Таяу Шығыстағы саяси дағдарыстың проблемалары (1947-2007 жж.)

20-  жылдары Ислам  жоѓары  кењесініњ  м‰шелерi  жєне  Амин ал – Хусейн  еврейлерге  ќарсы  ‰гіт  ж‰ргізді.

Амин ал- Хусейн  діни ќызметімен ѓана емес, сонымен ќатар Араб конгрессімен саяси байланысты да орнатты. Аѓылшындар Араб Шыѓысын отарлай отырып кµпшілік м±сылмандардыњ да талабын орындады. 1920 ж басында Ислам жоѓары  кењесі  алѓа койѓан маќсатын ж‰зеге асыру ‰шін  ‰нді халифаты ќозѓалысы кµсемдерiмен байланыс орнатты. Олар Туркияны еуропалыќ державалардыњ бµлуін мойындамады.

‡нді халифаты ќозѓалысыныњ баѓдарламасында т‰рік халифтерініњ отарлары саќталынып ќалуы ќажет делінген. Ислам єлемі ‰шін ќасиетті жерлер Мекке, Медина жєне шииттердіњ діни орталыѓы Неджф, Кербела, Иерусалим ќалалары туралы айтылѓан.

Осман империясыныњ еуропалыќ державалар тарапынан бµлінуі, ислам халифатшылдарыныњ ашу ызасын тудырды. Американ зерттеушісі Г. Мино µзініњ бір с±хбатында былай деген болатын: “ Бальфур декларациясыныњ” пайда болуы ‡ндістандаѓы м±сылмандар мен халифатшылдарѓа ќарсы ¦лыбританияныњ діни соѓысы деп баѓаланды».[51]

Осы   ќозѓалыстарѓа  ќарсы  генерал  Алленбидіњ Иерусалимге  кіруі  алдындағы    бір  ѓана  сµзін  мысалѓа  келтіруге  болады.  “крест  жорыќтары  аяќталды”.[51]

Амин  ал – Хусейн  араб  елдерін  бірігуге,  антисионистік  баѓытта  к‰ресуге  шаќырды.  Бальфур  декларациясына  ќарсы  Араб  Шыѓысы  ѓана  емес,  Маѓрибтегі  арабтарда  к‰ресті.

Амин  ал – Хусейн  µзініњ  ‰ндеуін  кµрші  араб  елдері Ливанѓа,  Сирияѓа,  Египетке  баѓыттады.  Египетте  сионистердіњ  ±йымдары  зањды  ж±мыс  істеді,  жєне  олар  еврейлерге  ‰ндеу  ж‰ргізді.

1922-  жылы  шілдеде  Абдел  Ќадир  ал – Музаффар  бастаѓан  палестина  делегациясы  Меккеге  келді.  Ал – Музаффар  µзініњ  халыќќа  ‰ндеуінде  былай деді: «Палестинадаѓы  м±сылмандар  1300  жыл  бойы  Ал – Акса  мешітін  ќорѓап  келсе,  б‰гінде  бізге  сионистер  жаѓынан  ќауіпті  алдын  алу  ќажет  жєне  барлыќ  м±сылмандар  бірігуі  керек».[22]

20 - жылдардыњ  бірінші  жартысыныњ  µзінде  Амин  ал – Хусейн  Египетке  жєне  бірнеше  Араб  Шыѓысы  елдеріне,  Иранныњ  оњт‰стігіне  сапарѓа  шыќты.  Сапарыныњ  алдына  ќойѓан  маќсаты осы елдерді палестиндік  м±сылмандарды  ќолдауѓа  шаќыру болатын.  М±сылмандар  арасында  ауыз  бірлік  болмады,  оныњ  басты  себебі  халифтік  орын  тµњірегінде  туындаѓан  ќарама-  ќарсылыќ  еді.

1929  жылы  тамызда  Палестинада  антисионистік  баѓыттаѓы  ќозѓалыстар  жаппай  етек  алды.  Ќозѓалыс  Иерусалимде  діни  мєселеге  байланысты  туындады.  Тель – Авивте  сионистер  діни  манифестацияѓа  шыѓып,  Соломон  храмыныњ  б±зылуын  еске алуѓа  арналған  демонстрация  өткізді.  Оларѓа  ќарсы  м±сылмандар  бас  кµтерді.  Ќозѓалыс  басында  еврейлерге  ќарсы  ж‰ргізілгенімен,  кейіннен  сионистерге  баѓытталды.

