Таяу Шығыстағы саяси дағдарыстың проблемалары (1947-2007 жж.)

1967 - жылы  30 - маусымда  оккупацияланѓан  Батыс  жаѓалауда  ФАТХ  ±йымыныњ  зањсыз  конференциясы  партизандыќ  ќозѓалыстыњ  басталѓанын  жариялады.[5]

Араб  елдері  соѓысты  тоќтатќанымен,  ФАТХ  ±йымы  к‰ресті  жалѓастыра  берді.

1968 - жылы  наурызда  палестиндік  партизандар  мен  израильдік  єскерлер  арасында  ‰лкен  ќаќтыѓыс  болды.

1969 - жылы  Палестинаны  Азат  ету  ±йымың  тµраѓасы  болып  Ясир Арафат  сайланды.

1969 – 1970  жылдары  Израиль  ‰кіметі  палестиндік  партизандарды  т‰пкілікті  жою  ‰шін,  Иорданиядаѓы  фидаиндер  базасына  ќарсы  єскери  к‰штерін  т‰сірді.

1970. -жылы  кµктемде  Ливанныњ  оњт‰стігіне  шабуылды  ‰детті.

Палестина  халќыныњ  кµпшілік  бµлігі  кµрші  араб  елдеріне  ќоныс  аударды,  жєне  осы  елдерде  азаттыќ  к‰ресті  ж‰ргізді.

1968 – 1969  жылдары  Ливанда  жергілікті  халыќ  пен  палестиндіктер  арасында  жанжал  туды.  1969-  жылы  ќазандаѓы  ќаќтыѓыстан  кейін  Насердіњ  делдалдыѓымен  ливан – палестин  келісіміне  ќол  ќойылды.  Ондаѓы  ќаралѓан мєселелер  Ливандаѓы  палестиндіктердіњ  ќ±ќын  мойындау,  єскери  дайындыѓына  кедергі  жасамау;  ал  палестиндіктерге  Ливан  зањын  б±збау  туралы  келісімдерге  ќол  жетті.

1970 - жылы  17 - ќырк‰йекте  Иордания  єскерлері  палестиндік  ќозѓалысќа  ќарсы  ќанды  соѓыс  ж‰ргізді.  Иордания  ‰кіметі  елдегі  палестиндіктердіњ  єскери  базаларын,  ±йым  мекемелерін  тарата  бастады.  1971-  жылы  сєуірде  єскери  базалар  мен  ±йымдар  Сирия,  Ливан  елдеріне  кµшірілді.  1971 - жылы  ќырк‰йек – ќарашада  Джиддада  иордан – палестин келісімі  жасалынды,  ол  сєтсіз  аяќталды.

1970 –1971  жылдары  Палестинаны  Азат  ету  ќозѓалысындаѓы  бірќатар  топтар,  ±йымдар  арасында  келіспеушіліктер  туды,  ол  бір  орталыќтан  басќарудыњ  єлсіздігін  кµрсетті.  Иордания  ‰кіметі  Иордан  µзенініњ  Шыѓыс  жєне  Батыс  жаѓалауындаѓы  палестиндіктер  т±ратын  территорияларды ќоса  отырып,  федерациялы  Біріккен  Араб  королдігін  ќ±ру  туралы  жобаны  алѓа  тартты.  Б±л  жоба  1972- жылы  наурызда  жасалып  “Хусейн”  жоспары  деп  аталды.

Палестинаны  Азат  ету  ±йымы  ќ±рамындаѓы  топтар  арасында  ауыз  бірлік  болмады.  Єсіресе Палестина ±лттыќ азат ету фронты ±йымы барлыќ террорлыќ єрекеттерге басшылыќ жасады. Олардыњ негізінен шабуыл жасайтын объектілері  кєсіпорындар, авиалайнерлер, Израиль азаматтары кµп болатын мекемелер, Иорданияныњ, Батыс елдерініњ кењселері болды. Палестина азаттыќ ќозѓалысыныњ террористік єрекетке кµшуі, олардыњ беделіне н±ќсан келтірді. Израиль жєне бірќатар батыстыњ елдері террористік єрекетті желеу ретінде пайдаланып, Палестина Азаттыќ ќозѓалысына ќарсы к‰рес ж‰ргізді.

