Қазақстандағы көп партиялық жүйенің қалыптасуы

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі

М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік  университеті.

 

 

 

 

 

 

 

Тақырыбы: «Қазақстандағы көп партиялық жүйенің қалыптасуы»

 

 

 

            Тексерген:   Аменов А.Ж.

Орындаған студент: «Есеп және    аудит – 104»

тобының студенті Сулейменова Г.С.

 

 

 

 

 

Орал 2012ж.

Жоспар

 

 

І.  Кіріспе.

 

ІІ. Негізгі  бөлім. Қазақстандағы көп партиялық  жүйенің қалыптасуы.

1. Саяси партиялардың пайда болуы, мәні және қызметтері.
2. Саяси партиялардын жіктелуі
3. Қазақстандағы көппартиялықтың қалыптасуы
4. Қоғамдық-саяси ұйымдар мен қозғалыстар

 

ІІІ. Қорытынды.

 

IV. Пайдаланға  әдебиеттер.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе.

  Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін көппартиялықтың қалыптасуының шынайы кезеңі басталды. Партия рөлінің күшеюі әлеуметтік топтардың саяси бағыттарының және әлеуметтік-экономикалық реформаларға ықпал етуге тырысуымен анықталды.

Жаңа тұрпаттағы алғашқы саяси партиялар қатарында  «Социал-демократтар» партиясы, «Алаш» ұлттық еркіндік партиясы, Қазақстанның «Халық конгресі» партиясы, «Республикалық» партия болды.

1991 жылдан бастап, қоғамдық бірлестіктердің қызметі  «Қазақ КСР-дегі қоғамдық бірлестіктер  туралы» Заңмен реттеле бастады.  Заңға сәйкес, 1991 жылдың 30 желтоқсанына  дейін республика аумағында қызмет  ететін барлық қоғамдық бірлестіктердің қайта тіркеуден өтуі талап етілді. Партия мен қоғамдық қозғалыстардың дамуы мен жұмыс істеу ережесі бүгінде 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясымен, сонымен бірге ҚР «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заңымен (1996 ж.) және «Саяси партиялар туралы» Заңымен (2002 ж.) реттеледі. Атап айтсақ, Ата Заңның 5-бабында:

1. Қазақстан  Республикасында идеологиялық және  саяси әр-алуандылық танылады. Мемлекеттік  органдарда партия ұйымдарын  құруға жол берілмейді.

2. Қоғамдық бірлестіктер  заң алдында бірдей. Қоғамдық бірлестіктер ісіне мемлекеттің және мемлекет ісіне қоғамдық бірлестіктердің заңсыз араласуына, қоғамдық бірлестіктерге мемлекеттік органдардық қызметін жүктеуге жол берілмейді, – деп жазылған.

Қазақстанда қоғамдық және саяси-қоғамдық қозғалыстардың дамуын 6 негізгі кезеңдерге бөліп көрсетуге болады:

– 1986 жылдың күзінен 1989 жылдың басына дейін (бейресми бірлестіктердің  құрылуы, клубтық құрылымның дамуы);

– 1989 жылдың басы мен 1991 жылдың тамызы (көпұлтты және бірұлтты партиялардың, қозғалыстардың және ұйымдардың қалыптасуы);

– 1991 жылдың қыркүйегі  мен 1998 жылдар аралығы (КОКП таратылуы, КСРО-ның күйреуі, тәуелсіз Қазақстан  Республикасының қалыптасуы, дифференциацияның  өсуі және республика азаматтарының  саяси белсенділігінің дамуы, жаңа партиялар мен қоғамдық бірлестіктердің қалыптасуы және тіркелуі);

– 1998 жыл мен 2002 жылдар аралығы (партиялық жүйенің  ары қарай дамуы, сайлау заңына өзгерістердің  енгізілуі, жаңа қоғамдық-саяси бірлестіктердің  пайда болуы;

– 2002 жылдан 2007 жылға дейін («Саяси партиялар туралы» жаңа Заңның қабылдануына байланысты партиялық жүйе конфигурациясының өзгеруі, мемлекет пен БҰҰ ара-қатынастарының жаңа форматы);

– 2007 жылдан бүгінге  дейін (ҚР Конституциясына түзетулердің енгізілуі, пропорционалды сайлау жүйесінің енгізілуі, «Саяси партиялар туралы» Заңға өзгерістердің енгізілуі).