¦лыбританияға  жєне  сионистерге  ќарсы  ќозѓалыстар  бірќатар  араб  елдерін де  ќамтыды. 

Сионистердіњ  саясаты  араб  елдерініњ  еврейлерге  ќарсы  к‰ш  ќолдануына  себеп  болды.  “Сионистік  даналардыњ  хаттамасы”  араб  елдерінде  табылды.

Б±л хаттамада  еврейлердіњ  єлем  елдеріне  ‰стемдік  етуі  жайлы  айтылѓан еді.

Египеттегі  ислам  ±йымдары  сионистер  мен  аѓылшын  ‰кіметініњ  саясатын  ќатты  сынѓа  алды.  ¦йым  ќозѓалыс  кезењінде  зардап  шеккен  арабтарѓа  ќаржы  жинап  оларѓа  кµмек  кµрсетті.  Египет  басшылыѓы аѓылшындармен  байланысты  ‰збеу  ‰шін Палестинадаѓы  жаѓдайѓа  ашыќ  мєн  берген  жоќ.

Ливанда  палестиндіктердіњ  ќозѓалысына  ќолдау  кµрсету  ‰шін  20-  жылдардыњ  ортасында «Ислам  жастарыныњ  одаѓы»  ќ±рылды.  Оныњ  кµсемі  М±хаммед  Жємил  Байхум  сионистерге  ќарсы  ¦лттар  лигасына  жєне  аѓылшын  парламентіне  бірнеше  телеграмма  жіберді. “Ислам  жастарыныњ  одаѓы”  Амин  ал – Хусейнмен  т±раќты  байланыс  орнатып,  арабтардыњ  бірігіп  к‰ресуіне  ат  салысты.

1930  жылы  сєуірде  Бомбейде  б‰кіл  ‰нділік  м±сылмандардыњ  конференциясы  шаќырылды,  ол  Палестина  мєселесіне  арналды.  Конференцияѓа  50  мыњ  адам  ќатысты,  200 мыњѓа жуыќ  м±сылман  антисионистік  жєне  антибритандыќ  манифестацияѓа  шыќты.  Конференцияда  мынадай  шешім  ќабылданды: “М±сылмандар  Палестинада  еврей  ошаѓын  ќ±руѓа  жол  бермейді”.[43]

1929  жылы  тамыздаѓы  кµтеріліс  жењіліске  ±шырады,  алайда  оныњ  Палестина  азаттыќ  ќозѓалысында  алатын  орны  ерекше.

1931  жылы  желтоќсанда  Иерусалимдегі  Ал – Акса  мешітінде Амин  ал – Хусейнніњ  басшылыѓымен  жалпы  м±сылмандыќ  конгресс  µтті.  Оѓан  22  м±сылман  елінен  делегаттар  ќатысты.  Конгресстіњ  алдына ќойѓан маќсаты Палестина  мєселесін  шешу  болатын.  Аѓылшын  мандатыныњ  басшылыѓы Палестина  мєселесінің    конгрессте  ќаралмауын көздеп  ќысым  жасады.

Иерусалимдегі  конгрессте  антисионистік  шешімдер  ќабылданды.  Сионизм  ќозѓалысы  ислам  елдеріне  ќарсы  “Діни  агрессия”  деп  ќараланды.  Палестинадаѓы  араб  жерлерініњ  сатылуы  делегаттар  тарапынан  сынѓа  алынды.  Осы  мєселеге  байланысты  арнайы  комитет  ќ±рылды.  Алайда Иерусалимдегі  конгресс сионистердіњ  отарлау  саясатына  шек  ќоя  алмады.

30  жылдары  Араб  конгрессіне  ќараѓанда,  Палестинадаѓы  кейбір  топтар  белсенді  єрекет  етті.

1936 – 1939 жылдары  Палестинада  жаппай  кµтеріліс  етек  алды.  Ол  антисионистік  ќозѓалыстардыњ  ењ  ірісі  еді. Бұл кезең  аѓылшын  мандаттыѓыныњ  тарихындаѓы  ењ  мањызды  кезењ  болып  табылады.  Дєл  осы  кезењде  Палестинаны  араб  жєне  еврей  аймаќтарына  бµлу  басталѓан  болатын.  Б±л  жобаныњ  ќабылдануы  араб  жєне  м±сылман  єлемiнде  жања  толќулардыњ  шыѓуына  себеп  болды.[9]

1930 жылдардыњ  екінші  жартысында  ислам  діни  ±йымдарыныњ  сионизмге  ќарсы  к‰ш  ќолдануы  басталды.  Фашистік  Германия Еуропада еврейлерге  ќарсы  геноцид  саясатын  ж‰ргізді.

