Таяу Шығыстағы саяси дағдарыстың проблемалары (1947-2007 жж.)

      1991-жылы  ќањтар  айында  Ирак  Израильді  “Скад”  ракеталарымен  атќылады.  Американдыќ  “Пэтриот”  кешені  “Скад”  ракеталарын  атып  т‰сіре  алмады.  Тель – Авивтіњ  3  т±рѓыны  ќаза  тапты,  ж‰зге  жуыѓы  жараланды.  Аѓылшынныњ  “Санди  таймс”  газеті  Парсы  шыѓанаѓы  аймаѓындаѓы  соѓыс  кезінде  Израиль  Иракќа  арнаулы  отряд  жіберіп,  С. Хусейнніњ  кµзін  жоймаќ  болѓанын хабарлады.  С. Хусейнді  µлтіру  туралы  б±йрыќ  Израильге  “Скад”  ракеталары  т‰се  бастаѓаннан  кейін  барып  берілген.

Иран Ислам республикасыныњ сыртќы істер министрі Єли Акбар Велаяти Таяу Шыѓыс даѓдарысына байланысты мєлімдеме таратты. Онда Таяу Шыѓыс даѓдарысыныњ шешімі б‰кіл Палестинаны  сионистік басќыншылардан азат етуде екендігі жєне Тегеранныњ, осыдан басќа ешќандай шешімді мойындамайтыны айтылѓан.[7]

Ясир Арафат Парижде мынадай мєлімдеме жасады. “Егер Палестинада бейбітшілік болмаса, Таяу Шыѓыста ешќашан да бейбітшілік орнамайды” деп мєлімдеді.  Ясир Арафат  француздыњ  “Фигара” газетінде жарияланѓан с±хбатында Б¦¦- ныњ  Таяу Шыѓыстаѓы  жаѓдайды реттеуге байланысты барлыќ ќарарын орындау ќажеттігін атап кµрсетті. Палестина Азат ету  ±йымы  Израилъдіњ шарттарына баѓынуѓа келіспейді жєне ќоќан-лоќќыны ќабылдамайды делінген.[11]

      Израиль басып алѓан жерлерінде, Палестина автономиясын ќ±ру туралы ќ±жатќа ќол ќойылды деп хабарлады Амманда  шыѓатын “Ар-Рай” газеті. Қазірдіњ µзінде деп ќуаттайды газет, Палестина мен Израильдіњ арасында аталѓан жобаныњ 30 пункті бойынша келісімге ќол жетті. Атап  айтќанда,екі  жаќ “ территориялардаѓы” Израилъ єскери жєне азаматтыќ єкімшіліктерін жойып, оларда Палестинаныњ µзін -µзі басќару органдарын ќ±руѓа жєне ол жерлерден Израиль єскерлерін єкету туралы уаѓдаласты.

Келісімде  сондай – аќ  палестина  полициясын  ќ±ру  да  кµзделген.  Оѓан  “территорияда”  ќауіпсіздікті  ќамтамасыз  ету  міндеті  ж‰ктелді.

Палестинаныњ  µзін - µзі  басќару  органдарына  µкімет  билігін  беру  сайлау  µткізілгеннен  кейін  бір  айдан  соњ  басталды,  µтпелі  кезењ  бес  жылѓа  созылады.

Палестина мен  Израильдіњ  арасындаѓы  бұл  келісімде  Иерусалим  мєселесі  шешілмеген  к‰йінде  ќалды.

1992 - жылы  тамыз  айында  Израильге  6450  еврей  ќоныс  аударды,  соныњ  бес  мыњнан  астамы  ТМД  елдерінен  шыќќан.  Жыл  басынан  бері  ТМД  елдерінен  67  мыњнан  астам  еврейлер  басќа  жаќќа  ќоныс  аударса,  соныњ  тек  30  мыњы  ѓана  Израильге,  ал  ќалѓан  37  мыњы  АЌШ  пен  Германияѓа  ќоныс  тепті.

Израильде  еврей  ќоныстанушыларыныњ  саныныњ  µсуі,  жања  елді  мекендердіњ  пайда  болуына  септігін  тигізді.  Б±л  Палестина  мєселесініњ  шиеленісуін  одан  єрі  к‰шейтті.

