Таяу Шығыстағы саяси дағдарыстың проблемалары (1947-2007 жж.)

1972 жылы жазда Голда Мейер “Маарив” газетіне берген с±хбатында былай деп мєлімдеді: “Израиль ‰кіметі Иордан µзенініњ жаѓалауында мейлінше адамдардыњ аз шоѓырланѓанын ќалайды, жєне арабтар µз территориясын босату арќылы бейбітшілікке ќол жеткізуі м‰мкін”.

Моше Даянада еврей ќоныстарыныњ кењеюін ќолдайтындыѓын білдірді. Голда Мейер µзініњ бір мєлімдемесінде былай деді: “Израиль мемлекетініњ шекарасы географиялыќ картаѓа емес, еврей ќоныстары арќылы аныќталады”.[17]

Израиль ‰кіметініњ осы мєлімдемелерінен араб елдеріне баѓытталѓан агрессиялыќ саясатты аныќ кµруге болады. Оккупацияланѓан араб территорияларында  жања еврей ќоныстары пайда болды.

1967 жылы соѓысќа дейін  оккупацияланѓан  араб территорияларында 1,5 млн. адам т±рды.

Маусым соѓысы кезењінде 500 мыњнан астам адам б±л территорияларды тастап кетті.

Израиль ‰кіметі б±л территориядаѓы араб ж±мысшыларын арзан к‰ш ретінде пайдалануда. 1970 жылы 3- ќарашада “Маарив” газеті мынадай маќаланы баспадан шыѓарды: “Газа ауданы арзан ж±мыс к‰ші ретінде Израильдіњ экономикалыќ дамуына жол ашты”.[29]

Израиль кєсіпкерлері кµрші араб елдерін экономикалыќ тєуелділікке ±шырату арќылы, м±найѓа баќылау жасауды ойлады.

Израильде тек арабтар ѓана кемсіту саясатына ±шырап жатќан жоќ, сонымен ќатар Солт‰стік Африка, Таяу Шыѓыстан шыќќан еврейлерде осы саясатќа ±шырауда. Израильдіњ арабтар т±ратын аймаќтарында кєсіпорындар аз шоѓырланѓан. Сондай ќалаларѓа Тµменгі Назаретті жатќызуѓа болады. Тµменгі Назарет Библия кезењінде бой кµтерген ежелгі ќала болып табылады. Онда 30 мыњ араб шоѓырланѓан, жєне оныњ мањында жања еврей ќоныстары бой кµтерді. Тµменгі Назаретте кєсіпорындар жоќтыњ ќасы,ал еврейлер т±ратын аймаќтарда ќалалар, кєсіпорындар µте кµп шоѓырланѓан. Ќауіпсіздікті ќажет ететін салаларѓа (атом энергетикасы, машина жасау, єскери кешендер) арабтарды жолатпады. Оѓан себеп Израильдегі бірќатар террактілердіњ болуы еді. Израиль ‰кіметі араб ќозѓалысы басындаѓыларды жаппай т‰рмеге жапты. Газа секторы мен Батыс Иордан жаѓалауында Израильдіњ єскери баќылауы орнады, олар жања еврей ќоныстарыныњ пайда болуына себеп болды. Осыѓан байланысты арабтар мен еврейлер арасында ќаќтыѓыс жиі болып т±рады. Израиль т‰рмелерінде мыњдаѓан жазыќтылармен ќатар жазыќсыздарда бар.

Израиль Газа секторы мен Батыс Иорданды ќосу арќылы, µзін арзан ж±мыс к‰шімен ќамтамасыз етті. Сонымен ќатар еврей кєсіпкерлері Газа секторы мен Батыс Иорданға µздерініњ тауарларын ендірді.

Иерусалимдегі  еврей ќоныс аударушыларыныњ саныныњ µсуі, араб-еврей ќаќтыѓысын одан єрі шиеленістірді.

Израильдіњ б‰гінгі территориясы 20,7 мыњ км 2 дейін  жетті, солт‰стіктен оњт‰стікке 470 км –ге созылып жатыр. Солт‰стігінде Ливанмен, солт‰стік шыѓысында Сириямен, шыѓысында Иорданиямен, оњт‰стік – батысында Египетпен шекаралас, ал Батысында Жерорта тењізімен шайылады.