1990 жылдың басы  мен орта шенінде ұйым ретінде  тіркелген саяси партиялар үгіт-насихат,  жақтастарын іріктеу және саяси  іс-қимылдарға тарту кезеңінде  болды. Орталық ұстанымдағы анағұрлым көрнекті партиялар қатарында Қазақстанның «Социалистік» партиясы, Қазақстанның «Халық Конгресі» партиясы, Қазақстанның «Халық Бірлігі» Партиясын атауға болды. Қазақстанның саяси партиялары, қозғалыстары, қоғамдық бірлестіктері Жоғарғы Кеңестің XІІ және XІІІ шақырылымдағы сайлауларына, сонымен бірге 1990, 1994, 1995 жылдардағы Парламент мәжілісінің сайлауларына қатысып, олардың кейбірі еліміздің жоғарғы өкілдік органында депутаттық фракцияны құрады. Атап айтар болсақ, 1995 жылғы депутаттық корпуста Қазақстанның халық бірлігі партиясы, Қазақстанның халық Конгресі партиясы, Халықтық-кооперативтік партия, Қазақстанның қайта өрлеу партиясы, «Лад» қозғалысы және т.б. болды.

   1998 жылы  басталған партиялардың және  қоғамдық қозғалыстардың дамуының  жаңа кезеңі саяси белсенділіктің кенеттен болған дүмпуімен ерекшеленді. Бұған бірнеше факторлар ықпал еткен болатын. Бірінші – Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 1998 жылдың 30 қыркүйегіндегі «Елдегі жағдайлар және ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары: қоғамды демокртияландыру, жаңа жүзжылдықтағы экономикалық және реформалар туралы» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауы. Онда демократияландырудың негізін салушы жеті элементтердің қатарында қоғамның саяси жүйесіндегі партиялардың рөлін күшейту аталды: «Саяси партиялар демократияның құрылысын қалайтын негізгі «құрылыс материалы», біз құқықтық қатынастарда да барлық мүмкіндікті жасауымыз қажет, партиялар өсіп, нығаюы үшін олардың қоғамдағы орнын бекітуіміз керек», – деп тұжырымдады .

   Партиялық жүйенің ары қарай дамуы үшін маңызды жайт парламентте партиялардың пропорционалдық өкілдерін енгізу туралы ұсыныс болып табылады. Бұл Қазақстан Республикасының Парламентінің 1998 жылғы 7 қазандағы елдің Негізгі Заңына енгізілген өзгерістер мен толықтыруларында іске асты. Аталған түзетулерге сәйкес, Парламенттің Мәжілісінде партиялық тізім бойынша сайланған депутаттар үшін қосымша он орын берілді.1999 жылы өткен Қазақстан Республикасының Парламентінің Мәжілісіне сайлау депутаттық мандат үшін партияаралық бәсекелестіктің алғашқы тәжірибесіне айналды. Бұл жылғы Мәжіліс сайлауына тоғыз партия қатысты. 1999 жылдың қазанында партиялық тізім бойынша дауыс беру өткізіліп, сайлау қорытындысы бойынша Парламенттің төменгі палатасы - Мәжілістен 10 орынды «Отан», Коммунистік, Аграрлық, Азаматтық партиялары жеңіп алды.

   Партиялық  жүйенің қалыптасуының және дамуының  жаңа кезеңі біріншіден, 2002 жылы  саяси партиялар туралы заңның  қабылдануымен, екіншіден, 2004 жылғы  парламенттік сайлауға партиялардың  қатысуымен байланысты болды.