1993-  жылы  Ослодаѓы  коференцияда  Таяу  Шыѓыс  мєселесі  ќаралды.  Палестина  Азат  ету  ±йымы  мен  Израиль  арасындаѓы  келісім  сєтті  аяќталды,  араб  елдері  Израильдіњ  µмір  с‰руге  ќ±ќылы  екендігін  мойындады,  ал  Израиль  жаѓы Палестина  Араб  республикасыныњ  болашаќта  ќ±рылатындыѓына  келісті.[25]

1998 - жылы  Израиль  премьері  Биньямин  Нетаньяху  мен  Палестина  автономиясыныњ  басшысы  Ясир  Арафат  арасында  болуы  тиіс  келіссµздер  болмады.  АЌШ – тыњ  осы  аймаќтаѓы арнайы  µкілі  Д. Росс  Вашингтонѓа  оралуѓа  мєжб‰р  болды.  Оныњ  делдалдыќ  саясаты  ж‰зеге  аспады.  АЌШ  ±сынысын Я. Арафат  ќолдап  отыр,  ол  бойынша  аймаќта  т±раќтылыќты  орнату  ‰шін  халыќаралыќ  кењес  шаќырылуы  тиіс  еді.  Ал  Израиль  ‰кіметі  оѓан  ќатысудан  бас  тартты.  1998-  жылы  АЌШ  президенті  Б. Клинтон  µзініњ  Таяу  Шыѓысќа  сапарын  Израильден  бастап,  Палестинаныњ  Газа  секторында  да  болып  ќайтты.

АЌШ  президенті  Б.  Клинтонныњ  сапары  Иран  парламентінде  сынѓа  алынды,  Ясир  Арафатты  Палестина  ісіне  опасыздыќ  жасады  деп  айыптады.  Иран  парламентіндегі  270  депутаттыњ  152 – сі  осы  мєлімдемеге  ќол  ќойды. 

1999-  жылы  Яхуд  Барактыњ сайлаудаѓы жењісінен  кейін  Таяу  Шыѓыста  т±раќтылыќ  орнай  бастады.  Яхуд  Барак  пен  АЌШ  президенті  Б. Клинтонныњ  4  к‰ндік  келіссµздерінде  Таяу  Шыѓыс  мєселесі  талќыланды.  Яхуд  Барак  б±л  келіссµздерді  “Таяу  Шыѓыста  бейбітшілікті  орнатудыњ  ќадамы”  деп  атады.[21]

1999- жылы  маусым  айында  Израиль  мен  Ливан  шекарасында  єскери  ќаќтыѓыс  болды.  Ливанныњ  оњт‰стігін  ќамтыѓан  ќаќтыѓыстан  8 ливандыќ  ќаза  тауып,  50 – ден  астам  жараќаттанды. 

“ Хезбаллах”  жауынгерлеріне  ќарсы  Израиль  єскерлері  батылдау  ќимыл  жасай  бастады.

Яхуд  Барак  пен  Мысыр  (Египет) президенті  Хосни  М‰барак, Таяу  Шыѓыстаѓы  жаѓдайѓа  байланысты  Александрия  ќаласында  бас  ќосты. Онда жасалған  Уай – Плентейшн  келісімі  бойынша  Израиль Иордан  µзенініњ  Батыс жаѓалауынан  єскерлерінен  алып  кетуге  мідеттенді.  Яхуд  Барак  оѓан  тез  кірісетiнін  Израиль  телевизиясы  арќылы  хабарлады. Алайда Газа  секторы  мен  Батыс жаѓалауда  бейбітшілік  орнамады.  “Ислам  жићады”  жєне  “Хамас”  ±йымдары  террорлыќ  єрекетті  кµбірек  пайдалануѓа  тырысты.    Ол  аймаќтаѓы  жанжалды  одан  єрі  µршітті.

Єу  баста  Израиль  Ливанныњ  оњт‰стігін  ливан  жєне  палестин  партизандарыныњ  шабуылынан  µзініњ  солт‰стік  аудандарыныњ  ќауіпсіздігін  ќамтамасыз  ету  ‰шін  деген  желеумен  басып  алѓан  болатын.  Алайда  партизандарды  тежеу  оњайѓа  соќпады.  Олармен  ќаќтыѓыстар  кезінде  Израиль  єскерлерініњ  шыѓындары  да  біраз  болды.  Наќ  осы жаѓдай Израильді  Ливанныњ  оњт‰стігінен  кетуге  итермелеген  еді.  Єйтседе  єскер  єкетілгеннен  кейін де тыныштыќ  орнай  ќоймады.  “Хезболах”  м±сылман  экстремистік  ±йымыныњ  б±ѓан  дейін  ж‰ргізген  операциялары  ел  аумаѓын  басып  алуѓа  ќарсылыќ  ретінде  болѓандыќтан  олардыњ  ќимылы  израильдіктер  кеткеннен  кейін  тоќтауы  м‰мкін.  Ал  Палестиналыќ  ќарсыласу  туралы  б±лайша  ‰міттенуге  негіз  шамалы.  ¤йткені  олардыњ  к‰ресі  палестиналыќтарды  жарты  ѓасырдан  астам  уаќыттан  бері  µз  атамекендерінен  аластаумен  байланысты.