1936 – 1939  жылдары  Ливанда  м±сылмандар  мен  христиандар  арасында  шиеленіс  туындады.  Барлыќ  м±сылман  єлемiніњ  елдері  палестиндіктерге  рухани  ќолдау  кµрсетті.

1937  жылы  Трансиордания  ємірі  Абдолла  Палестинаны  бµлу  жобасын  ќолдайтындыѓын  білдірді.  Абдолланыњ  м±ндаѓы  маќсаты  араб  аймаќтарын  болашаќта ємірлікке  ќосып  алу  болатын.

Сауд Арабиясы  ислам  єлемінде  беделін  µсіру  ‰шін,  Палестинаны сионистерден  ќорѓауда батыл  ќимылдар  жасай  бастады.  Сауд Арабия  королі  Ибн Сауд  Палестина  мєселесін    аѓылшындармен  байланыс  жасау арќылы  шешуге  болады  деп  мєлімдеді. Ибн сауд Палестинаны  бµлуге  ќарсы  екендігін  білдіріп,  Лондонѓа ресми  µкілін  жіберді.

1937 жылы  ислам  єлеміндегі  бірќатар елдерде  ќозѓалыстар  кењ етек  алды. 1937 жылы ќырк‰йекте  Сурабаяда Палестина  мєселесіне  байланысты     м±сылман  елдерініњ  кењесі  шаќырылды. 

1939  жылы  Палестинаны  ќамтыѓан  ќозѓалыс  сєтсіздікке  ±шырады.  Екінші  д‰ниеж‰зілік  соѓыстыњ  басында  аѓылшындар  Таяу  Шыѓысќа  баѓытталѓан  саясатын  µзгертті.

1939  жылы  “Аќ  кітап”  деген  атпен  жања  ќ±жат  ќабылданды.  Онда  Палестинаны  бµлу  жобасыныњ  ќате  екендігі,  болашаќта  араб  – еврей  біріккен  мемлекеті  ќ±рылатындыѓы,  араб  жерлерініњ  сатылуына  шек  ќойылатындыѓы  ќаралѓан.[9]

Сионистердіњ  аѓылшындар  тарапынан  ќолдау  таппауы,  жања  одаќтас  іздеуге  мєжб‰р  етті.

1942  жылы  Нью – Йоркте  Билтмор ќонаќ ‰йiнде американ  сионистерініњ  конференциясы  шаќырылды.  Б±л  конференцияда  Палестинада  тєуелсіз  еврей  мемлекетін  ќ±ру,  еврей  ќоныс  аударушыларына  ќойылѓан  шекті  алып  тастау  мєселелерін  көздейтін  баѓдарлама  ќабылданды.

Таяу  Шыѓыста  ыќпалын  µсіру  ‰шін,  сионистер  АЌШ – пен  байланысын  ныѓайтты.  АЌШ – тыњ  сионистерді  ќолдауы  араб  елдерi  жаѓынан  ќарсылыќќа  ±шырады.  Ислам  ±йымдары  Палестинаны  саќтап  ќалу  ‰шін  “ЖиЋад”  жариялады.

1940  жылдары  араб  ќоѓам  ќайраткерлері  жєне панисламдыќ  ±йымдар  фашистік  елдермен  байланыс  орнатты.  Єсіресе  Амин ал –Хусейнді  ерекше  атап  µтуге  болады,  ол    ±лтшылдардыњ  басшысы  Гиммлермен  тіл  табысып,  ±лтшылдардыњ  режимімен  ашыќ  байланыс  жасады.  Осы  кездесуде  м±сылман  елдерініњ  барлыќ  жері  рейхтіњ  иелiгiне  айналатындыѓы  айтылды.

Соѓыс  аяќталысымен  Палестинадаѓы  жаѓдай  одан  єрі  шиеленісті.  40 - жылдардыњ  ортасында  аѓылшындар мен  сионистер арасында  ќарама- ќайшылыќтар  туындады. 