1973 - жылы  Араб – Израиль  соѓысында  палестиндіктердіњ  ќозѓалысы  біраз  болса  да  жетістіктерге  жетті,  соныњ  ішінде  фидаиндер  ерекше  ерлігімен  танылды.[31]

Б±л  соѓыста  палестиндіктер  саяси  жетістікке  ие  болды.  Израиль  єскерлері  Батыс  жаѓалау  мен  Газа  секторынан  алып  кетілді.  Оныњ  артынша  Женева  конференциясы  шаќырылды.

1973 - жылы  ќарашада  Алжирде  (Иорданиядан  басќа)  барлыќ  араб  елдері  ќатысќан  жиналыс  µтті.  Онда  палестиндіктердіњ  ќ±ќын  ќалпына  келтіруде,  бірќатар  шешімдер  ќабылданды.

1974 - жылы  Палестинаныњ  Азат  ету  ±йымы  палестиндіктердіњ  ќ±ќын  ќорѓау  ‰шін  к‰рескен  жалѓыз  зањды  басшылыќ  болды.

1973 - жылы  ќазандаѓы  соѓыстан  кейін  Таяу  Шыѓыста  АЌШ  µзініњ  ыќпалын  µсіруге  тырысты.  Вашингтон  басшылары  делдалдыќ  саясат  ±стай  отырып,  арабтардыњ  бірлігін  жоюѓа  талпынды.  Араб  елдерін  ќаруландырѓан  КСРО – да  µз  кезегінде  американдарѓа  ќарсы   саясат  ж‰ргізді.

Вашингтонныњ  ±стаѓан  баѓыты  бойынша  бейбітшілікті  орнатудыњ  алѓашќы  ќадамы  Израиль мен  Иорданияныњ  келісімге  келуі  деп  мєлімдеді.

1974 - жылы  жазда  АЌШ – тыњ  ќолдауымен  Израиль  жєне  Иордан  басшылыѓы  Иордан  µзенініњ  бойындаѓы  шекараны  аныќтауы  тиіс  еді.

Жоспар  Израильдіњ  жаѓына  кµбірек  шешілгендіктен,  Хусейн  тарапынан  ќолдау  таппады.

1975 - жылы 4- ќырк‰йекте  АЌШ – тыњ  делдалдығымен  Израиль  мен  Египет  арасында екі елдің Синайдағы әскерлерін ажыратуды көздейтін екінші  синай  келісіміне  ќол  ќойылды.

1974 – 1975  жылдары  Палестинаныњ  Азат  ету  ±йымы  американ  дипломатиясына  ќарсы  к‰рес  ж‰ргізді.  Палестинаныњ  Азат  ету  ±йымы  президент  А. Садатты  Израильмен  келісім  жасаѓаны  ‰шін  айыптады.  Араб  елдерініњ  ауыз  бірлігі  болмауы,  Палестинаныњ  Азат  ету  ќозѓалысын  бєсењдетіп  жіберді.

1974-  жылы  ќарашада  ќарулы  к‰рес  жаппай  батыс  жаѓалау  ќалаларын  ќамтыды:  Иерусалимніњ  Шыѓыс  бµлігін,  Эль – Халиль,  Наблус,  Дженин,

  Рамаллах,  Тулькарм  жєне  т.б.  Израиль  ‰кіметі  кµтерілісті  к‰шпен  басып  тастады,  мыњдаѓан  адамдарды  т‰рмеге  жапты,  кµтеріліс  басшылары  репрессияѓа  ±шырады. 

1975-жылы  Ливан  территориясында  азамат  соѓысы  т±танды.  Азамат соѓысы  діни  т‰рде  сипатталѓанымен,  шын  мєнінде  єлеуметтік - саяси  ќайшылыќ  еді.  Израиль  ‰кіметі  осы  соѓысты  пайдалана  отырып,  палестиндіктердіњ  ќозѓалысын  єлсіретуге  тырысты.  Ливанныњ  оњшыл  христиандар  тобы  палестиндіктердіњ  елден  кетуін  талап  етті.

      1976-жылы  22-  ќањтарда  Сирияныњ  араѓа  т‰суімен  соѓыс  тоќтатылды.  Оныњ  артынша  Жоѓары  єскери  ливан – палестин – сирия  комитеті  ќ±рылды.  Ол  елдегі  жаѓдайды  реттей  алмады.

