Таяу Шығыстағы саяси дағдарыстың проблемалары (1947-2007 жж.)

Араб  елдері  лигасыныњ  ресми  шаќыруымен  Египетте  жєне  бірќатар  араб  елдерінде  еріктілерге  мобилизация  жарияланды.  Діни  топтардыњ  негізгі  ±раны  жићад  болды.

Соѓысќа  ќатысатындыѓын  Ливандаѓы  “М±сылман  жастарыныњ  одаѓы”  Алжирдегі  “моджахедтер  фронты”  жєне  т.б.  топтар  білдірді. 

 Таяу  Шыѓыстаѓы  араб  жєне  еврей  ±лтыныњ  арасындаѓы  шиеленістіњ  терењдеуі,  мыњдаѓан  палестиндік  арабтарды  µз  отанын  тастап  кетуге  мєжб‰р  етті.  Б±л  жаѓдай  кµрші  араб  елдерінде  де  ќайшылыќ  тудырды.

2.2. Таяу Шығыстағы  теке-тірестің екінші кезеңі (1948-2007 жж.)

1948 - жылы  15- мамырда  Палестина  мандаттыѓы  территориясынан  аѓылшындардыњ  соњѓы  єскери  бµлімі  алып  кетілді,  оныњ  артынша  Израиль  мемлекетініњ  ресми  ќ±рылѓандыѓы  жарияланды.  Араб  елдері  лигасыныњ  т±раќты  єскерлері  Палестинаныњ  территориясына  кірді,  осы  кезењнен  бастап  Таяу  Шыѓыс  єскери – саяси  жанжалдыњ  ошаѓына  айналды.                     

1947 жылы  Б¦¦-ныњ  Палестинаны  бµлу  резолюциясына  ќарсы  ±станымда болѓан араб елдері Израильге ќарсы кешенді соѓыс ж‰ргізді. Билік басындаѓы кейбір араб елдерініњ басшылары соѓысты µз пайдасына шешуді ойлады. Єсіресе  Трансиорданияныњ  королі Абдолла,  мейлінше  µзініњ  саяси  м‰ддесін  ойлады. Ол  соѓыс  арќылы Палестинаныњ  шыѓысын, Иерусалимді  ќосып  алуды  кµздеді, оны  аѓылшындар  ќолдады. Аѓылшындар  оларды  ќаруландырды, жєне де  материалдыќ  кµмек  кµрсетті. Араб  Шыѓысында   ыќпалын саќтап ќалу ‰шін , аѓылшындар араб  елдерін Израильге  ќарсы соѓысќа  баѓыттады. Аѓылшындар сионистерді тек Палестинаны  ѓана  емес, б‰кіл Таяу Шыѓыс аймаѓын жаулап алады  деп  араб халќына  ‰гіт  ж‰ргізді. Сирия  мемлекетініњ  билік  басындаѓы  топтар  бейтараптыќ  саясатќа  кµшуді  ќарастырды. Израильге  ќарсы  соѓысты  ‰гіттеген  негізінен  ислам  діни  ±йымдары  болды. Араб  елдері  лигасы  єскери  бµлімдерінде , діни  топтардыњ  ыќпалы  зор еді. Жићад  олардыњ  негізгі  ќ±ралына  айналды. Олар  µздерініњ  ‰ндеуінде  былай  деді : “Палестинаны  ќорѓау  єрбір  палестиндік  арабтыњ , м±сылманныњ  міндеті ”.[39] Араб  елдерініњ  басшылары  ерікті  моджахедтердіњ  єрекетін  ќадаѓалап  отырды. Р.Петерстіњ  айтуына ќараѓанда  Египет  басшылары  партизандыќ  топтардыњ  єрекетіне  сенімсіздік  танытќан. 1948-49  жылдардаѓы  соѓыста “исламныњ єсері ” ерекше  байќалды. Араб  елдері  лигасы  діни  ±йымдарды  ресми  т‰рде  ќолдады.

Камил аш-Шариф  соѓыс  кезењінде  “Жићад  батальонын”  басќарѓан,ол өзінің еңбегінде сионистер  ‰шін  ењ  ќауіпті  өзінің бµлімі  болғандығын, алайда  оның  батальонының  ерлігі  шынайы  баѓаланбағандығын атап  кµрсетеді.