Астанасы жєне µкімет резиденциясы Иерусалим болып танылѓанымен, кµп мемлекеттер оны мойындамайды. Олардыњ елшілігі Тель-Авивте орналасќан. Израиль кµппартиялы парламенттік республика. 1949ж аќпанда Израильдіњ т‰њѓыш зањ актісі ќабылданды, оны кейде “кіші конституция” деп те атайды. Яѓни ќабылданѓан зањѓа ‰немі толыќтырулар енгізілуде. Елдіњ кнессеті (парламент) президентті 5 жылѓа сайлайды. Оныњ билігі шектеулі, сот ќызметкерлерін, елшілерді, ресми µкілдерді ‰кімет пен кнессеттіњ ќолдауымен таѓайындайды.[8]

‡кімет ењ жоѓары атќарушы орган жєне кнессетке тєуелді. Парламент сайлаулары µткеннен кейін , жања министрлер  кабинеті кнессеттіњ маќ±лдауымен ќ±рылады. Кнессет (бір палаталы парламент) 120 депутаттан  ќ±рылады, б‰кіл халыќтыќ сайлау арќылы  4 жылдыќ мерзімге сайланады. 1996ж сайлаушыларѓа ( Израиль азаматтыѓы 18 жаста берілді) ‰кімет басшысын тањдауѓа ќ±ќ берді. 1948ж тєуелсіздік жарияланѓан кезењде, Израиль территориясында 806 мыњ адам т±рды. Соныњ 650 мыњы еврейлер, 156 мыњы арабтар болды.

1998 жылдың ортасында елдегі халыќтыњ саны 6,1 млн. – ѓа µсті, соныњ 81% еврейлер жєне 17 %  арабтар. Израиль урбандалѓан мемлекет, халќыныњ 90% ќалада т±рады. Израильдегі еврейлердіњ µзі екі негізгі топќа бµлінеді: ашкеназы жєне сефарды болып. 1948 жылы Еуропадан, Таяу Шыѓыстан жєне Солт‰стік Африкадаѓы елдерден келуші еврей иммигранттарыныњ саны µсті. 1950 жылдың басында Иеменнен (45 мыњ) жєне Ирактан (123 мыњ) еврейлерді кµшіру операциясы ж‰ргізілді.

1967 жылы соѓыстан кейін иммигранттардыњ негізгі бµлігі КСРО мен батыс елдерінен келді. 1984 жылдыњ соњы 1985 жылдыњ басында Эфиопиядаѓы еврейлерді  кµшіру ‰шін ”Моисей”  операциясы  ж‰ргізілді.  1989 ж. Совет  µкіметі   еврейлердіњ   кµшуіне  ќойылѓан  шекті  алып  тастады,  жєне  соњѓы он жыл ішінде Израильге 700 мыњнан астам адам ќоныс аударды.[58]

1948. жылы Израильдегі арабтардыњ саны 156 мыњ болса, ал 1998 жыл 1 млн. адамѓа µсті. Израильде 843 мыњ м±сылман, 180 мыњ христиан жєне 96 мыњ друздар бар. Израильдегі арабтардыњ кµпшілігі Галилееде жєне  Хайфа  ќаласында, елдіњ орталыќ бµлігінде мекен етеді.

Израиль мемлекетініњ ќалыптасуы кезењінде жергілікті арабтар  ауылда жєне кµшпенді лагерлерде мекен етсе, ал ќазір олардыњ кµпшілігі ќалаларда т±рады. Израиль алты єкімшілік округіне бµлінеді. Ресми тілдері иврит (ежелгі еврей) жєне араб.  Халќыныњ кµпшілігі иудаизм дінін ±стайды, жєне де ислам, христиан діндері  кењ  тараѓан.

Израильдіњ экономикасыныњ дамуы, екінші д‰ниеж‰зілік соѓыстан кейін байќалды. Елде бірќатар ірі концерндер ќ±рылды. 1956 жылдан 1970 жылѓа дейін Израильде жеке ірі компаниялар пайда болды. Олар ел экономикасыныњ барлыќ салаларын µз ќолына алды.

