Қазақстандағы көп партиялық жүйенің қалыптасуы

     Американың  белгілі саясаттанушысы Дж. Лa Паломбараның ойынша партиялар мынадай 4 белгімен сипатталады: 1) партия белгілі бip идеологияны қорғайды немесе кем дегенде адамды, дүниені ерекше көре біледі; 2) партия — адамдарды жергілікті ұйымнан бастап, халықаралық дәрежеге дейін саясаттың әр түрлі деңгейінде әжеп тәуір ұзақ біріктіретін ұйым; 3) партияның мақ- саты — билікті қолға алып, жүзеге асыру (көбінесе ол коалиция- лық жолмен жасалады); 4) әр партия өзіне халықтың дауыс беруінен бастап, мүше болуына дейінгі қолдауын камтамасыз еткісі келеді.

Саяси партия тапты  немесе әлеуметтік топты ұйымдастыра- ды, олардың саяси сауаттылығын арттырады, жұмысына уйым- шылдық және мақсаттылық  сипат береді. Оның белгілі  бip идео- логиясы болады. Ол идеология саясаттың  басты принциптерін белгілеуге, саяси партияның ұйымдық құрылысы мен практика- лық ic-әрекетін анықтауға негіз болады. Олар партияның бағдар- ламалары мен жарғыларында айқындалады.

     Саяси  жүйеде партиялар үлкен әлеуметтік  жіктердің (топ- тардың, таптардың,  бірлестіктердің) мүддесін көздейді. Партия- лардың өмір сүруінің өзі сол жіктеудің арасында дау-жанжал- дардың тууы мен оларды шешу кажеттігінен шығады.

     Поляктың  белгілі  саясаттанушысы А. Боднардың көрсет- кеніндей, қазіргі қоғамда саяси партиялар мынадай қызметтерді атқарады:

а)қоғамның ipi топтарының мақсат-мүлделерiн анықтау, тұжырымдау және негіздеу;

ә)олардың белсенділігін  арттырып, жинақтау;

б)саяси идеология  мен саяси ілімдерді жасау;

в)саяси жүйелерді, оның жалпы принциптерін, элементтерін, құрылымдарын қалыптастыруға қатысу және т. б.;

г)мемлекетте билік ушін күреске қатынасу және оның жұмы- сының бағдарламасын жасау;

д)мемлекеттік билікті icкe асыруга қатынасу;

е)қоғамдық пікірді қалыптастыру;

ж)жалпы қоғамды, яки оның белгілі бip бөлігін (топты, тапты, жікті) саяси тәрбиелеу;

и)мемлекеттің, кәсіподақтарының, қоғамдық, ұйымдардың аппараты үшін кадрлар даярлау мен ұсыну және т. т.

Сонымен қатар партиялар сайлау науқанын дайындау мен өткізу, өз мүшелерінің санын көбейту, орталық және жергілікті ұйымдардың материалдық ахуалын күшейту, өз еліндегі және шетелдердің мақсаттары жақын партияларымен байланысты нығайтумен үнемі айналысады.

    Қазіргі  демократиялық қоғамдағы партияның  маңызды міндетi азаматтық қоғам  мен мемлекеттің арасындағы байланысты  баянды ету. Партиялар арқылы әр түрлі әлеуметтік топтар  өздерінің саяси талаптарын мәлімдейді Бұрынғы әлеуметтік-эко- номикалық саясатты одан әpi жүргізу немесе оны өзгерту керектігі  жөнінде өздерінің көзқарастарын білдіреді.  Соның ар- қасында қоғамның саяси саласындағы қайшылықтардың басы ашылады, әлеуметтік қопарылысқа соқтырарлық өткip, ойда жоқ шиеленістердің  мүмкіншілігі азаяды.

    Қоғамнын  қай жігіне партияның ықпалы  кушті журіп, олар- дан ұзак  уақыт қолдау тапса, сол топ  партияның әлеуметтік негізін  қалайды. Ал оган сайлау кезінде әрдайым даусын беруші сайлаушылар оның электоратын (латынның сайлаушылар тобы деген сөзінен) құрайды. Еуропадағы социал-демократиялык партиялардың дәстүрлі әлеуметтік негізіне жұмысшылар жата- тын. Либералдық-демократиялық партияларды орта жіктеп қыз- меткерлер, зиялы қауым, ұсақ кісіпкерлер және т. б. қолдайтын. Аграрлық партия шаруаларға сүйенетін. Консервативтік партия- лар ipi меншік иелерін, шаруалар мен орта буындылардың бip бөлігін тірек ететін. XX ғ. ортасынан бастап жағдай өзгерді. Ipi партиялар сайлауда халықтың әр түрлі топтарының даусын жи- нады. Демек, солардың мүддесін де көздейді.