Оњшыл  христиандарды  Израиль мен  АЌШ  ќолдады.  Олар  палестиндік  босќындар  лагеріне  шабуыл  жасап,  оларды  ќатањ  жазалады.  

1976 - жылы  17 - ќазанда  Эр – риядта  Сауд  Арабия,  Кувейт,  Египет,  Сирия;  Ливан  жєне  Палестина  Азат  ету  ±йымыныњ  басшылары  ќатысќан  жиылыс  µтті.  Мынадай  келісімдерге  ќол  ќойылды:  Ливандаѓы  соѓысты  тоќтату,  елдегі  жаѓдайды  ќалпына  келтіру,  Каирдегі  келісімдердіњ баптарын  орындау.  Ал  Палестинаныњ  Азат  ету  ±йымы  Араб  елдерініњ  ішкі  саясатына  араласпауѓа  міндеттенді, осы келiсiмнен кейiн Ливанда соѓыс тоќтады,  оњт‰стік  аудандарында  Литани µзені  бойында  Израиль  баќылауы  орнады.

АЌШ – таѓы  президенттік  сайлауда  Картердіњ  жењісі,  палестиндіктерге  ќатысты  жања  баѓыттыњ  тууына  себепші  болды.  Картер  “Палестина  ошаѓын”  ќ±ру  ±сынысымен  шыќты.[42]  АЌШ  саяси  баѓытын  µзгерту  арќылы  Палестинаныњ  Азат  ету  ±йымымен  байланыс  орнатуды  кµздеді.  Картер  бастаѓан  іс  сынѓа  алынып,  сионистер  тарапынан  ќолдау  таппады.  Американ  дипломатиясы  Израиль  мен  Араб  елдері  арасында  жасалатын  келісімдерге  делдалдыќ  жасады.    Осы  уаќытта  Израильдегі  билікті  Ликуд  пен  Херут  партиясы  бµліске  салды,  оныњ  басында  М. Бегин  болды.  1977-  жылы  17-  мамырда  билік  басына  келген  б±л  саяси  блок,  палестина  мєселесін  шешуде  ќатањ  саясат  ±стады.  Батыс  жаѓалау  мен  Газа  секторын  израильдіктер  оккупациялаѓан  жер  емес,  азат  етілген  “Израильдіњ  жері”  деп  атады.

Египеттіњ  президенті  Анвар  Садаттыњ  Израильмен  бейбіт  келісімге  келуі  араб  елдерініњ  Израильге  ќарсы  к‰ресін  бєсењдетті. . Б±л  келісім 1978-  жылы  ќырк‰йекте  Кэмп – Дэвидте  АЌШ - тыњ   делдалдыѓымен  жасалды.[33]

1979 - жылы  26 - наурызда  Египет  пен  Израиль  арасындаѓы  келіссµздерде,  “Палестина  автономиясы”  туралы  мєселелер  талќыланды.  “Палестина  автономиясы”  жобасын  Ликуд  партиясы  ±сынды.  Бегинніњ  басшылыѓымен  жасалѓан  б±л  жоба  араб  территорияларын  баќылауына  ±стай  отырып,  жања  еврей  ќоныстарыныњ  пайда  болуына  жол  ашу  еді. 1977 – 1978  жылдары    Батыс  жаѓалауда  28,  Газа  секторында – 3,  Голан  ‰стіртінде – 5 жања  еврей  ќоныстары  пайда  болды.  1980 жылдары  еврей  ќоныстарыныњ  жалпы  саны  100 – ге  дейін  жетті.  Ликуд  партиясы  µзініњ  саяси  баѓдарламасымен  ќатар  “экономикалыќ  интеграциялау”  баѓытын  ±стады.  Батыс  жаѓалау  мен  Газа  секторы  арзан  ж±мыс  к‰шін  беретін  аймаќќа  айналды.

1980 - жылы  29-  шілдеде  кнессетте  ќабылданѓан  зањѓа  сєйкес Иерусалимді  Израильдіњ  “мєњгі  жєне  бµлінбейтін”  астанасы  деп  жариялады.  Шыѓыс  Иерусалимде Иерусалим  ќаласын  ќоршай  8  еврей  кварталы,  40 – ќа  жуыќ  жања  еврей  ќоныстары  пайда  болды. 