Израильде сонымен ќатар банк ж‰йесі де дамыды. Осы кезењде “Банк леуми ле Исраэл”, “Исраэл Дискаунт Бэнк” жєне “Банк Хапалим” ж±мыс атќарды. 1970 -жылдары б±л банктер елдегі банк операциясына баќылауын орнатты. 1970 жылы “Исраэл Дискаунт Бэнк” елде 131 бµлімге  ие  еді. Израильдегі басќа банктердіњ бµлімдері шетел елдерінде де ашылды.

Израиль б‰гінде экономикасы дамыѓан елдердіњ ќатарына жатады. Елде машина жасау, электроника, радиотехника, єскери µнеркєсіпте жоѓары дамыѓан. АЌШ – тыњ ќолдауымен Израильде єскери кешен де дамуда. Израиль сонымен ќатар єлемдегі алмаз µњдейтін жєне саудалайтын елге айналды. Израильде сыртќа бриллиантты экспорттау соњѓы он жылда тез µсті.

Аќша бірлігі  - шекель=100 агорам. КСРО бірінші болып Израильдіњ  тєуелсіздігін мойындаѓан ел. Израильдіњ сыртќы саясатындаѓы негізгі “стратегиялыќ одаќтасы” АЌШ болып табылады.

1981 жылы одаќтастыќты мыќтайтын келісімдерге ќол ќойды. Осы ќ±жаттарда Израильдіњ территориясындаѓы єскери кешенді, бірлесе жетілдіру жайлы ќарастырылѓан.  Израиль жыл сайын оны дамыту ‰шін, американдықтардан 3 млрд. доллар кµмек алып отырады.

1994 жылы мемлекеттіњ жылдыќ табысы 70 млрд. долларѓа жетті, жылдыќ табыс жан басына 13,5 мыњ долларѓа дейін µсті. Израиль экономикасын дамытуда АЌШ пен Еуропалыќ Одаќтыњ ‰лесі зор. 1995 жылы елдегі ж±мыссыздыќ 7% кµрсетті. 1994 жылы сыртќы айналым 41,1 млрд. долларды ќ±рады. Сыртќы сауданы АЌШ пен Батыс Еуропа елдерімен жасайды.[8]

Израильдегі арабтар мен еврейлер арасында ќаќтыѓыстар, жиі – жиі болып т±рады. Палестина Азат ету ±йымындаѓы кейбір ќозѓалыстар єлі к‰нге дейін террористік єдістерді ќолдануда. Єрбір террористік єрекеттен кейін, Израиль Газа секторы мен Батыс Иордан жаѓалауына µз єскерлерін енгізіп палестиндіктердіњ ‰йлерін атќылауда.

Б±л Таяу Шыѓыстаѓы жаѓдайды одан єрі µршітіп жіберді. 1996 жылы Израиль премьер министрі Беньямин Нетаньяхо билік басына келгеннен  кейін  “‰ш жоќ” саясатын ж‰ргізетіндігін мєлімдеді.

• Голан ‰стіртінен кету жоќ.
• Палестина мемлекетініњ ќ±рылуы жоќ.
• Иерусалимге байланысты келісімге келу жоќ.

1999 жылы Эхуд Барактыњ сайлаудағы жењісінен кейін, бірнеше бейбіт келісімдер жасалынды. А. Шаронныњ билігі кезењінде де бірқатар бейбіт келісімдерге қол қойылды, біраќ бєрі сєтсіз аяќталды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II- тарау.  Таяу  Шығыстағы саяси, діни, әскери қақтығыстар.

2.1. Таяу Шығыстағы теке- тірестің бірінші кезеңі (1917-1947 жж.) және нәтижелері.

 

Бірінші  д‰ниеж‰зілік соѓыс ќарсањында, ¦лыбританияныњ алдына ќойѓан негізгі маќсаты Палестинаны µз ќолына алу болатын. Палестина аймаѓы Таяу Шыѓыстаѓы стратегиялыќ мањыздылыѓымен ерекшеленеді . Осы ќолайлы жаѓдайды пайдалануѓа тырысќан сионистер тобы Лондонѓа µздерініњ жобаларын ±сынды. Ол бойынша сионистер тобы, Т‰ркияны бµлшектеуді  британдардыњ  ќ±ќын ќорѓай отырып саяси жєне дипломатиялыќ ќорѓауды ±сынды. Б±л ±сыныстар жауапсыз ќалѓан жоќ . 1917 ж 2- ќарашада ¦лыбритания сыртќы істер министрі лорд. А. Бальфур сионистер ќозѓалысыныњ банкирі Л.У. Ротшильдке ресми хат жолдады. «¦лы мєртебелініњ ‰кіметі Палестинада еврей халќыныњ ошаѓын ќ±руѓа ќарсы емес жєне де біз оны ж‰зеге асыруѓа мейлінше бар к‰шімізді саламыз»,- делінген хатта.[54]