      Сонымен, партия деп мемлекеттік билікті қолға алуға немесе билік жүргізуге қатынасуға бағытталған, ортақ мүдде, бip идеология негізінде құралған адамдардң, epiкmi одағын айтады. Партиялар сайлауға, мемлекеттік органдар құруға, мемлекеттік маңызды шешімдер қабылдауға және оларды ic жүзеге асыруга белсене катынасады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Саяси партиялардын жіктелуі.

   Саяси партияларды жіктеп, жуйелеудің көптеген белгілеpi мен өлшемдері бар. Мысалы, институциондық тәсіл партияларды топ- тастырғанда ұйымдастыру ерекшелігін басшылыққа алады, ли- бералдық дәстүр идеологиялық байланыстардың сипатына бас- ты назар аударады, марксистер болса таптық белгілеріне айрық-

ша мән береді. .

Бұл мәселені терең  зерттеген саясаттанушылардың бipi француз ғалымы М. Дюверже XX ғасырдың 50 жылдарында сайлаушылар мен белсенділер санына байланысты партияларды кадр- лық және бұқаралық деп eкігe бөледі (оларды ұйымдық қалып- тасқан және ұйымдық қалыптаспаған деп те атайды). Кадрлық деп қатарында сайлаушылардың 10%-ынан кемі ғана болатын, мүше саны аз партияны айтады. Бipaқ ол ұйымдастырылуымен және тәртібімен көзге түседі. Онын әрбір мүшесінің партия билеті болады, мүшелік жарналарын уақтылы төлейді жарғысында қаралған тәртіпті мүлтіксіз орындайды. Мысалы, оған Австрия халық партиясы, Англия консерваторлар партиясы, ГФР-дың Христиандық-демократиялық одағы, Жапония либералдық-демократиялық партиясы, Француз коммунистік партиясы, Швеция орталық партиясы жатады. Бұқаралық партияда оны үнемі жақтап дауыс беретін сайлаушылары, мүшелері белсенділері көп болады. Бірақ олардың ресми мүшелері болмайды. Партбилет алып, мушелік жарна төлeмeйдi. Мысалы, мұндайларға АҚШ-тың, республикалық және демократиялық партиялары, Англия лейбористер партиясы т. т. 60 жылдардың аяғында жоғарыда аты аталған Лa Паломбара- нын көрсеткен eкi партиясынан баска әмбебап партиялар (уни- версалдык немесе сайлаушылар партиясы) деген ушінші түрін бөліп шығарды. Олардың ерекшелігі — партияның мүше санын емес, сайлаушылар санын көбейтуге тырысуда. Онда әлеуметтік, этникалық, діни және т.б. өзгешеліктеріне мән берілмейді. Мұндай партиялардың саны соңғы жылдары Еуропа мен Америка елдерінде тез етек алуда.

  Саяси жуйедегі pөлі мен іштей ұйымдасуына байланысты сая- си партияларды төрт түрге топтастырады:

1.Авангардтық  партиялар (лениндік тұжырымдама). Олардың ұйымы жоғары орталықтанумен сипатталады,өзінің барлық мүшелерінен партиянын жұмысына белсенді қатынасуын талап етеді. Мысалы, Үндістаннның ұлттық конгресс партиясы, бұрын- ғы СОКП.

2.Сайлаушылар  партиясы. Олардың негізгі мақсаты уміт- керлердің сайлау алдындағы науқанын ұйымдастыру: қаржы жи- нау, үгіт жүргізу т.т. Оларда тұрақты мүшелік, идеологиялық негіз, ұйымдық құрылым жоқ. Мысалы, АҚШ-таға республика- лы және демократиялық партиялар. Сондықтан американдық азмат "Мен демократиялық партияның мүшесімін"демейді, "Мен демократтар ушін дауыс беремін" дейді.

3.Пapламентік партия. Ол негізгі eкi қызметті атқарады: сай- лауга дайындалу және парламентке бақылау жасау. Мәселелерді алдын ала талқылап, қабылданатын шешімдерді сәйкестеу, келістіру үшін партиялар парламенттер мен муниципалитеттер- де (жергілікті өзін-өзі басқару органы) жіктер (фракциялар) жасайды. Премьер-Министрдің кандидатурасымен укімет құрамы парламенттегі көпшілікке байланысты. Мысалы, Германияда, Италияда, Ұлыбританияда, Францияда солай.

4. Қауымдастық партиясы. Ол адамдарды белгілі бір саяси жолды ұстанғандығына карай емес, ортақ қөзқарас, ұқсас мүшелеріне орай өзара қатынасып, маңызды мәселелерді талқылау үшін біріктіріледі. Мысалы, оларға "Жасылдар" партиясы, балаларды, малдарды, жануарларды корғау партиялары, соғысқа, ядролық қаруға карсы козғалыстар жатады.

