Таяу Шығыстағы саяси дағдарыстың проблемалары (1947-2007 жж.)

Палестинаны б‰кіл єлемдегі еврейлердіњ “рухани жєне ±лттыќ орталыѓы” деп жариялап, оны “Израильдіњ жері” деп атады. Бірінші ќ±жатта баѓдарлама бойынша Палестинадаѓы жергілікті халыќты т‰гелдей ќуу көзделді, бұдан араб халќыныњ ќ±ќыныњ б±зылуын ањѓаруѓа болады. Таѓы да бір алѓа ќойѓан маќсаттарыныњ бірі еврей ењбекшілерініњ бас кµтеруіне жол бермеу.

Бастапќы кезењде сионистер µздерініњ Палестинада еврей мемлекетін ќ±ру туралы ±сынысын, ашыќ т‰рде айта алмады. Оларѓа ењ алдымен ќолдау жасайтын к‰шті єскери ќуаты бар одаќтас ќажет еді. Бірінші д‰ниеж‰зілік соѓыс басында сионистер империалистік Германиямен одаќ жасауды ойластырѓан болатын, ондаѓы маќсаты Палестинаны µз баќылауына алѓысы келді. Алайда сионистер мен герман басшыларыныњ арасында ќарама- ќайшылыќтар болды.

Сионистер ќолдауды Англия басшыларынан іздеді, Суэц каналыныњ ағылшындарға µтуі (1882 жыл), олардың Палестинаѓа ќызыѓушылыѓын тудырды. Аѓылшындар Палестинаны мањызды байланыс орталыѓы ретінде ќолына алѓысы келді.

1897 жылы Базель ќаласында  болѓан сионистердіњ бірінші  конгресінде “еврей ошаѓыныњ” ќ±рылуы жайында баѓдарлама ќабылданды, яѓни ол еврей мемлекетініњ ќалыптасуыныњ алѓы шарты болатын. ¤здерініњ баѓдарламаларында кµрсетілген картада тек палестиндіктердіњ жері ѓана емес, кµрші араб елдерініњ территориялары да кµрсетілген.

Базель конгресінде ќ±рылѓан “Д‰ниеж‰зілік сионистер ±йымы” µздерініњ экспансиялыќ маќсаттарын экономикалыќ жолмен ж‰ргізе бастады. Оныњ жарќын кµрінісі бірнеше еврей банктерініњ ќ±рылуы: колониалды Еврей банкі, жєне бµлімдері, Еврей ±лттыќ фонды, Аѓылшын – палестин банкі т.б. Єрине ±заќ уаќыт µтсе де “Д‰ниеж‰зілік сионистер ±йымы” жаппай иммиграциялауды жєне де ашыќ т‰рде отарлауды ж‰зеге асырмады, µйткені сенімді одаќтас єлі де тапќан жоќ еді. Сонымен ќатар еврейлердіњ ќоныс аударуын, Еуропадаѓы еврейлер толыѓымен ќолдаѓан жоќ еді.[14]

XIXѓ. 80 жылдарында Палестинаѓа діни уаѓызбен Еуропадан еврей иммигранттары жаппай аѓылып келе бастады. Сионистердіњ ыќпалыныњ µсуі арабтардыњ ±лттыќ езгіге т‰суін к‰шейтті.

Еуропадан шыќќан иммигранттардыњ кµпшілік бµлігі Палестинаѓа емес, АЌШ – ќа ќарай аѓыла бастады. 1882 – 1900 жылдар аралыѓында Палестинада еврейлердіњ саны 24 мыњнан 50 мыњ адамѓа дейін µсті. (XIXѓ. Ортасында Палестинада еврейлердіњ саны 10 мыњнан аспайтын).

Еврей буржуазиясына с‰йенген сионистердіњ жер кµлемі Палестинада жылдан  жылѓа ±лѓайды: 1899 жыл мен 1914 жылды салыстырсаќ 247 мыњнан 450 мыњ дунамѓа дейін µскен.