Бальфур декларациясын шыѓарѓаннан кейін аѓылшын дипломатиясы бірќатар табыстарѓа жетті. Осман империясыныњ шыѓыс иеліктерін француздар мен аѓылшындар бµліске салды. Палестинада француздар мен аѓылшындар арасындаѓы келісім нєтижесінде халыќаралыќ баќылау орнады.

¦лыбритания  ‰кіметі еврейлерге кепілдік бере отырып, Палестина аймаѓында µзініњ жеке билігін орнатты. Сионистерге келетін болсаќ оларды аѓылшындардыњ жобасы ќызыќтырды. Б±л жоба еврей мемлекетініњ ќалыптасуыныњ алѓашќы сатысы еді.

1920ж сєуірде Палестинада ¦лттар  лигасыныњ  баќылауындаѓы аѓылшындардыњ  мандаты орнады. Б±л аѓылшындардыњ ашыќ отарлауына жол ашты.

Бірінші д‰ниеж‰зілік соѓыс аяќталысымен Палестина территориясында жаппай арабтардыњ ±лт-азаттыќ ќозѓалысы басталды.

1917ж. 11 желтоќсанда генерал  Алленбидіњ басшылыѓымен аѓылшын єскері Иерусалимге аяќ басты, осыдан кейін Лондон “Бальфур декларациясыныњ” негізгі ±станымдарын орындауѓа кµшті.

Сол кездіњ µзінде арабтар мен еврейлер арасында ќарсылыќ туа бастады. Палестинадаѓы сионистік жобаларѓа ќарсы баѓытталѓан араб ќоѓамдыќ комитеттері  ќ±рылды. Сионистер «Бальфур деклорациясыныњ» бір жылдыѓын атап µтпекші болѓанда араб т±рѓындары ќоѓамдыќ ќарсылыќ шеруін µткізді. ¤з тарапынан Палестинадаѓы британ жоѓарѓы коммисары Герберт Самуэль, шеруге ќатысќан єрбір арабты т±тќындайтынын айтты. Лондонныњ сионистік саясатты ќолдауы Палестина жєне басќа араб елдерінде наразылыќты туѓызды. Араб елдері деклорацияны араб аймаќтарын бµлуге талпыныс деп баѓалады. Кењес ‰кіметі Сайкс-Пико келісіміне ќол ќойып, ¦лттар Лигасы Палестинаѓа  1919ж аѓылшын мандатын енгізуге р±ќсат  бергенінен кейін б±л туралы ойлар шындыќ екені айќындалды. Сонымен ќатар аѓылшын ‰кіметі Палестинаны Шамнан ( Сириядан ) бµліп тастаѓысы келгенімен ешнєрсе шыќпады, µйткені 1920ж Палестиндіктер  бірінші  ±лттыќ кµтеріліске шыќты.

Версаль конференциясында аѓылшын мандатыныњ шекаралары белгіленді, ол бойынша Англия Сайдадан, Литани, Иордан, Хоран µзендеріне дейінгі территорияны алса, Шыѓыста Акаба мен Синай шµлін ќамтыды. Отар ісініњ министрі Уинстон Черчилль таѓайындалѓаннан соњ, ол Каирде аймаќтаѓы аѓылшын єскерлеріне конференция µткізді.

XXѓ. басында араб халќыныњ ќарсылыѓы к‰шейді. 1918ж ќ±пия. «Патриоттыќ комитет» ќ±рылды. Б±л комитет араб революциясын дайындауда мањызды рµл атќарды, жєне де Иорданияның шыѓысындаѓы бєдєуи тайпаларыныњ арасында антисионистік уаѓыз ж‰ргізді.  Комитеттіњ басшылыѓыныњ т±тќындалуы оныњ басты ќ±рылымдарыныњ  ќызметін  әлсіретті. Алайда комитет палестиндіктерді  бірінші  ќаќтыѓыстарѓа  дайындады.