Саяси идеологиясына  карай партияларды 5 түрге жүйелеп жүр.

1. Каммунистік партиялар мен солшыл радикалдық багыттғы партиялар. Олар К. Маркстің ілімін басшылыкка алады. Жеке меншіксіз, тапсыз қоғам кұруға тырысады. Басқа партиялар коммунистік партияның басқарушы рөлін мойындауы керек. Мысалы, Кытай, Солтүстік Корея, Куба, бұрынғы КСРО. Батыста мұндай партиялардың айтарлықтай салмағы жоқ.

2. Социа-демократиялық (немесе социалистік, леибористік) партиялар. Олар қазіргі капиталисте қоғамды еңбекші халықтың мүддесіне сай үдайы реформалап, өзгертіп отыруға тырысады. Олардың басты кұндылыктары: бостандык, әділеттілік, ынтымактастык, тендік. Оған жататындар: Австриянын, Германияның, Швецияның социалдемократиялык партиялары, Ұлыбританияның лейбористік партиясы және т. б.

Казіргі кезде  адамзатты айнала қоршаған орта күннен-күнге нашарлап, азып-тозып бара жатқаны баршаға аян. Сондықтан Еуропада социал-демократтардың әлеуметтік және экологиялық жағынан жаңарған индустриялық мәдекиеттілік орнатпақта ойлары бар.

3. Буржуазиялық-демократилық партиялар. Олар XIX ғасырда Еуропа мен Солтүстік Америкада бір кезде пайда болды. Мынандай принциптерді басшылыққа алады: коғамда билік үшін әрқашан ашық күрес жүруі керек, өкіметке жалпыға бірдей сайлау аркылы жету, парламентте көпшілік дауыс алған партия немесе партиялық бірлестік өкіметті билейді, басқарушы партияға (партияларға) қарсы үздіксіз ашық оппозиция жүмыс істейді. Заң алдында бәрінің де тең болғанын, сөз, баспасөз, жиналыстар бостандығын калайды. Мысалы, Германияның еркін демократиялық партиясы, Ұлыбританияның социал-либералдык партиясы және т.б.

4. Консервативтік партиялар. Нсгізінен ірі буржуазияның мүддесін қорғайды. Әлеуметтік теңсіздікті сақтағысы келеді, адамдық және азаматтық ар-намыс, плюрализм, ынтымақтастықты жақтайды. Мысалы, АКШ-тың республикалык партиясы, Германияның Христиандық-әлеуметтік одағы мен Христиандық-демократиялық одағының блогы, Ұлыбританиянын консервативтік партиясы, т.т.

5. Фашистік партиялар. Олар жеке мүддеден мемлекеттік мүдденің басым болғанын, баскаруда катаң орталыктандырылуды, адамның қүқықтары мен бостандықтарын шектеуді қалайды. Ұлтшылдықты уағыздайды. Бұл тоталитарлық немесе авторитарлық жүйеге жол ашады. Фашистік партиялар кезінде Германия мен Италияда болған. Бірак сол елдерде және т.б. жаңарған неофашист ұйымдардың пайда болуы сақтандырады.

Партияларды басты идеологиялық бағытына қарай революциялык, реформистік, консервативтік, реакциялық деп те бөліп жүр. Революциялық партиялар коғамдық өмірді түбегейлі өзгертуге тырысады. Реформистік партиялар коғамда манызды өзгерістер жасамақ, бірақ оның негізгі құрылысын сактап қалмақ. Консервативтік партиялар казіргі әлеуметгік өмірдің негізгі сипат, ерекшеліктерін түрақты сақтап қалмақ. Реакциялық партиялар — қоғам дамуындағы өтіп кеткен формацияларға не дәуірлерге қайтып оралуды көксеушілер.

Кандай саяси тәртіпті қолдауына байланысты партиялар демократиялық, авторитарлық, тоталитарлық болып жіктеледі. Демократиялық партиялар баска партияларға төзімділікпен, түсіністікпен карайды, пікір аралығын жактайды. Идеологиялык факторға онша мән бермейді. Тоталитарлык партиялар, керісінше саяси жүйенің басқа элементтерін өзіне бағындыруға тырысады. Әсіресе идеологияланған, катаң тәртіпке негізделген бірпартиялық мүше құруға тырысады. Авторитарлык партиялар, әдетте, дамып келе жаткан елдерде пайда болады және отаршылыққа карсы бағытталады. Олардың көбі ең алдымен оз елдерінің саяси және экономикалық тәуелсіздігі, әлеуметтік прогресі үшін күреседі.Әрекеттерінде көбінесе күшке сүйенеді.