XXѓ. бірінші жартысында иммиграциялыќ аѓым тµмен дєрежеде болды. Палестинада жања елді мекендер пайда бола бастаса да, ауыл шаруашылыѓымен айналысатын еврейлердіњ саны аз болды. 1914 жылы Палестинаѓа 85 мыњ еврей ќоныс аударса, оныњ 7,5 мыњы ѓана ауыл шаруашылыѓымен айналысты. XXѓ. басында арабтардыњ сионистердіњ ж‰ргізген саясатына ќарсы баскµтерулері болды.

Бірінші д‰ниеж‰зілік соѓыс кезењінде, Таяу Шыѓыста болѓан єскери єрекеттерде Англия араб феодалдарын µз жаѓына тарта бастады. Оларѓа тєуелсіз араб мемлекеттерініњ ќ±рылатындыѓына уєде берді. Англия жаѓынан келіссөздерге ќатысќан Генри Мак – Магона жєне Мекке ќаласыныњ билеушісі Хусейн Єл -  Хашими арасында келісім болды. Аѓылшындардың айдап салуымен Хусейн 1946 жылы түріктерге қарсы қозғалысты бастады. Ќозѓалыс б‰кіл араб єлемін шарпыды. Араб елдеріне тєуелсіздік алып беремін деген уєделер шындыќќа сай келмейтін еді, µйткені аѓылшын ‰кіметі Таяу Шыѓыстаѓы арабтардыњ жерлерін µзініњ отарына айналдыруды маќсат етіп ќойѓан. Оѓан дєлел Сайкос – Пико келісімі, б±л келісімді аѓылшындар ±тымды пайдаланды.

XIXѓ. соњында Палестина аймаѓы тµњірегінде империалистік державалардыњ арасында ќарама - ќайшылыќтар туды. Осымен бірге еврей ірі буржуазиясы да µздерініњ наразылыќтарын білдірді.

XIXѓ соњы мен XXѓ бірінші жартысында сионистердіњ Палестинаны отарлауы к‰шейе т‰сті, оны Вейцманныњ мына сµзінен ањѓаруѓа болады. “Англия ќаншалыќты аѓылшындардікі болса, Палестина соншалыќты еврейлердікі болуы ќажет.” Сионистердіњ б‰л есебі шындыќќа сай келмейтін еді, µйткені палестина халќыныњ кµпшілік бµлігін арабтар ќ±рады.Сионизмніњ негізін ќалаушылардыњ бірі Т.Герцл “арабтардыњ мєселесін ” шешуде бір ѓана жол арабтарды шетелге ќуѓындау деп т‰сіндірді. 1946ж Палестинада 1237 мыњ араб жєне 608 мыњ еврей т±рды. Осы жылдары сионистік ±йымдардыњ ќолында Палестина жерініњ 6 % болды. Израиль мемлекетініњ ќалыптасуына негіз жасаушылар , арабтарды жаппай ќудалай бастады.[48]

1945 жылы 26 маусымда Сан  Францискода Б¦¦ ќ±рылѓанда, Палестина  ќ±рама Корольдіктіњ мандаты  астындаѓы  территория болатын.

¦лыбритания ќолдау кµрсеткен Палестинаѓа еврей иммиграциясына палестиналыќтар ќарсы шыќты . Ќ±рама Корольдік 1947 жылы аќпанда Палестина мєселесін Б¦¦ талќылауына беруді ±йѓарды.

1947 жылы 27 аќпандаѓы Бас  Ассамблеяныњ бірінші арнайы  сессиясында-аќ, Палестина мєселесі  бойынша арнайы комитет ќ±рылды. 5 араб елі – Египет, Ирак, Ливан, Сауд Арабиясы жєне Сирия сессияда  Палестинаныњ мандатын алып, тєуелсіздігін  жариялау туралы мєселені к‰н тєртібіне ќоюѓа тырысќанымен ешнєрсе шыќпады. Арнайы сессияда Палестина мєселесі бойынша 11 мемлекет өкілдерінен тұратын комиссия (ЮНСКОП) ќ±рылды. Бұл комиссияға 1947 жылдыњ ќырк‰йегіндегі сессияѓа дейін Палестина мєселесі бойынша с±раќтарды зерттеуді жєне шешуге µзініњ ±сыныстарын беруді тапсырды.