Араб конгрессі  отаршылдыќќа,  Бальфур  декларациясына ќарсы наразылыќ  білдірді.

Араб  конгрессі  Палестинадаѓы  еврей  иммиграциясына  ќарсы ‰ндеу  ж‰ргізді. Араб  конгрессініњ  кµсемдері  маќсатќа жетудіњ  діни  баѓытын  ±стады.  Сионистердіњ  жерді  жаппай  сатып  алуы ,  араб  шаруаларыныњ  к‰йзелуіне  алып  келді.

20. -жылдары  Араб  конгрессініњ  басшылыѓы  м±сылман  жєне араб  христиандарын  ±лттыќ  ќозѓалысќа  шаќырды.  Осы  маќсатќа  жету  ‰шін  м±сылман – христиан  ассоциациясы  (МХА)  ќ±рылды.  Алайда  б±л  ассоциацияныњ ішкі  жаѓдайында  ауыз  бірлік  болмады.

М±ны  сионистер  мен  аѓылшындар  ±тымды  пайдаланды.  Аѓылшындардыњ  «бµліп  ал  да,  билей  бер»  саясаты  м±сылмандар  мен  христиандардыњ  бірігуіне   жол  бермеді  жєне  ±лт – азаттыќ  ќозѓалысты  єлсіретті.

Араб – м±сылмандары  мен  еврейлер  арасындаѓы  ќаќтыѓыстыњ  терењдеуі  жаѓдайды  одан  єрі  шиеленістірді.  Аѓылшындар  екі  жаќќа  да  жењілдіктер  бере  отырып,  делдалдыќ  саясат  ж‰ргізді.[38]   

М±сылмандардыњ  жаппай  кµтерілуінен  сескенген  аѓылшын  ‰кіметі м±сылман  діндарларымен  келісімге келді.  Дєл  осы  баѓыттыњ  ж‰зеге  асуы  мандаттыќ  биліктіњ  алѓашќы  жылдары  к‰шіне  енді.  20 - жылдардыњ  басында  «Ислам  жоѓары  кењесі»  ќ±рылды,  ол  барлыќ  м±сылмандар  ќауымыныњ  басќару  органы  ретінде  ќалыптасты.  Оны  “±лы муфти”  басќарды,  жєне  б±л  лауазым  Осман  империясы  кезењінде  жоќ  еді.  Ислам  жоѓары  кењесініњ  тµраѓасы  жєне  “±лы  муфти”  болып  Мухаммед  Амин  ал – Хусейн  таѓайындалды.

Кейбір  тарихи  єдебиеттерге  с‰йенсек  Амин  ал – Хусейн  терењ  діни  ілімді  игермеген  жєне  жоѓары  діни  атаѓы  болмаѓан  адам  ретінде  кµрсетілген.  Оныњ  лауазымды  ќызметке  кµтерілуі  дінмен  тыѓыз  байланысты  болды.  Амин  ал – Хусейн  саяси  маќсатќа  жетудіњ  ќ±ралы  ретінде  дінді  пайдаланды.

 

Амин  ал – Хусейн  палестиндік  м±сылмандардыњ  кµсемі  ретінде  µзініњ  ќызметін  “исламныњ  ќасиетті  мекендерін  ќорѓау”  деген  баѓытпен  бастады.  Палестинада  жєне  басќа  араб  елдерінде  µзініњ  беделін  µсіруге  тырысты.

20. -жылдары  Ислам  жоѓары  кењесі  Палестинада  бірќатар  мєдени  шаралар  ж‰ргізді.  Діни  мектептер  ашылды,  Ал – Акса  мешітінде  жµндеу,  жабдыќтау  ж±мыстары  ж‰рді.  Амин  ал – Хусейн  палестиндік  араб  м±сылмандарын  Иерусалимдегі  исламныњ  ќасиетті  орындарын  иудейлерден  ќоѓауѓа  шаќырды.

Бальфур  декларациясы  шыќќанда,  сионистер  м±сылмандар  мен  христиандардыњ  єрекетіне  бейтараптыќ  ж‰ргізе  отырып,  Иерусалимде  еврей  иммиграциясын  µсірді.  Сионистер  Ал – Акса  мешітініњ  орнына  Соломон храмын  орналастыруѓа  тырысты,  б±л  араб – еврей  ќатынасын  одан  єрі  шиеленістірді.