Соѓыстыњ  басында  араб  єскерлері  бірќатар  табыстарѓа  жетті, мамырдыњ  соњы  мен  маусымныњ  басында  Трансиордания  мен  Ирак  єскерлерінен  ќ±ралѓан  араб  легионерлері  Шыѓыс  Палестинаны , Иерусалимніњ  араб  бµлігін  басып  алды. Египет  єскерлері  Исдудќа  дейін  жетіп  Тель-Авивтен  30 км  ќашыќ  жерде  орналасты. Израиль  єскери  техникаларын  ќолдана  отырып, шабуылды  ‰детті. 18 - шілдеде  Израиль  єскерлері  б‰кіл  Солт‰стік  Палестинаны  жаулап  алды.

1948 жылы  мамырда  палестиндіктер  Яффадан, Хайфадан, шілдеде  Лидды  мен  Рамалладан , ќазанда  Биршебы  мен  Батыс  Галилейден  ќуѓындалды. Израиль  мемлекеті  жарияланѓанѓа  дейін ақ 400 мыњ  палестиндік  арабтар  ‰йлері  мен жерлерін  тастап  кетті, оған соѓыс  кезењінде  350  мыњ  босќын  ќосылды. Ф. Бернадотт µзінiњ  ќызметін  Палестинада  т±раќтылыќты  орнатумен  байланыстырды, єскери  жаѓдайдаѓы  елге  араб  босќындарын  ќайтаруды  ±сынды. 1948  жылы  17-  ќырк‰йекте  Б¦¦-ныњ  сенімді  адамы  террористер  тарапынан  жасалѓан  ќастандыќтан  ќаза  тапты.

1948-1949 жылдары  т±танѓан  соѓыс , Египетте  “М±сылман  бауырлар  ” ќоѓамыныњ  тарихында ќаралы  к‰н  болып  танылды. “М±сылман  бауырлар” ±йымы  Египет  саясаткерлеріне  бірнеше  ќастандыќ  ±йымдастырды, 1948 жылы  желтоќсанда  “ислам  тµњкерісінен” сескенген  ‰кімет  оларѓа  ќарсы  шаралар  ж‰ргізді.Осыдан  кейін  ќастандыќ  премьер-министр Нукрашиге  жасалды. ¦йымѓа  ќарсы  жаппай  к‰рес  ж‰ргізілді, барлыќ  м‰шелері  т±тќындалды.

Палестинадаѓы  “Жићад  батальоны” ќиын  жаѓдайда  ќалды. Олардыњ  алдында  тањдау  т±рды, ќару-жараќты  тапсырып  Египетке  ќайту  немесе  Египет  армиясыныњ  басшылыѓы  бойынша соѓысты  жалѓастыру.  К.  Аш-Шарифќа  кµптеген  ±йым  м‰шелері  µзініњ   алдына  ќойѓан  маќсатын орындаудан  бас  тартпайтын  батыл  адам  деген  пікір  айтады.

Б±л  бір  жылдыќ  тарихы  бар  соѓыста  ±лы  муфти  Амин ал – Хусейнніњ  де  беделі  жоѓары  болды.  Ол  палестиндік  ќозѓалыстыњ  єскери,  саяси  жєне  діни  бірлігін  ныѓайтты.  Амин  ал – Хусейнніњ  тікелей  баќылауында  кµптеген  партизандыќ  топтар  єрекет  етті.  30- жылдары  “Ќасиетті  жићад”  ±йымын  Амин  ал – Хусейнніњ  жиені  Абдел Ќадир ал –Хусейн  басќарды.  Палестинадаѓы  билікті  бµлісуде  хашимидтердіњ  королі  Абдоллах  пен   “±лы  Муфти”  арасында  жанжал  туындады.  Трансиордания  монархына  ќарсы Араб  елдері  лигасының  бірќатар  м‰шелері  тєуелсіз  Палестина  ‰кіметін  ќ±руѓа  тырысты. 22 - ќырк‰йекте  Араб  елдері  лигасы  бірт±тас  Палестина ‰кіметініњ  ќ±рылѓандыѓын  сµз  ж‰зінде  жария  етті,  билік  басына  кєсіпкер  Ахмед  Хильми  келді.  Газа  ќаласында  бірнеше  к‰ннен  кейін  палестиндік  араб  ассамблеясы  µтті,  м±нда  Палестина  мемлекетініњ  басшысы  етіп  Амин  ал – Хусейн  сайланды. Трансиорданиядан  басќа Араб  елдері  лигасыныњ  барлыќ  м‰шелері   Хильми  ал – Хусейнніњ  ‰кіметін  мойындады.[28] 

1949-  жылдыњ  бірінші  жартысында  араб  єскерлері  жењіліске  ±шырады,  Б¦¦ - ныњ  араѓа  т‰суімен  келісімдер  жасалынып,  екі  жаќты  ќаќтыѓыс  тоќтатылды.  Араб  елдерініњ  єскери  жолмен  Израильді  жою  єрекеті  сєтсіз  аяќталды. 