   2002 жылы 15 шілдеде Қазақстан Республикасының  «Саяси партиялар туралы» жаңа  Заңы қабылданды. Заңда партиялардың  қызмет ету тәртібінің жаңа  шарттары бекітілді: партиялардың  құрылу, қызметін уақытша тоқтату  және мүлде тоқтату тәртіптерін  құқықтық реттеу; партияны қаржыландыру; сайлау процесіне қатысу. Заңға сәйкес, азаматтардың, әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін мемлекеттік биліктің өкілді және атқарушы, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында білдіру және оларды қалыптастыру ісіне қатысу мақсатында олардың саяси еркін білдіретін Қазақстан Республикасы азаматтарының ерікті бірлестігі саяси партия деп танылады /2/. Саяси партия саны бір мың адамнан кем емес Қазақстан Республикасының азаматтары тобының бастамасы бойынша құрылады. Саяси партияны мемлекеттік тіркеу үшін оның құрамында партияның барлық облыстардағы, республикалық маңызы бар қала мен астанадағы әрқайсысында кемінде жеті жүз партия мүшесі бар құрылымдық бөлімшелерінің (филиалдары мен өкілдіктерінің) атынан өкілдік ететін кем дегенде елу мың партия мүшесі болуға тиіс.

   Депутаттық  мандатқа бәсекелестік үшін конфигурациясын  «Саяси партиялар туралы» жаңа  заң анықтаған партиялық жүйе  форматын құраған 12 саяси партия  қосылды. Партиялар тіркеуден  өткенде қатарында кемінде 50 мың  адам болуының қажеттігі туралы заң нормаларының қолданысқа енуі, барлық партиялардың тіркеуден өте алмауына әкелді. Атап айтсақ, оппозициялық партиялар Қазақстанның Республикалық халықтық партиясы, «Азамат» демократиялық партиясы, «Алаш» ұлттық партиясы, сондай-ақ «Қайта өрлеу», «Ел Дана», «Соотечественник» және т.б. қайта тіркеуден өте алмады.

   2004 жылы  парламенттік сайлауда саяси  одақтардың стратегиясы алғаш  рет заңды түрде жүзеге асты. Партиялық негізде сайлауалды  блоктарды құру 2004 жылы сайлау  туралы заңнамаға өзгерістер енгізілгенде заңдастырылды. Атап айтсақ, мұндай блок Орталық сайлау комиссиясында тіркелуі қажет болды, бір партия тек бір блок құрамында ғана бола алды, сайлау процесінде блок өзге саяси партиялар сияқты құқықтық иемденді.

Төрт партия сайлауға белсене қатысқан екі блокқа бірікті: Аграрлық және    Азаматтық партиялары АИСТ (еңбеккерлердің аграрлы-индустриалды одағы) блогына, ал Қазақстанның Коммунистік партиясы мен Қазақстанның Демократиялық таңдауы халықтық партиясы – «Коммунистердің және ДВК оппозициялық халықтық одағына» бірікті.

   Партиялық  тізім бойынша сайлау қорытындысы:  Отан – сайлаушылардың 60,61% (парламенттегі  10 орынның жетеуі); Ақ жол –  12,04 % (1 орын); Асар – 11,38 % (1 орын); АИСТ  блогы – 7,07 % (1 орын).

2006 жылы саяси-партиялық кеңістік конфигурациясы айтарлықтай өзгерістерді басынан кешірді, бұл партиялардың бірігу процесіне байланысты болатын. Бағдарламаларының және саяси жарғыларының ұқсастығы себепті «Асар» партиясы, Аграрлық және Азаматтық партиялары билеуші «Нұр Отан» («Отан» партиясы атауын «Нұр Отан» ХДП –на өзгертті) партиясына бірікті.

2007 жылы 18 тамызда  Қазақстанда Мәжіліске кезектен  тыс парламенттік сайлау өткізілді,  нәтижесінде «Нұр Отан» партиясының  – 88,41 % көрсеткіштегі жеңісімен  аяқталды.

   2007 жылғы мамыр айындағы Конституцияға енгізілген толықтырулар мен өзгерістер партиялық жүйенің дамуының жаңа кезеңін қалыптастыруда, яғни Конституциялық реформаларға сәйкес, мемлекеттегі саяси партиялардың рөлдері мен мәртебелері артуда.

  

 

1. Саяси партиялардың пайда болуы, мәні және қызметтері.

   Саяси жүйеге мемлекетпен қатар саяси партиялар да кіреді."Партия" деген сөз латын тілінен шыққан, бөлу, бөлшек деген мағынаны береді.

