Таяу Шығыстағы саяси дағдарыстың проблемалары (1947-2007 жж.)

 

3.3. Қақтығысқа  қатысушы араб мемлекеттері мен  Израильдың ұстанымдары.

 

Қазіргі таңда Сирия Израиьлмен бейбітшілік орнатудың шарты ретінде шек- араның шегін 1967 жылғы 4- маусымдағы  «Шекараға келу» ұстанымында қат- ал тұр. Ослодағы қол жеткізілген келісімдерді мойындамаған Сирия, Ливия си- яқты мемлекеттердің өзі Палестина Ұлттық Билігі құрылуын мойындайды. Еги- пет, Иордания, Палестина және басқа араб елдері де Израильді жаңа мемлекет- тік субъект ретінде тануға мәжбүр болды.

    2000 жылғы 24 -мамырда соңғы Израиль әскерінің оңтүстік Ливаннан кетуі- мен ливан-израиль бағытындағы реттеу ісінде жаңа кезең басталды. Израил әс- керлерінің эвакуациясы белгіленген уақыттан алты апта бұрын басталып, өте қысқа мерзім ішінде іске асырылды.[13]

       1993 жылы Израиль Палестинамен Норвегия келісіміне қол қойғанымен іс-жүзінде оны орындамай келеді. Одан бері он жылдан астам уақыт өтсе де Израиль Палестинаға 1967 жылы басып алған жерлерінің  40 %-ын ғана қайтарып берді және Иерусалимнің шығыс бөлігін аннексиялау  іс-әрекеттерін белсенді жалғастыруда.

      Таяу Шығыстағы бейбітшілік Египеттің мүддесі мен қауіпсіздігін тек географиялық тұрғыдан ғана емес, сондай-ақ аймақтық қауіпсіздік жүйесінде де қанағаттандырмай отыр. Таяу Шығыста толық және әділ бейбітшілікке қол жеткізу мақсатында Египет басшылығы өзінің саясатын белсенді жүргізіп келеді. Египет президенті  Х. Мүбәрәк жанжалды бейбіт реттеу процесіндегі көптеген шаралардың бастаушысы және демеушісі болуда. Египеттің Таяу Шығыс саясаты жоғарыда аталған БҰҰ қарарларын орындау негізінде  Таяу Шығыста толық және әділ бейбітшілік орнатуға бағытталған.[7]

      Бірақ соңғы жылдары Кайр Палестинаға жәрдем беруді азайтты. Египеттің Палестинаны азат ету мәселесінде Израильге деген анағұрлым жұмсақ позиция- сы байқалады. Айта берсеңіз, Израиль танкілері 2003 жылы Палестина басшы-  сы Я. Арафатты Рамалла қаласында қоршауға алғанда да Президент Х. Мүбәрәк Израильмен дипломатиялық қатынасын үзбеді. Ал басқа араб елдері  Тель - Авивтен өз өкілдерін шығарып алды. Бұған негізгі себепші болып отырған Еги- пет АҚШ-тан үлкен қаржылық жәрдем және  әскери құрал-жабдықтар алып отыр.

        Таяу Шығыстағы қақтығысқа тікелей қатысушылардың бірі Иордания Хашимиттік Корольдігі  1994 жылғы 25- шілде айында Вашингтонда Израиль- мен бейбіт келісім жасау туралы деклорацияға қол қойып, қырық жылдан астам уақытқа созылған Иордания мен Израиль арасындағы теке -тіреске нүкте қойылды Бұл деклорация БҰҰ ҚК-нің  №242 мен  №338 қарарларына сүйенеді. Екі ел бір-бірінің жер тұтастығын, саяси тәуелсіздігін танып, құрметтеп, тұрақ- ты қауіпсіздікті қамтамасыз  етуге  және көршілестік қарым-қатынастарды дамытуға ұмтылатындықтары туралы мәлімдеді.

       Иорданияның жас королі Абдалла  әкесі Хусейннің саясатын жалғастырды. Ол Ясир Арафатпен жақсы қарым-қатынас орната отырып, Иорданияда тұрып жатқан 2 млн.-нан астам палестиналықтардан қауіптенеді. Иордания Норвегия келісімдерін қолдай келе Тель-Авив пен Вашингтоннан Палестина мемлекетін құруды талап етуде.[59] 2001 жылы Израиль үкіметі басшылығына экстре-мистік бағыт ұстанған А.Шарон келген кезде Амман еврей мемлекетімен сая- си,сауда-экономикалық байланыстарды қысқартты. Ал Израиль танктері Рамалладағы  Я. Арафат резиденциясын қиратқан соң наразылық білдіру ретін- де Тель-Авивтегі елшісін Амманға қайтарып алды. Бірақ Иордания Израильмен толық дипломатиялық қатынасты үзбей, оның елшілігі қызметін жалғастырып жатыр.