2001-  жылы  6 - аќпанда  Израильде  болѓан  премьер – министр  сайлауында  Ликуд  партиясыныњ  жетекшісі  А. Шарон  жењіске  жетті.  А. Шарон ‰кімет  басына  келгеннен  бастап,  Таяу  Шыѓыста  жаѓдай  ушыѓып  кетті.  Палестиндік  террористік  ±йымдар  Израильге  ќарсы  террорлыќ  акттерді  ±йымдастырды. 

Израиль  ‰кіметі  Палестина  Азат  ету  ±йымыныњ  Рамалладаѓы  резиденциясын  атќылады.  Ясир  Арафатты  террорлыќ  ±йымдарды  ќолдаушы  деп  айыптады.

2002 - жылы  Израиль  танктері  Газа  секторына  басып кірді.  Израильдіњ  iс – ќимылдары  салдарынан  Рафиах  ќаласы  мен  Газа  секторында екі  адам  ќаза  тапты.

2003 - жылы  Израиль  ‰кіметі  Палестинаныњ  «ХАМАС»  ±йымына  ќарсы  кењ  кµлемді  соѓыс  бастайтынын  жариялады.[26]

Тель – Авив  сонымен  ќатар,  егер  автономия басшылыѓы  лањкестіктіњ  инфраќ±рылымына ќатысты  ќажетті  дењгейде  шара  ќабылдамаса,  онда  Палестинамен  дипломатиялыќ  ќарым – ќатынасын  тоќтататынын  мєлімдеді.  М±ндай  ресми  мєлімдеме  Израиль  министрлер  кабинеті  кењесініњ  ќорытындысынан  кейін  жасалды.  Ќорѓаныс  министрі  Шауляй  Мофаздыњ  айтуынша,  19 – шы  тамыздаѓы  лањкестік  дипломатиялыќ  процестердіњ  м‰мкіндігін  жоќќа  шыѓарды.  Ал  Палестина  ‰кіметініњ  µкілі  Саеб  Эрекат  соѓыс  бітімгершілікке  бастайтын  жол  емес  екенін  кµлденењ  тартты.  Таяу  Шыѓыстаѓы  жаѓдайды  реттеуде  АЌШ  президенті  Д. Буш  ±сынѓан  “Жол  картасы”  жобасы  ж‰зеге  аспай  отыр.  Екі  жаќта – Израильде,  Палестинада  бір – біріне  айып  таѓып,  “Жол  картасы”  жобасыныњ  ж‰зеге  асуына  кедергі  болып  отыр.

2004-  жылы  22-  наурызда  Газа  секторында  Палестинаныњ  рухани  кµсемі,  Хамас  ќозѓалысыныњ  жетекшісі  Ахмед  Ясин  ќастандыќпен  µлтірілді.  Ќанды  оќиѓа  Ахмед  Ясин  жєне  оныњ  екі  кµмекшісі  автокµлікпен  мешітке  бара  жатќан  кезде  Израиль  єскери  ±шаќтарыныњ  атќылауы  салдарынан  орын  алды. Аќпарат  кµздерініњ  мєліметтеріне  ќараѓанда  Ахмед  Ясинніњ  кµзін  жою  жµніндегі  б±йрыќты  Израиль  премьер – министрі  А. Шаронныњ  µзі  жеке  берген.  Оныњ  артынша  Ясинніњ  ізбасары  ХАМАС  ±йымыныњ  жетекшісі  Абдель  Азиз  Єл – Райтисен  Газа секторында  автокµлікпен  кетіп  бара  жатќан  жерінде  израильдік  тік±шаќтыњ  шабуылынан  ќаза тапты.  М±ныњ  артынша Таяу  Шыѓыста  жања  ќаќтыѓыстар  туа  бастады.[26]                  