Кэмп – Дэвид  келісімін  кµптеген  араб  елдері  ќолдамады.  Палестинаныњ  Азат  ету  ±йымы  келісімді  жоќќа  шыѓарып,  оларѓа  ќарсы  к‰ресті  ‰детті.

1981-  жылы  сєуірде  Дамскіде  Палестина  ¦лттыќ  кењесініњ  XV – сессиясы  µтті,  онда  ±йымныњ  болашақтағы  ќызметi  талќыланды. 

АЌШ – тыњ  билік  басына  республикашылдар  келгеннен  кейін,  олар  араб – израиль  ќаќтыѓысын  шешуде  ±йымды  ќатыстырмауѓа  тырысты.  Р. Рейган  басќарѓан  єкімшілік  тєуелсіз  Палестина  мемлекетін ќ±руды  емес,  Израильдіњ  ыќпалын  к‰шейтуді  ±сынды.

1981-  жылы  сєуірде  Израиль  АЌШ – тыњ  ќолдауымен  Ливанѓа  ќарсы  агрессия  ж‰ргізді,  21-  шілдеде  тоќтатуѓа  мєжб‰р  болды.  АЌШ  Палестина  мєселесін  шешуде  “Иордан  вариантын”  ±сынды.[24] 

Палестина  Азат ету  ±йымыныњ  ќарсыласуымен  “Иордан  варианты”  ж‰зеге  аспады. 

1982 - жылы  маусымда  Израильдіктер  Ливанѓа  ќарсы  кењ  көлемді агрессияны  бастады.  Олардыњ  агрессиясы  Палестина  Азат  ету  ±йымыныњ  мекемелеріне,  базаларына  ќарсы  баѓытталды.  Парсы  шыѓанаѓындаѓы  даѓдарыс  араб  елдерініњ  назарын  сол  жаќќа  аудартты.  1982 - жылы  сєуірде  Египетке  ќайтарылмай  ќалѓан  бµлігі  ќайтарылды.

Тель – Авив  араб елдерімен  шекаралас  жерлерге  жања  єскери  базалар  орныќтырды.  Єскери  к‰шті  пайдалану  арќылы  Батыс  жаѓалау  мен  Газа  секторына  баќылауын  орнатты.

1982-  жылы  3 - маусымда  Лондонда  Израильдік  елшіге  ќастандыќ  жасалды  деген  желеумен  жања  агрессия  басталды.  6 - маусымда  Б¦¦ - ныњ  уаќытша  к‰штері  т±рѓан  территорияѓа  Израильдіњ  армиясы  енді.  “Галилееде  бейбітшілік”  деген  атпен  операция  ж‰ргізді.  Онда  олар  солт‰стік  территорияда  ќауіпсіздікті  ќамтамасыз  етеміз  деген  желеумен,  µздерініњ  агрессиясын  Бейрутке  дейін  ±лѓайтты.

Батыс  Бейрутті  ќоршау  кезењінде  87  мыњ  бейбіт  т±рѓын  жараланды  жєне  ќаза  тапты.[12]

1982 - жылы  маусым – тамыз  аралыѓында  Б¦¦ - ныњ  Ќауіпсіздік  Кењесінде  Израильдіњ  агрессиясы  талќыланды.  Палестинаныњ  Азат  ету  ±йымы  Бейруттегі  єскери  к‰шін  алып  кетуге  келісті.  ¦йымныњ  єскери  к‰ші  Алжирде,  Тунисте,  Суданда,  Иеменде  орныќты.  ¦йымныњ  штаб  пєтері  Туниске  кµшірілді.  Израильдіњ  жасаѓан  агрессиясы  сєтсіз  аяќталды.

1982 - жылы  ќазанда  Амманда  Ясир  Арафат  пен  Иордания  королі  Хусейн  келісімге  келді.

Иордания  басшылыѓы  Батыс  жаѓалау  мен  Газа  секторында  тєуелсіз  Палестина  мемлекетінiњ  ќ±рылуын  ќолдайтындыѓын  білдірді.