       Палестина Ұлттық Билігіне келетін болсақ, оның құрамындағы басты екі саяси партияның арасында бір ауыздылық жоқ. Парламенттегі 132 орынның 74-ін, және үкіметтің жартысынан астамын иеленіп отырған радикалды – діни  «ХАМАС» ұйымы, сондай-ақ «Ислам джихады» топтары Израильдың мемлекет ретінде өмір сүруге деген құқығын және онымен бейбіт келіссөздер жүргізуді мүлде мойындамайды. Бұл ұйымдар «Тәуелсіз Палестина мемлекетін» құру жолында террорлық әдістерді қолдануда.

      Ал үкіметтің жартысын және парламенттің шағын  бөлігін  иеленген президент  М. Аббас жетекшілік ететін зайырлы бағыттағы ФАТХ ұйымы Израильдің өмір сүруге деген құқығын мойындап, онымен «Жол картасына» сәйкес бейбіт келіссөздер жүргізу арқылы тәуелсіз Палестина мемлекетін құру-

ды қолдайды.

      Э. Ольмерт  басқаратын Израил үкіметі  ХАМАС, «Ислам джиһады» секіл- ді радикалды –діни  ұйымдардан Израилдың өмір сүруге деген құқығын мойын- дауды, террорлық әдістерді доғаруды талап етуде. Тек сонан соң ғана «Жол картасына» сәйкес бейбіт келіссөздер арқылы тәуелсіз Палестина мемлекетін құруды қолдайды.  Сондай-ақ қазіргі таңда Израиль Сириямен де бейбіт келісім жасауға ұмтылуда.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   

                                      

 

                                         Қорытынды. 

 

        Қазіргі таңдағы планетаның ең ыстық саяси нүктесіне айналып отырған Таяу Шығыс аймағындағы араб-израиль қақтығысының тарихына терең де кешенді ғылыми анализ жасай отырып, автор төмендегідей нақты тұжырымдар ұсынады:

          1. Таяу Шығыс дағдарысы жарты ғасыр бойы әділетті шешілмей, Араб ел- дерінің үнемі жеңіліс тауып, Израиль агрессиясына ұшырауының басты себеп- тері Араб басшыларын жеке саяси мүдде көздеп, бірауыздылығының болмауы, олардың әскери жағынан Израиль армиясынан әлсіздігі, ірі державалардың аймақтағы құйтырқы саясаты, АҚШ-тың Израиль мемлекетін бірбетті де ашық қолдауы, соған сүйенген Израильдың БҰҰ-ның қарарларын, Араб- Израиль бейбіт келісімдерін орындамауы болып табылады.

2. Таяу Шығыс теке-тіресінің пайда болуына және жарты ғасырға жуық әділетті саяси шешімін таппай келе жатқанына тікелей әсер ететін бірқатар объективті және субъективті факторлар бар. Атап айтқанда экономикалық, стратегиялық, геосаяси, идеологиялық,   діни және т.б. факторлар.

      Түсінікті болу үшін бірер фактордың роліне ғана тоқталып өтелік. Таяу Шығыс аймағы бүкіл әлемді энергоресурстармен қамтамасыз ететін негізгі аймақ болып келеді. Дәл осы экономикалық факторлар аймақта ірі державалардың мүдделерін түйістіріп, саяси процесстердің дамуына тікелей әсер етеді.

     Таяу Шығыс Европа, Азия, Африканы түйістіріп тұрған ерекше стратегия- лық маңызы бар аймақ. Еврейлік банкир Ротшильд атап көрсеткендей: «Батыс үшін Палестина әр қашан шығысқа кіретін қақпа болған».[45] Сондықтан да қақтығыстың өрбуінде ірі державалардың геосаяси мүддесі үшін үлкен маңызы бар әскери-стратегиялық факторлардың ролін жоққа шығара алмаймыз.

    3.Таяу Шығыс теке-тіресінің бейбіт реттелуінің аймақтық және халықаралық аспектілері бар. Алдымен халықаралық аспектісіне тоқталалық. Таяу Шығыс аймағы әрқайсысы өзінің жеке геосаяси мүддесін көздеп, соған сәйкес қақтығысқа қатысты бір-біріне сәйкес келмейтін сыртқы саяси доктриналар ұстанып отырған ірі державалардың үлкен мүдделері түйіскен аймақ. Сондық- танда Палестина-Израиль бейбіт  реттеу процесінде саяси процестердің қалай өрбитіндігі негізгі демеушілер – АҚШ, Ресей, Еуроодақ мемлекеттерінің ұстанымдарына байланысты.