Саяси өмірдегі алатын орны, билікті жүзеге асыруға катысына карай саяси партиялар билеуші және оппозициялык(лат. «карсы кою» деген сөзінен шыккан)болып бөлінеді. Билеуші партиялардың колдарына мемлекеттік билік тигендіктен оларға бүкіл қоғам дамуының басты бағыттары мен сипатын айкындауға мүмкіндік туады. Яғни, олар баска партиялардың үстінен билікке не болады. Мұндай мүмкіндігі жок калған партиялар ез мүдделерін басқа жолмен корғайды. Олар бұл максатта өздерінің конституциялық құқығын, парламент мінбесін, бұкаралық акпарат құралдарын пайдаланады. Белгілі бір коғамдық пікір тудырып билеуші партияға сыртгай ыкпал жасайды. Мұндай саяси партияларды оппозициялық деп атайды. Олар басқарушы партияның саясатын сын көзбен бағалайды. Қоғамның даму бағдарламасын жасайды, баска мемлекеттермен карым-катынастарға ездерінің көзкарастарын білдіреді. Жалпы оларға қарсыластық қасиет тән келеді.

   Жұмыс істеу жағдайына,  заңның рұксат етуіне байланысты  партияларды ресми, жартылай ресми,  кұпия деп жіктейді. Егер қоғамдық-саяси  өмірге катынасуына заң жүзінде  рұксат етіліп, мемлекеттік тіркеуден өтсе, ол   ресми партия болып саналады. Ол жұмысын ашық жүргізеді. Бірак формальды түрде рұқсат етілсе, оны толық танылды деуге болмайды. Біраз жағдайларда партияға сырттай мойындаған сыңай білдіріп, шын мәнінде, жұмысына шек қойып, кедергілер жасалады. Мұндай партияларды жартылай ресми деуге болады. Ал егер партияға заң бойынша тыйым салынып, жұмысын астыртын, жасырын жүргізсе, ол құпия партияга жатады. Әдетте, олар үстемдік етіп отырған құрылысты күшпен езгертуді мақсат етіп кояды. Егер қүпия партияны халық, шынымен қолдап, беделі зор болса, оны ресми мойындамағанымен жүмысын тоқтата алмайды. Оның айғақтығын кұпия жағдайда жүріп отаршылдыққа қарсы қажырлы күрес жүргізген көптеген ұлт-азаттык, партиялардың даму жолынан байкауға болады.

   Партиялар жиылып, партиялық жүйені кұрады. Сондықтан оларды жіктеудіңде мәні зор. Партиялық жүйе деп мемлекеттік мекемелерді қалыптастыруға шынымен мүмкіндігі бар, елдің ішкі және сыртқы саясатына ықпал ете алатын саяси партиялар жиынтыгын айтады. Ел ішінде қанша партиялар болуы және олардың қайсысы партиялық жүйеге енуі сол елдін тарихи дәстүріне, әлеуметтік-экономикалық шиеленістер сипатына, негізгі әлеуметтік күштердің арасалмағына байланысты. Оған халыктың бір ұлтты әлде көп үлтты, бір дінге әлде көп дінге бағынуы да әсер етеді.

Билік үшін күреске қатысып  жүрген саяси партиялардын саны жағынан  олар көппартиялық, екіпартиялық және бірпартиялық болып топтастырылады.

Көппартиялық деп мемлекеттік билік үшін күрес барысыңда бірнеше саяси партиялардын әртүрлі мүдделері мен пікір алалығын пайдалана отырып басқару түрін айтады. Онда үш және одан артық партия қатысады. Бұл — адамзаттың коғамдық басқаруда ойлап тапқан өркениетті түрі. Дегенмен, орыстың белгілі саясатшысы Б. Чичерин айтқандай, көппартиялықтың өзіңдік жағымды және жағымсыз жактары бар. Жағымды жағына жататындары — онда саяси мәселелер жан-жакты каралады. Кемшіліктерді кешірмейтін оппозициялық партиялардың болуы үкіметті тиімді жүмыс істеуге мәжбүр етеді. Бюрократияның өрістеуіне тежеу салынады. Партиялы тәртіпке шақырады. Билікбасына кездей-соқ емес нағыз дарынды адамдардың келуіне мүмкіндік тудырады. Ұнамсыз жағына жататындар — өмірдегі көп мәселелерге өз партиясының тұрғысынан ғана қарайды. Бар ойы карсы партияны жеңуге арналып, ол жолда алдау-арбау, өсек-өтірік сияқты жат қылыктар мен тәсілдер пайдаланылып жатады. Дегенмен, қазіргі танда көппартиялық саяси өмірдің тәуір жетілген түрінің бірі болып танылады. Ондайларға Австрия, Бельгия, Дания, Ни-дерландыдағы көппартиялықты жатқызуға болады.