Тарихқа белгілі  алғашқы саяси партиялар Ежелгі Грецияда пайда болды. Олардың мушелері аз, тұрақтылығы шамалы, жөнді  ұйымдаспаған шағын топтар болатын. Олар, негізінен, кұл иеленушілердің әр түрлі ағымдарының мүдделерін қорғады. Мұндай партиялар феодалдық қоғамда да болды. Бірақ шексіз әкімшілік билеген дәуірде олардың айтарлықтай маңызы болмады. Еңбекші топтар болса экономикалық бытыраңқылық пен рухани езгінің астында еді. Сондықтан олардың саяси партиялар құруға мүмкіндіктері жок болатын. Олардың мүддесін ара-тұра билеуші топтың алдыңғы қатарлы мүшелері  қорғады.

   Қазіргі  біздің түсінігіміздегідей  саяси партиялар Еуропада XIX г. Екінші жартысында пайда бола бастады. Бұған сол кезде болған буржуазиялық, революциялар тікелей ықпал етті. Мемлекеттік билiктің ұйымдастырылу түpi және жүзеге асырылуы ретінде парламенттер мен парламентаризм дүниеге келді. Жалпыға бірдей сайлау құқығының енгізілуі бұқара халықтың саясатқа қатысу аясын одан әpi кеңейте түсті. Жұмысшы табының ұйымшылдығы күшейді Олар парламентте өз мүдделерін қорғайтын көпшілік партияларды құра бастады. Саясатқа көптеген адамдар тартылып, әлеуметтік қайшылықтар шиеленіседі. Осыған байланысты саяси партиялардың ролі одан әpi өcтi. Олар саясаттың негізгі субъектісіне айналды.

Бipaқ саяси  партиялар бірден көпшілік партия бола калган жок. Онын ұзақ тарихы бар. Мысалы,  немістің көрнекті саясаттанушысы Макс Вебер саяси партиялардың дамуында мынадай кезеңдерді атап керсетті: 1) аристократиялық уйірмелер; 2) саяси клубтар; 3) көпшілік партиялар.

     Саяси  клубтардың аристократиялық уйірмелерден  айырма- шылығы — олар ең алдымен  буржуазияның муддесін білдіреді.(Ал аристократиялық уйірмелер жер иелерінің мақсатын қорғаған болатын). Олардың тұрақты идеологиялық байланыстары мен дамыған уйымы болды. Мұның бәpi оларға қоғамдық жұмысты кең өpicтeтyiнe мүмкіндік туғызады.

     Ал  көпшілік партиялардың саяси клубтардан ерекшелігі — олар жұмысың тек сайлау кезінде ғана емес, сонымен қатар әдеттегі, дағдылы уақытта да көпшілікке ықпал етуге тырысты. Өз қатарына барынша көбірек адамдарды тартты. Өздерінің угіт- насихат жұмысында саяси ағартушылық, үгіт, тәрбие, мәдени қызметі. с. с. саяси әсер етудің ең бай мүмкіндіктерін пайдаланды.

     Дегенмен, керсетілген үш кезеңді толығымен  Ұлыбритания- ның  eкi партиясы  ғана басынан кешірді. Олар  либералдық (виги) жэне консервативтік (тори) партиялары. Ал қазір oөip cүpiп отыр- ғaн партиялардың көбінің даму жолы қысқа. Олардың біразы eкi сатысынан өтсе, біразы бірден көпшілік партия болып калып- тасты.

     Бірінші  саяси көпшілік партия болып  1861 жылы Англияда либералдық партия  кұрылды. Сонымен қатар мұндай партиялар- дың дамуына жұмысты қозғалысы да зор әсер етіп. Жұмысшы- лардың өзіндік жарғысы, кең тараған жергілікті ұйымдары бар, жазба түрде мүшелік жарна төлейтін, мерзімімен съездер өткізетін партиялары ұйымдасады. Бірінші көпшілік жұмысшы партиясы болып 1863 жылы Жалпы Германияның жұмысшы одағы (Ф. Лассальдың басшылығымен) құрылды. XIX ғ. аяғына қарай Батыс Еуропа елдерінде түгелге жақын көпшілік партиялар пайда болды. Мұндай партиялар басқа континенттерде де құрыла бастады.