        Аймақтық аспектісіне келер болсақ, Израиль үкіметінің ертеректе қол                                                                                                                                                                                                                                                                келісімдерді бұзып, палестина жерін  аннексиялауы, жаңа еврей қоныстарын салып, ескілерін кеңейтуі, әскери әрекеттер қолдануы және  Палестина ұлттық билігіндегі басым саяси күшке ие радикалды-діни ХАМАС ұйымының Израиль мемлекетінің өмір сүруге құқығы  жоқ деген ұстанымдарында қатал тұрып, өз  мақсаттарына жету үшін террорлық әрекеттер жасауы бейбіт  келіссөздерді тұйыққа тіреп  отырған ең басты аймақтық себептер.

     4.Сионизм-тек Таяу Шығыс елдері үшін ғана емес,бүкіл әлем жұртшылығы үшін аса қауіпті саяси ағым.

    5.Палестинаның әу баста тәуелсіз мемлекет ретінде құрылуына басты кедергі                                                                                                                       жасаған араб елдерінің басшылары болды. Олар БҰҰ-ның Палестинада араб және еврей мемлекетін құру  туралы  №181 резолюциясын мойындамай, Палес- тинаның бүкіл аймағына иелік жасау мақсатымен 1948 ж. Израиль мемлекеті құрыла  салысымен оған  7 араб мемлекетінің әскерлері тап берді. Нәтижесінде сол күйі Палестина мемлекеті құрылмай, оның территориясын Израиль мен араб елдері өзара бөліске салды.

  6.Қақтығыстың жуық арада түбегейлі, әділетті де бейбіт саяси шешімін табуы                                               әбден мүмкін.  Өйткені қазіргі таңда  Сирия мен Палестинадан басқа араб- изра- иль жанжалына тікелей қатысушы араб мемлекеттері   Израильмен бейбіт келі- сімдерге қол қойып, Тель-Авивпен достық қарым- қатынастарын  дамытуда. Зерттеу барысы   көрсеткендей қазіргі таңда Израиль-Сирия, Израиль-  Палес- тина бейбіт келіссөздерінде де үлкен ілгерілеушіліктер орын  алуда. Сондай-ақ  қазіргі таңда процесстің негізгі демеушілері  «Төрттіктің» мүшелері де қақтығ- ысты бейбіт саяси жолмен шешуге бар-күш жігерін салуда. Осы  фактілерді ескере  келгенде теке-тірестің жуық арада түбегейлі бейбіт саяси  шешімін та- бады деген тұжырым жасауға толық негіз бар.

     Қақтығыс тарихын және оған қатысушы тараптар ұстанымын мұқият таразылай отырып автор өз тарапынан оны бейбіт реттеудің мынадай ғылыми негізделген жолын ұсынады.:

      1.Таяу Шығыс жөнінде тұрақты жұмыс істейтін халықаралық бейбіт конференция механизімі құрылуы тиіс. Конференция аясында Тәуелсіз Палестина мемлекетінің құрылуын қадағалайтын халықаралық комиссия құрылуы қажет. Келіссөздерде қол жеткізілген шешімдерді екі тараптарға да орындату үшін аймақта халықаралық бітімгершілік күштерді пайдалану керек.                                                                                                        2.Бейбіт келіссөздер негізінде міндетті түрде Осло келісімі, БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің  № 181; № 338; № 242  қарарлары және  «Жол картасы» жоспары мен «Жерді бейбітшілікке айырбастау» принципі жатуы тиіс.

     3. Бейбіт процесстің негізгі демеушілері «Төрттіктің» яғни БҰҰ, АҚШ, Ресей, Еуроодақ ролін сақтау және күшейту.

     4.Израиль Палестина жерін аннексиялауды тоқтату, жаңа еврей қоныстарын салу және ескілерін кеңейтуді тоқтату секілді ертеректе қол жеткізілген келісімдерді бұзатын әрекеттерін тоқтатуы тиіс.

    5.Келіссөздер барысында Палестина Ұлттық билігіндегі басым саяси күшке ие болып отырған ХАМАС, «Ислам Джихады» ұйымдарына Израильдың өмір сүруге деген құқығын мойындап, террорлық әрекеттерден бас тарту талабы қойылуы тиіс.  Керісінше болған  жағдайда бұл ұйымдар әскери күшпен толық жойылуы тиіс. 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі.

 

1.  Резолюция ГА  ООН  от 29.11.1947 г.  №181(ІІ). Нью-Йорк, - С. 72-82.; Официальные  отчеты Генеральной Ассамблеи ООН // Вторая сессия специального комитета по палестинскому  вопросу. – Нью-Йорк,  1949. – С. 162-164; Резолюция Совета Безопасности  ООН  №242 от 22.11. 1967. – Нью-Йорк, 1967.; Резолюция №337 от 15.09. 73 // Материалы Совета Безопасности ООН.  www.un.org    S/Agenda/ 1936, 1973.; Резолюция Совета Безопасности   ООН №338 от 22.10.1973. Нью-Йорк, 1973. – С. 2-3.; Палестинская проблема // Документы  ООН, международных организаций и конференций. – М., 1984.-С. 21,52,529.; Материалы 58-й сессии  ГА ООН, www.un.org. (russian, А/С. 4/58/L.21), 2003. және т.б.