Израиль  армиясы  181  (II)  резолюция  бойынша  ќ±рылуы  тиіс,  Палестина  территориясыныњ  едєуір  бµлігін  жаулап  алды.  Солт‰стік  Палестинада  (Галилея)  жєне  оњт‰стік – батыс  аймаќтарында  µз  аумаѓын  кењейтті.  Шыѓыс  Палестина  Трансиордания  армиясыныњ  баќылауында  болып,  1950  жылы  Иорданияныњ  ќ±рамына  ресми  т‰рде  кірді.  Иерусалим  ќаласы  екіге  бµлінді:  бір  бµлігі  Израильдіктерге,  екінші  бµлігі  Иорданияѓа  тиесілі  болды.  Газа  ќаласы  египеттіктердіњ  баќылауында  болды.  Соѓыстыњ  зардабын  негізінен  палестиндік  арабтар  кµрді,  олар  ‰шін  µз  мемелекетін  ќ±ру  адам  ќолы  жетпес  арманѓа  айналды.

Араб – Израиль  ќаќтыѓысыныњ  басталуын  араб  елдерініњ  Израильді  мойындамауынан  деп  атап  µтуге  болады.  Израиль  мемлекеті  “ќауіпсіздік  шаралары”  саясатын  ќолдана  отырып,  µздерініњ  территориясын  ±лѓайтты.  Израиль  мемлекетіне  ќарсы  араб  елдерi  жања  соѓысќа  дайындалды.

1948 – 1949  жылдардаѓы  Араб –  Израиль  соѓысында  араб  єскерлерініњ  жењілуініњ  басты  себебі  билік  басындаѓы  топтардыњ  м‰дделерініњ  ќарама - ќайшылыќќа  ±шырауы  болды.

Араб  елдері  лигасы  армиясыныњ  жењілуі  барлыќ  араб  елдерінде  жан  т‰ршігерлік  жаѓдайѓа  айналды.  Араб  елдерініњ  соѓыстаѓы  жењілісі  баспасµз  беттерінде,  тарихи  ењбектерде  кµптеп  жазылды.  Араб  шыѓысында  жаппай  бас  кµтерулер  етек  алды.

     1949-жылдары  Араб  Шыѓысындаѓы  елдерде  жєне  де  Египетте  саяси  ќозѓалыстар,  партиялар,  топтар  ќ±рылды,  олар  “араб  ісіне”  ерекше  кµњіл  аударуды  талап  етті.

1952 - жылы  шілдеде  Египетте Корол  Фаруќтыњ  монархиялыќ  режимі  ќ±лады.  Оны  “Еркін  офицерлер”  ±йымы  ќ±латты.

1950 - жылдары  араб  елдерінде  діни ±йымдардыњ  белсенділігі  к‰шейді.  “М±сылман  бауырлар”  ±йымыныњ  беделі  µсті,  олар  Иорданияда,  Сирияда  єрекет  етті.

Камил  аш – Шариф  µзініњ  “М±сылман  бауырлар  Палестина  соѓысында”  деген  кітабында  араб армиясыныњ  жењілу  себебін  жазады.  Камил  аш – Шариф  Израиль  мемлекетініњ  ќ±рылуын  араб  жєне  м±сылман  елдеріне  тµнген  ќауіп  деп  т‰сіндіреді.  М±сылман  єлеміне  тиесілі  ќасиетті  жерлерді  ќайтару  ‰шін  к‰реске  шаќырады.  Камил  аш – Шариф  Израильге  ќарсы  жања  соѓысќа  дайындалу  ќажеттілігін  айтты,  жєне  соѓыс  арќылы  араб  территориясын  ±лѓайтуѓа  болады  деп  сендірді.

Араб  Шыѓысында  Израильдiњ  экономикалыќ  ыќпалын  єлсірету  ‰шін  Камил  аш – Шариф  экономикалыќ  блокада  туралы  ой  тастады.

Камил  аш – Шариф  палестиндік  босќындар  мєселесін  Израиль  мемлекетін  жою  арќылы  шешуге  болатындыѓын  айтты.

