орташа ресми айырбас  бағамы Ұлттық банк жүргізу  мен кеден төлемдері мақсатында  оқтын-оқтын белгілейтін ресми  айырбас бағамдарының негізінде  мына формула бойынша есептеледі:

                             К ₒᵨ =К₁*N₁+К₂*N₂†…+Kn*Nn

                                                  m

 Мұнда:  К₁ … Кn – n кезең ішіндегі жүретін бағам;

                N₁…Nn- n кезең ішіндегі  жұмыс  күндерінің саны;

                m- n      кезең ішіндегі  жұмыс күндерінің жалпы саны.

   Орташа  жылдық бағамдалар орташа жай  арифметикалық формула бойынша  анықталады:

                                  Кₒᵨ ∕ жыл=К₁+K₂+…+Kn

                                                          N

 Мұнда:  К₁ … Кn – n   айдағы валютаның орташа өлшемді бағамы;

                 N- жыл ішіндегі айлар саны.

  «Ішкі валюта  нарығындағы операциялар» мен  «АҚШ долларының айырбастау бағамы»  кестелерінде валюта нарығында 1993-1999 жылдары АҚШ доллары бойынша сауда-саттық көлемі 34-тен 2117-ге дейін өсті. 1999 жылы сәуір айында қабылданған «еркін сатып алу-сату бағамы» әсерінен, нарықтағы  сауда-саттық  көлемі белгілі бір айда өсті де сол жылы осындай жоғары санға жетті.   Бірақ келесі 2000 жылы сауда-саттық  көлемі азайды (1724 дана). Ал банктік сектор бұл сан жыл сайын өсуде, бұл әрине еліміздегі банк жүйесінің дамып келе жатқанын көрсетеді.  Еліміздегі  валюта нарығындағы операциялар көлемі  Үкімет қабылдап жатқан заңдарға тікелей байланысты. Мысалы, «еркін сатып алу-сату бағамын» енгізгеннен кейін, нарықта шетел валютасына деген  сұраныс күрт өсті (операциялар көлемі  өсуі осы себептен ), үкімет нарықтағы ақша тепе-теңдігін ұстап қалу мақсатында (егерде ұстап қалмаса, онда шетел валюта бағамы күрт жоғалып кетеді) бұрынғыдай республика валюта резервтеріне ақша шығармау үшін шетел компанияларының экспорттан түскен табысының 50%-ын теңгеге міндетті түрде айырбастау туралы заң қабылдады. Осындай алғашқы күндері  валюта бағамының күрт өсуін тежейді.

            «АҚШ долларының айырбастау бағамы»   кестесіндегі доллар бағамының  өзгерісін көрсететін бағамында  1999 ж. Сәуір мен 2000 ж. Желтоқсан  аралығында минус таңбалы сандардың   осы кезеңге дейін жиі кездесіп  отырғаны «еркін сатып алу-сату  бағамын» қабылдаудың оң әсерлі  нәтиже әкеліп жатқанын көрсетеді.

        Мемлекет ішіндегі айналымдағы  шетел валютасының көлемі, ҚР Ұлттық банкінің мәлімдеуінше, 1999 жылғы  170 млрд. Теңгеден екі есе өсті. Теңгенің негізгі функцияларын елімізде шетел валюталары атқаруда. Қызмет көрсету мен тауарлар (машина, үй, жиһаз, туристік жолдама, т.б.) доллармен бағаланады.

         Қазақстандық теңгенің әлсіздігі  тағы да үкіметтің монетарлық  саясатынан, экономикамыз әр түрлі  сапасы төмен жасанды ақша  өнімдеріне- вексельдер мен қазына  міндеттемелеріне толы.

        Олардың жалпы көлемі қазіргі  уақытта теңгенің ақша жиынына  тең. Сондықтан Қазақстан Ұлттық  банкі долларға айырбастау бағамының  ауысуына шек орнатқан,ол кейде  «валюталық дәліз» деп аталады.  Оның мағынасы- мемлекетте долларға қатысты теңге бағамын қолдау тетігі құрылғандығы және оның тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз етуінде.  Кейбір кезде Ұлттық банк оны түрледіріп, жаңартып отырады, бірақ мүлдем жоймайды.

     

АҚШ долларының айырбасталу  бағамы (теңге 1 USD-ға тең )

  Ресей айырбасталу               Биржалық*                    Доллар бағамының

      бағамы                            айырбастау бағамы               өзгерісі**

                            

               Кезеңде     Кезеңнің       Кезеңде    Кезеңнің

               Орташа    соңында      орташа        соңында      

1993          5,26           6,31            5,31           6,31                     …

1994         35,64     54,26       36,35               54,26                 795,90

1995        60,95    63,95           61,12                63,97               17,90

1996       67,30      73,30         67,76                   73,80              15,37

1997          75,44       75,55            75,55                  75,56        10,10

1998            78,30      83,60              84,50                83,56        64,56 

1999          119,53   138,20               138,46        120,56        11,1

2000            142,13    144,50       142,26             145, 40          5,17 

01,98             76,09        76,40            76,57         76,50                -0,03

02,98            76,58      76,60            76,40     76,40                           0,32

 03,98            76,44        76,50          76,58         76,60                  0,08

04,98             76,50   76,50         76,75       75,85                       0,25

05,98            76,58     76,60          76,4   0  76,40                         0,44