      2005- жылы 8- қаңтарда Шарм – аш – Шейх саммитінде тараптар (Египет, Иордания, Израиль, Палестина) бейбіт процесстің негізгі демеушісі «Төрттіктің»(БҰҰ,АҚШ,Еуроодақ,Ресей) теке- тіресті бейбіт реттеуді көздейтін  «Жол картасы» жоспарына қайта оралуға шешім қабылдады. Израиль үкіметі  Батыс жағалау мен Газа секторындағы барлық еврей қоныстарын жоюға шешім қабылдап, түрмелердегі 500 палестиндік тұтқындарды босатуды бастады. Израиль әскерлері Батыс жағалаудағы Иерихон қаласын Палестина ұлттық билігіне тапсырып, алда тағы  4 қаланы палестиндіктерге беруді көздеді.[27]

     Өз кезегінде Палестина автономиясы құрамына көп жаңа адамдар кірген жаңа үкімет құрды.

      Алайда 2005- жылдың 28 – ақпанындағы Тель – Авив диско клубтарының біріндегі палестиндік жанкешті Абдулла Бадранның терактісі осы тамаша басталған бейбіт процеске тосқауыл қойды. Израиль үкіметі бейбіт үрдісті жалғастырудан бас тартты. Палестиндік ұйымдардың ешқайсысы бұл терактіні өз мойнына алмады .

        2006-жылдың 25- қаңтарында болып өткен Палестина Автономиясындағы парламент сайлауында батыста «террористік» ұйым деп есептелетін радикалды- діни бағыттағы ХАМАС ұйымы жеңіске жетіп, парламенттегі 132 орынның  74-ін иеленді. Исмайл Хания басқаратын өздерінің жаңа үкіметін жасақтады.

         Халықаралық  қауымдастық ХАМАС-тан Израильдың  өмір сүруге деген құқығын мойындауды, террористік әдістерді қолданудан бас тартуды және Израильмен бейбіт келіссөздерді жалғастыруды талап етті. ХАМАС бұл талап- ты орындаудан бас тартқан соң, АҚШ пен Еуроодақ Палестина Автономиясына беріп отырған ірі қаржылай көмегін тоқтатып, ХАМАС пен оның үкіметіне 2007-жылдың маусымына дейін созылған халықаралық қаржылық блокада жариялады. Бұдан соң Батыс пен Израилдың қаржылай көмегі тек президент М. Аббастың әкімшілігіне, және оған қарасты әскери  күштерді нығайту үшін ға- на бөлініп отырды.

         Батыстың  ірі қаржылай көмегінен айрылған  соң, 2006-2007 ж.ж. елді терең әлеуметтік-экономикалық  дағдарыс жайлады. Мемлекеттік қызметкерлер  мен әскерилер жалақы беруді  талап етті. ХАМАС үшін қаржылық  дағдарыс ең қиын проблемаға  айналды.

       2006- жылдың 12- шілдесі күні Ливанның оңтүстігін бақылауға алған Х. Насралла басқаратын шииттік  «Хезболла» тобы  Израильдың солтүстігін ракета-минамётпен  атқылап, Израильдың үш жауынгерін өлтіріп, екеуін тұтқынға алды. «Хезболланың» мұндағы басты мақсаты Газа секторында ХАМАС ұйымына қарсы әскери операция жүргізіп жатқан Израиль түрмелеріндегі палестиндіктерді босату болатын.

        Бұған жауап ретінде Израиль «Хезболлаға» қарсы кең көлемді әскери операция бастады. Тек 14-тамызда БҰҰҚауіпсіздік Кеңесінің оқ атуды тоқтату- ға шақырған №1701 резолюциясы шыққаннан соң ғана ұрыс қимылдары тоқта- ды. Осылайша 2006 -жылдың 12- шілдесі мен 14 -тамызы аралығын қамтыған 2-Ливан соғысы болып өтті .

      Соғыс нәтижесінде Израиль армиясы 120 жауынгерінен айрылып, 400-і жа- раланды. Одан басқа 44 израильдік азамат қаза тауып, 4262-сі жараланды. “Хез- болла’’500 жауынгерінен айрылды. Одан бөлек 1191 Ливан азаматы қаза тауып, 4409-ы жараланды. Соғыс екі  елге де орасан зор материалдық-экономикалық шығын әкелді.