1950 - жылдардыњ  басында  Таяу  Шыѓыста  єскери – саяси  жанжалдар  кењ  етек  алды.  Израиль  ‰кіметініњ  басында  отырѓан  Д. Бен – Гурион  барлыќ  демилитарланѓан  аймаќтарды  оккупациялауѓа  б±йрыќ  берді.  Израиль  армиясы  бірнеше  рет  Газа  секторына  шабуыл  жасады.  1956 жылы  ќазанда  Франция  мен  Англияныњ  агрессиясын  пайдалана  отырып,  Египетке  шабуыл  жасады.  Израиль   Газа секторы  мен  Синай  т‰бегін  (жарты  аралын)  жаулап  алды.  1957-  жылы  кµктемде  Совет  Одаѓыныњ  талап  етуімен  олардыњ  єскерлері  оккупацияланѓан  территориядан  алып  кетілді.[49]

1950 - жылдардыњ  ќарсањында  Израиль  Сирияѓа  да  ќарсы  єскери  шара  ќолданды.  1958 - жылы  Тель – Авив  тікелей  АЌШ   пен  Англияныњ  ќолдауымен  Иорданияѓа жєне  Ливанѓа  єскери  интервенция  жасады.  1964  жылы  Египет  президенті  Г. А. Насердіњ  инициативасы  бойынша  Араб  елдері  лигасы,  израильдік  єскерлердіњ  шабылуына  тойтарыс  беру  ‰шін  ресми  палестиндіктердіњ  ќозѓалысын  ±йымдастыруды қолға алды .  Израиль  билік  басындаѓылары  кµрші  араб  елдеріндегі,  ењ  алдымен  Иорданиядаѓы  партизан  топтарын  ќудалады.  Азаттыќ  ‰шін  к‰ресушілердіњ басым  бµлігі  дінді  негізгі  ќаруѓа  айналдырды,  жєне  олар  Израиль  мемлекетініњ  т‰пкілікті  жойылуын  ќалады.

Аймаќтаѓы  жаѓдайѓа  “ќырѓиќабаќ  соѓыстыњ”  ыќпалы  басым  болды.  Сонымен  ќатар  ол  араб  елдерініњ  арасында  ќайшылыќ  тудырды.  1950-  жылдары  Сауд   Арабиясы  м±сылман  елдері  ішінде  жетекшi  болу үшін   белсенді  к‰рес  ж‰ргізді.  1950 – 1960  жылдары  Сауд   Арибиясы  мен  Египет  арасында  бірќатар  ќайшылыќтар  туындады.  Насерлік  Египет  “Араб  елдерініњ  бірігуі”  ‰шін  к‰рес  ж‰ргізсе,  Сауд   Арабиясы  оларѓа  ќарсы  саясат  ж‰ргізді.  Сауд  Арабия  басшылыѓы  Египеттіњ  ‰кіметін  “Израильге  ќарсы  жењіл  саясат  ±стауда”  деп  айыптады.  ¤зініњ  ыќпалын  µсіру  ‰шін  Сауд  Арабиясы  м±сылман  елдерін,  жаќтастарын  тарта  бастады.  1965 – 1966  жылдары  корол  Фейсал  ислам  пактісін  ќ±ру  туралы  жобаны  ±сынды.  Египет  жєне  бірќатар  араб  елдері  µздерініњ  ќарсылыѓын  кµрсеттi.

Араб  єлемінде  жаппай  ішкі  даѓдарыстардыњ  туындауы  олардыњ  азаттыќ  к‰ресін  єлсіретті.  1950  жылдары  Египетте  “М±сылман  бауырлар”  ќоѓамы  м‰лдем  жойылды,  олардыњ  м‰шелерініњ  кµпшілігі  Батыс   Еуропаѓа,  Сауд  Арабияѓа  барып  ќызметтерін  жалѓастырды.  1964  жылы  Араб  елдерініњ  лигасы  “Палестинаныњ  толыќ  азат  етілуі”  баѓытын  ресми  т‰рде  жариялады.[55]  Онда  Египеттіњ  ±сыныстары  ќабылданды.  Араб  єлеміне  жатпайтын  м±сылман  елдері  Т‰ркия  мен  Иран,  Палестина  мєселесін  шешуде  Израильдiњ  баѓытын  ќолдады.  Б±л  екі  елде  Тель – Авивпен  дипломатиялыќ  ќарым – ќатынас  орнатќан.  1920 - жылдары  М±стафа  Кемалдыњ  радикалды  реформалары  Т‰ркияныњ  м±сылман  єлеміндегі  рµлін  бєсењдетті.  Ал  Иранѓа  келетін  болсаќ,  єуел  бастан – аќ  к‰рес  алањына  ќатыспаѓан  болатын.