1947  жылдыњ  к‰зінде  Англия  µзініњ  Палестинадаѓы  саяси  ыќпалыныњ  ж‰зеге  аспаѓанын  мойындап,  б±л  мєселені  шешуді  Б¦¦ - ныњ  ќарауына  жіберді.  Б±л  мєселеден  шыѓудыњ  т‰рлі  жобалары  ±сынылѓан  болатын.  Жеке  алып  ќарайтын  болсаќ  Совет  Одаѓы  Палестинадаѓы  мандаттыќ  басќаруды  таратып,  оныњ  орнына  біріккен  араб – еврей  мемлекетін  ќ±руды  ±сынды. Ал аѓылшын – американ  комитеті  б±л  мєселені Б¦¦ - ныњ  ќарауына  бермей  т±рып  шешуге  тырысты.  1945  жылы  ќарашадан  1946  жылѓа  дейін  комитет  екі  жаќты  келісімге  келе  алмады.  Олардыњ  ж±мысы АЌШ – ты  да,  Англияны  да,  сионистерді  де,  арабтарды  да ќанаѓаттандырмады.  Отар  министрі  К. Джонстыњ  сµздеріне  ќараѓанда  Англия  мєселені  Б¦¦ - ѓа  беру  себебі  “мандаттан”  бас  тарту  емес,  Б¦¦  демеуімен  басќа  формада  болса  да  “мандатты  билеу  болатынын  білуге  болады”. [9] Англия  Б¦¦ - ныњ  б±л  мєселені  шеше  алмайтындыѓына  сенді,  жєне  де  осындай  болѓан  жаѓдайда  µз  шарттарын  ±сынуды  ойлады.

Палестина  мәселесі  Б¦¦ -ныњ  Бас  Ассамблеясында  1947  жылдыњ  мамырында  жєне  1947  жылдыњ  кырк‰йек – ќазан  айларында  болѓан  сессияларында  ќаралды.  Б±л  отырыста  мєселеге  екі  жаќты  келісу  болды: бір  жаѓынан  АЌШ   пен  Англия,  екінші  жаѓынан  Совет  Одаѓы  мен  Англия  Б¦¦ - ныњ  шартын  тек  кењес  ретінде  кµрсе, АЌШ  Палестинаның  еврей  жєне  араб  мемлекетіне  бµлінуін  ќалады.

Совет  Одаѓы  егер  екі  ±лтты  мемлекеттіњ  ќ±рылуы  ж‰зеге  аспаса,  онда  Палестинада  араб  жєне  еврей  мемлекетініњ  ќ±рылуы  туралы  да  жобаны  ±сынды.  Біраќ  ±заќ  келіссµздерден  кейін,  аќыры  1947  жылы  29 - ќарашада  Б¦¦ - ныњ  Бас  Ассамблеясы  181  (II)  резолюциясында  мандаттыњ  єрекеттерін  тоќтатып,  елді  араб  жєне  еврей  екі  демократиялы  мемлекет  ќ±рылуын  ќабылдады. Осыдан соң Иерусалим аймаѓы дау-дамайдыњ ошаѓына айналады. Резолюцияда Иерусалимнiњ  халыќаралыќ ќадаѓалауда болатындыѓы айтылѓан болатын.

Б‰кіл араб елдері - Араб елдерініњ Лигасы м‰шелері жєне палестиндік арабтар бµлу туралы резолюцияны м‰лдем ќабылдамады. Сионистер б±л резолюцияны сµз ж‰зінде ќолдаѓанымен , іс ж‰зінде еврей мемлекетініњ территориясын барынша ±лѓайтуды басынан –аќ кµздеген болатын. 1947 жылы желтоќсанда Хагана жєне бірнеше сионистік ±йымдар Лехи жєне Иргун цван леуми палестиндік арабтарды ќудалауды бастады. Б¦¦-ныњ белгілеп берген территориясынан басќа , араб мемлекетініњ территориясына да шабуыл жасады.

Б¦¦-ныњ Бас Ассамблеясыныњ Палестинаны бµлуі, м±сылман елдерінде ќарама- ќарсылыќтыњ к‰шеюіне себеп болды. Араб елдерінен басќа Иран мен Т‰ркия  Палестинаны бµлу жобасынан бас тартты. Совет зерттеушісі Г.С.Никитинаныњ айтуына ќараѓанда олар Палестина мєселесін шешудіњ жолы м±сылман елдерініњ діни бірігуі деп т‰сінді. Сонымен ќатар кейбір зерттеушілер б±л мєселені ‡нді-пакистан ќаќтыѓысымен салыстырады.[41]

Б¦¦-ныњ м±сылман м‰ше елдері Палестинаны бµлу резолюциясына ќарсылыќ білдірді. Бірќатар араб елдерінде бµлуге ќарсы, еврей мемлекетін ќ±руѓа ќарсы шерулер µтті. Мұнда ењ алдымен “исламныњ єсері ” ерекше байќалды.