1983 - жылы  аќпанда  Алжирде  Палестина  ¦лттыќ  кењесініњ  XVI – сессиясы  µтті.  Онда Иордания  мен  мємілеге  келу мәселесі және  “Рейган  жоспары”  ќаралды.[5] 

1983-  жылы  сєуірде  Иорданиямен  келіссµздер  тоќтатылды.  1983-  жылы  мамырда  Арафатќа  ќарсы  ФАТХ  бµлімініњ  м‰шелері  Єбу  Салех,  Єбу  М±са,  Єбу  Халед  бас  кµтерді.  1983 жылы  ќараша – желтоќсан  аралыѓында  Триполиде  Арафаттыњ  жаќтастары  мен  оппозиционерлер  арасында  ќарулы  к‰рес  болды. Ол Сирия  мен  Сауд  Арабияныњ  араѓа  т‰суімен  тоќтады.

1983-  жылы  22- желтоќсанда  Ясир  Арафат  Египет  президенті  Мубаракпен  кездесті.  ¦йымныњ  бірќатар  м‰шелері   Ясир  Арафатты  р±ќсатсыз  кездесуге  барды  деп  айыптады. 

1984 - жылы  1-  наурызда  Иордан – Палестин  келісімі  жасалынды.  Ясир  Арафат  Сирияныњ  ќолдауына  с‰йенді.

1984- жылы  ќырк‰йекте  Амманда  Палестина  ¦лттыќ  кењесініњ  XVII – сессиясы  µтті. Сессияда  Рейганныњ  жоспарынан  бас  тарту,  Израильмен  ќарулы к‰рес  ж‰ргізу  керектігі  айтылды.

Ясир  Арафат  Палестина  Азат  ету  ±йымыныњ  тµраѓасы  болып  ќайта  сайланды.

1985 - жылы  11 - аќпанда  Амманда  Хусейн  мен  Ясир Арафат  Палестина  мєселесін  шешуде  бірлесе  єрекет ететiндігін  мєлімдеді.

1985-жылы  22 - аќпанда  Египет  президенті  Мубарак  аммандыќ  келісімді  дамыту  ‰шін,  µзініњ  ±сыныстарымен  шыќты.  Ол  3  сатыдан  т±рады:

1. Иордан – Палестин  жєне  американ  делегациялары  арасында.
2. Израиль  делегацияларымен.
3. Б¦¦ -ныњ  Ќауіпсіздік  Кењесініњ  т±раќты  м‰шелері  арасында.

Израиль  премьер-  министрі  Ш. Перес  5  сатыдан  т±ратын  жобаны  ±сынды.[20]

1985 - жылы  1-  ќазанда  Израиль  єуе  к‰штері  Тунистегі  Палестинаныњ  Азат  ету  ±йымы штаб  пєтерін  бомбалады.    Оныњ  басты  себебі  Ларнак  портындаѓы  3 – израильдіктіњ  мерт  болуы  еді.  Оныњ  артынша  Таяу  Шыѓыстаѓы  жаѓдай  одан  єрі  µршіп  кетті.

1987 - жылы  ќарашада  Амманда  µткен  араб  елдері  басшыларыныњ  жиылысында,  бірќатар  мањызды  ќ±жаттар  ќабылданды.  Онда  ењ  алдымен  ішкі  саясатты  т±раќтандыру,  Израильмен  соѓысуѓа  дайын  т±рѓан  елдерге  кµмек  кµрсету,  Иран – Ирак  соѓысын,  Ливан  соѓысын  тоќтатуѓа  баѓытталѓан  Б¦¦ - ныњ  резолюциясын  ќабылдау  ќаралды.[2]  Б±л  ќ±жаттыњ  ќабылдануы  палестиндіктердіњ  ќозѓалысын  одан  єрі  к‰шейтті.

1988 - жылы  маусымда  Алжирде  µткен  араб  елдері  басшыларыныњ  жиылысында,  Палестина  мєселесі  талќыланып,  олардыњ  ќозѓалысын  бір  ауыздан  ќолдайтындыѓын  білдірді.

1988 - жылы  15 - ќарашада  Палестинаныњ  Азат  ету  ±йымы Палестинаныњ  тєуелсіздігін  жариялады.  Алайда  Палестина  тєуелсіздігін  араб  елдері,  КСРО  мойындаѓанымен  сол  кезењде,  Израиль  жєне  оныњ  жаќтастары  мойындамады.  Осы  кезењнен  бастап  Газа  секторы  мен  Батыс  Иордан жаѓалауында  “Интифада”  басталды,  алайда  ол  израильдіктердіњ  к‰шімен  басып  тасталынды.