1966- жылы  к‰зде  Израиль  соѓысќа  дайындыќты  бастады.  Ќараша айыныњ  басында  ер  адамдарѓа  єскери  міндеткерлік 26  дан  36  айѓа дейін ±зартылды.  13-  ќарашада  Израиль  µзініњ  єскери  операциясын  Иорданияѓа  ќарсы  ж‰ргізді,  желтоќсан  айыныњ  соњында  Сирия  мен  Израиль  шекарасында  ќаќтыѓыстар кењ  етек  алды. 

1967-  жылы 7 - сєуірде Тивернад  кµлінде  Израиль  мен Сирия  арасында  болѓан  соѓыс  7  саѓатќа  созылды.[56]

21  мамырда  Израиль  мобилизацияны  ішінара  ж‰ргізе  бастады,  ал  5  маусымда Египетке  ќарсы  соѓыс  ашты.

Израиль  Египетке  жасаѓан  агрессиясында,  500  ±шаќ  жєне 8  танк  бригадасын  ќолданды. Б¦¦ - ныњ  Кауіпсіздік  Кењесініњ  резолюциясына  ќарамастан,  Израиль  соѓысты  жалѓастыра  берді.

1967 - жылы  маусымда  Израильдіњ   араб  елдеріне  жасаѓан  агрессиясын,  халыќаралыќ  ќауымдастыќ  µзініњ  баќылауына  алды.

1967 - жылы  агрессияныњ   нєтижесінде  Израиль  палестиндік  жерлерді – Иордан  µзенініњ  Батыс  жаѓалауын,  Иерусалимніњ  шыѓыс  бµлігін  жєне  Газа  секторын,  Египеттіњ  территориясыныњ  бір  бµлігін  (Синай  т‰бегі)  жєне  Сирияныњ  жерін  (Голан  ‰стіртін)  жаулап  алды.  Оккупацияланѓан  территорияныњ  жалпы кµлемі 68,6  мыњ  км2  дейін  жетіп,  ауданы   4  есе  ±лѓайды.[30]

1967 - жылы  соѓыстан  соњ  оккупацияланѓан  территорияларда  оккупациялыќ  режим  орнады.

Осы  кезењнен  бастап  оккупацияланѓан территорияларда,  Израильдіњ  єскери - єкімшілік  басќаруы  орнады.  Израильдіњ  єскери  єкімшілігі  ќарсы  шыќќан  к‰шті  басып  тастап  отырды.

Израиль  ‰кіметі  мен  єскери  єкімшілік бірлесе  отырып,  оккупацияланѓан  территорияларда  єскери,  саяси  жєне  экономикалыќ  ыќпалын  µсіруге  ±мтылды.  Израиль ‰кіметініњ  м±ндаѓы  маќсаты  жаулап  алынѓан  территорияларда  “¦лы  Израильді”  ќ±ру  болатын.    Осы  арќылы  б±л жерді  д‰ние  ж‰зі  еврейлерініњ  “рухани”  жєне  саяси  орталыѓына  айналдыру.

1967 - жылы  Израильдіњ  басшылыѓы  оккупацияланѓан  араб  территориясын  шешуде  ќарама - ќарсылыќтарѓа  ±шырады.  Бірќатар  топ  µкілдері  оккупацияланѓан  араб  территориясына  жања  еврей  ќоныстарын  салу  керектігін  айтты.

1967 - жылы  Израиль  ‰кіметі  “Даяна”  жоспары  бойынша  Батыс Жаѓалау,  Газа  секторын,  Голан  ‰стіртін, Синайдыњ бір  бµлігін  ќ±рамына  ќосу  туралы  ±сыныс  жасады.

1968 - жылы жасалѓан  “Аллон”  жоспары  алдында  жасалѓан  жоспардан  м‰лде  µзгеше  болды.  Жоспар  бойынша  палестиндіктердіњ  жерін  Израиль  мен  Иордания  бµлісіп  алуы  ќажет.  Израиль  б±л  арќылы  “ќауіпсіздік”  шекарасын  ќ±руды  ойлады.    Б±л  жоспар  тєуелсіз  Палестина  мемлекетініњ  ќ±рылуына  орын  ќалдырмады.