2.  Israel – Arab Reader // A Documentary History of the Middle East Conflict. Bantam Books. N.Y., 1968. – P.56, 57.; O.L.P. // Bulletin d'information. – Ramallah. 1987. – vol. 1. P.27.; Декларация Независимости Палестины от 15 ноября 1988 года. – Рамалла . – 1988.; ООП// Пресс-релиз Посольства Государства Палестины в Москве. 21.01.1992. –С.1.; The Camp David Accords// www.un.org. /english, рalestine/ paldivision; The Middle East Peace Process. State of Israel. Ministry of Foreign Affairs. – Jerusalem, 2000. –P. 10, 7 -27.

3. Дипломатия жаршысы.-2000.-№4.-Б.10,31,52; Дипломатия жаршысы.-2001.-№11.-Б.28,29,41 және т.б.;  Н. А. Назарбаев. В потоке истории. – Алматы, 1999. – 288с.; Н.А. Назарбаев. Новые приоритеты и задачи внешней политики Казахстана. – М., 1999.-С. 11-15.;  К.К. Токаев. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации. – Алматы, 2000. – 584с.; К.К. Токаев. Дипломатия Республики Казахстана. – Астана, 2001. – 552с.

4. Т.К. Хартли. Н. Хайтер. Les cartes des negoсiations israelo – arabes.  Le Monde Diplomatigue. – P.,1987. - P. 35.; E.B. Childers. The road to Suez. A study of western – Arab relations. – London. Macgibbon and Keе.  1692. P. 416.; Ch. D. Creamens. The Arabs and the wold. Nasser’s Arab Nationalist Policy. New-York, London, 1963. – P.338.

5. Palestinian Academic Society for the Study of international Affairs. // PASSIA. –Jerusalem, Al –Quds, 1999. – P. 11.; Итоговые документы ХІХ сессии Национального совета Палестины в Алжире. – Алжир, 1988. – С. 5.; Официальные отчеты Генеральной Ассамблей ООН. // Палестинско – арабские документы за 1969 г. – Бейрут, 1971. – 120с.; Resolution of the Palestine National Council From July. 1-17 1968 // www.un.org. /english, palestine/ paldivision;

6.  Официальный веб-сайт Президента  Российской Федерации. Речи и  выступления (http/184/226/89/159/ events/ 85/ html); Стенограмма выступления министра иностранных дел РФ  И. Иванова 24.01.2002 (http/www. Inmid/open Document); Office of the Spokesman. A performance- based roadmap a permanent two – State solution to the Israeli – Palestinian conflict. – Washington, DC. 2003. P. 1-4.; Clinton’ Speech on Middle East Peace at the Israel Policy Forum in New-York. – N.Y. 2000.; The current Situation in Israel – Answers to Frequently Asked Questions / The Ministry of Foreign Affairs of Israel /www/mfa.gov.il

7.  International politik. – 1999.-№ 6,7. –C.23-31.;  А. Кислов, А. Фролов. Ограничение гонки вооружений на Ближнем Востоке. Международная жизнь. – 1992. - №2. –С.17-19.; А. Федорченко. Израиль: поиск места в международных экономических отношениях. Известия. – 1997. -№2. –С. 21.; Хайри Абдаль-Фаттах  Аль-Орейди. Соглашение в Осло создают реальную базу для ближневосточного кризиса. Азия и Африка сегодня. – 1998. - №10. – С. 27.; А. Шеин. Ближний Восток. По вертикали и по горизонтали. Международная жизнь.-1997.- №8.-С.23.М. Ауезов. Полестинская премьера. Казахстан в глобальных процессх.-2004.-№7.Б.4-5.

8.  Journal of Palestine Studies.-Ramallah. 1979. – Vol. VIII. № 30. – P. 21-24.; Israel’s Trade Figures with Selected Countries. – Tel-Aviv, 2000. – P. 9, 15.; Израильский экспорт.-Тель Авив, 29.03.2000. – 12 с.; Факты об Израиле. // Израильский центр информации. – Иерусалим; 1997. –С.5.; Etat du monde./ Ia Decouverte, annuaire economigue et geopolitigue mondial.-P.,2002-2003. – P. 68.

9.  Э.Р. Дюпюи. Всемирная история воин. Книга 4-ая: 1925-1997 г. – М., 2000. С.47.