     2006-2007 ж.ж. Автономияда ФАТХ пен ХАМАС ұйымдарының арасында билік үшін қанды күрес жүрді. Тек қаңтар айының соңғы күндері мен ақпанның 1-і аралығында ғана екі ұйымның өзара қақтығысынан 40 адам қаза болып, 60 шақтысы жараланды. Сондай-ақ екі ұйымның 50ден астам мүшесі із- түссіз кетті.[60]       

      2007- жылдың 6- ақпанында ФАТХ жетекшісі  М. Аббас пен ХАМАС өкілі  Х. Машал Сауд Аравиясының королі Абдалланың тікелей араға түсуімен Мекке қаласында «Меккелік келісімге» қол қойып, коалициялық үкімет құруға келісті. Келісімге сәйкес үкіметтегі 8 министрлік ХАМАС, 6 министрлік ФАТХ, қал-  ған 4 министрлік парламенттегі ұсақ 4 партияның өкілдерінен тұратын болып келісілді.

       2007- жылдың мамыр айында Ливандағы палестиндік «ФАТХ  аль-Ислам» атты радикалды-діни ұйымы мен Ливан армиясының арасында қанды қақтығы- стар болып, жүз шақты адам қаза тапты,  «Нахр аль-Барид» лагеріндегі 400 мыңға жуық палестиндік басқындардың жартысына жуығы лагерді тастап кетуге мәжбүр болды. Ливандағы палестиндік босқындардың әлеуметтік-саяси салаларда жергілікті халықпен құқығының тең болмауы олардың арасында радикалды топтардың тууына негіз болып, нәтижесі осындай жағдайға әкелген болатын.

        2007- жылдың 8- маусымында Израиль үкіметі Сирия басшылығына екі елдің ала ауыздығын бейбіт шешуге бағытталған бірнеше ұсыныстар жолдады. Әлем бұл жаңалықты  «сенсация» деп бағалады. Дәлірек айтқанда егер Сирия Иранмен және террористік ұйымдармен байланысын үзіп бейбіт келісімге қол қойса, Тель-Авив 1967- жылы соғыс кезінде  Израиль әскері басып алған Сирияға тиесілі Голан қыраттарын оған қайтаратынын мәлімдеді.

   «Меккелік келісімге» қарамастан ФАТХ пен ХАМАС ұйымдарының арасын- дағы күрес одан әрі өрістеді. Мәселен  9 маусымда екі ұйымның өзара қақтығы- сынан 80-нен астам адам қаза тапты. ХАМАС жауынгерлері Газа секторында М. Аббасқа қарасты қауіпсіздік қызметінің штабын жарып, оның мүшелерін Га- за аймағынан қуып шықты. 14- маусымда  М. Аббас елде төтенше жағдай жариялап БҰҰ-нан халықаралық бітімгершілік күштерді Газаға жіберуді сұр-

 анды. Осыдан соң Газа секторы толығымен ХАМАС-тың, ал Иордан өзенінің батыс жағалауы  ФАТХ-тың қолына көшіп, Автономия өз ішінде екіге бөлінді.[58]

      Маусымда халықаралық қауымдастық қаржылық блокаданы тоқтатып, Автономияға қаржылай көмегін қайта жалғастырды. Маусымның 3-і күні БАӘ, ал 10 маусымда Еуроодақ бюджеттік сала қызметкерлерінің жалақысын төлеу үшін Автономияның қаржы министірлігіне  80 млн доллар қаржы бөлді.

       2007- жылдың желтоқсан айында АҚШ-тың Аннаполис қаласында араб-израиль проблемасын бейбіт шешуге бағытталған халықаралық конференция болып өтті. Оған 40 тан астам мемлекет пен халықаралық ұйымдардың өкілдері қатысты. Бұл конференцияда  М. Аббас пен Э. Ольмерт  «Жол картасы» жоспарына сәйкес 2008- жылдың аяғына дейін тәуелсіз Палестина мемлекетінің құрылатындығы жайлы бірлескен мәлімдеме жасап, өзара түсіністік жайлы құжатқа қол қойды. Сондай-ақ конференцияда осы мәлімдеменің іс жүзіне асуын және  «Жол картасы» жоспарының барлық талаптарының орындалуын бақылау үшін  АҚШ, Израиль және Палестина өкілдерінен тұратын үшжақты комиссия құру туралы шешім қабылданды.[61]