Араб елдері лигасының м‰шелері б±л мєселені ќайта ќарауѓа ±сынды. Аѓылшындардыњ ќолдауымен Трансиорданияныњ ємірі Абдолла Палестинаныњ  араб бµлігін µзіне ќоса отырып, Иерусалимдегі м±сылмандардыњ  ќасиетті  жерлеріне  баќылауын  орнатќысы  келді.  Сауд  Арабиясы да  м±сылмандардыњ  ќасиетті  жерлерін  µз  баќылауына  алѓысы  келді.  1947  жылы  Сауд  Арабия  королі  Сауд  µзініњ  АЌШ – ќа  жасар  сапары алдында  мынадай  мєлімдеме  жасады:  «Біз  арабтар  м±сылмандармыз,  ал  еврейлер  ислам  діні  пайда  болѓаннан  бастап  біздіњ  дінімізге  ќарсы.  Еврейлер  біздіњ  жауымыз  емес,  олардыњ  сионистік  саясаткерлері  біздіњ  жауымыз.»[34]

Сирия  мен  Ливан басшылыѓы діни  соѓыстан  ќауіптеніп, өз елдеріндегі діни  ±йымдардыњ  єрекетін  шектеді,  µйткені  б±л  елдерде  м±сылмандардан  басќа христиандарда  кµпшілікті  ќ±райды.    Алайда  елдегі  бірќатар  ислам  діни  ±йымдары  мен  топтары,  ашыќ  жєне  белсенді  т‰рде  жићадты  ‰ндеді.  Ливан,  Сирия,  Ирак,  Египет  жєне  бірќатар  араб  елдерінде  кењ  көлемді  шерулер болып   µтті.

1947 жылы  Араб  елдерініњ  лигасы  µз  еркімен  Палестинаѓа  барушыларѓа  мобилизация  жариялады.  Араб  елдері  лигасыныњ  бас  хатшысы  Єбдеррахман  ал – Аззам  т±раќты  араб  армиясыныњ  єскери  єрекетке  кµшуіне  ќарсы  болды,  жєне  де  ол  еріктілердіњ µзі  ќызметін  орындайды  деп  сендірді. Египет  м±сылман  ќоѓамының  басшысы  Хасан  ал – Банна  Палестинадан  Араб  елдері  лигасыныњ  т±раќты  армиясын  алып  шыѓуѓа  ќарсы  шыќты.  1947  жылы  б±л  ±йым  Ливанда,  Сирияда,  Палестинада  жєне  Трансиорданияда  белсенді  єрекетке  кµшті.  Кµптеген  тарихшылар  террорлыќ  топтардыњ  пайда  болуын  осы  кезењмен  байланыстырады.

1947  жылы  ќазанда  Б¦¦ - ныњ  Бас  Ассамблеясыныњ  II – сессиясында  Палестина  мєселесі  ќаралып  жатќан  кезде,  м±сылман  ќоѓамы  Б¦¦ - ныњ  бас  хатшысы  мен  АЌШ  мемлекеттік  хатшысына өздерінің  ресми  ±станымдарын  білдірген  хат  жолдады.  Онда  еврей  мемлекетініњ  ќ±рылуы,  Шыѓыста  арабтардыњ  ісіне  єділ  ќарамау  екендігі айтылған.

1947  жылы  9- ќазанда  Хасан  ал – Банна  Араб  елдері  лигасыныњ  кењесінде  ќысќа  мобилизация  жариялауды  ±сынды,  ол  бойынша  Палестинаѓа  10  мыњ  моджахедтер  “М±сылман  бауырлар”  ќоѓамынан  жіберілуі  кµзделді.  Кµп  ±замай  жекелеген  єскери  топтар  египет – палестина  шекарасын  б±за  бастады,  олардыњ  маќсаты  еврей  ќоныстарында  ќаќтыѓыстар  тудыру  еді.  Египет  ‰кіметі  мен  м±сылман  діни  топтары  арасында  ќарама - ќайшылыќтарда  туып  отырды,  олардыњ  соѓысќа  ресми  ќатысуы  кейіннен  ќолдау  тапты.