Араб елдері лигасы тєуелсіз Палестина мемлекетініњ ќ±рылуын талап етті.

Арнайы комитет µз ж±мысын 1947 жылы 31 тамызда аяќтап, комитет м‰шелері мандатты тоќтатуды, тєуелсіздік жайында жєне Б¦¦ рµлі туралы келісімге келді. Комитеттіњ   кµпшілігі (Канада, Чехословакия, Гватемала, Нидерланды, Перу, Швеция, Уругвай) Палестинаны 2-ге Араб жєне Еврей мемлекеттеріне бµліп, Иерусалим ќаласына халыќаралыќ статус беріп, Б¦¦ ќанаты астына µткізуді ±сынды.  Ал,  ќалѓан  м‰шелері  (‡ндістан, Иран, Югославия) Араб жєне Еврей мемлекеті ќосылып федеративтік  ќ±рылымда  болуын, Иерусалим ќаласын  Федерация  астанасы  етуін ±сынды. Тек бір ел Аустралия – екі жаќтыњ да ±сынысына даусын бермеді, жєне дауыс беруден бас тартты. Б¦¦ Бас Ассамблеясы µзініњ екінщі сессиясында (1947ж 29 ќараша) Палестинаны бµлу туралы 181 резолюцияны ќабылдады. Бµлу жоспары – резолюцияныњ бас ќ±жаты – британ мандатын тоќтатуды жєне єскерін шыѓаруды, сонымен бірге екі ел жєне Иерусалим арасында шекараларды белгілеуді ќамтыды.

Ол бойынша Палестина 8 бµлікке бµлінуі тиіс еді, 3 – бµлігі еврейлерге, 3 – бµлігі араб еліне, 1 – бµлігі Яффа ќаласы – еврей территориясындаѓы араб анклавын ќ±руы тиіс еді. Ал соњѓы бµлігі Иерусалимге  халыќаралыќ режим орнатылуы ќажет болатын.

Жоспарда сонымен бірге екі елдегі тєуелсіздік беру, азаматтылыќ, транзит, экономика жµнінде жєне де Киелі жерлерге бару, діни ќ±ќыќтар туралы шаралар ќаралды. Б¦¦ 181 – резолюция арќылы Палестина мєселесі жµнінде комиссия ќ±рып, Ќауіпсіздік Кењесіне барлыќ ±сыныстар орындалуы ‰шін шараларды ќолдануды тапсырды.[1]

181 – резолюция ќабылданѓаннан  кейін Палестинада зорлыќшыл  ќаќтыѓыстар кµбейді. Осыѓан байланысты Бас Ассамблея Ќауіпсіздік Кењесі 1948 жылы 16 – сєуір мен 14 мамыр арасында болып µткен арнайы жиналысын шаќырды. Бас Ассемблея Палестина мәселесі бойынша Комитетті таратады. Оныњ орнына бейбіт келісімге келтіруге кµмек ‰шін араѓа адам салды.

20 – мамырда Швед Ќызыл  Кресті президенті Фолке Бернадотт Палестинадағы Б¦¦ өкілі ретінде сайланды.

181- резолюцияныњ шешімі  бойынша Палестинада араб жєне  еврей мемлекеттері ќ±рылуы тиіс  еді, жєне осы екі елге территория  бµлініп берілді, Изральге 14,1 мыњ  км2, ал Палестина араб мемлекетіне 11 мыњ км2.

К‰рестер 29 – мамырда Ќауіпсіздік Кеңесі шаќыруымен 4 апталыќ бейбіт келісіммен аяќталды. Б±л келісім Б¦¦ органы баќылауы астында болды. Делдал к‰шіне ќарамай 8 – шілдеде ќаќтыѓыстар ќайта басталып кетті.

1948 – 1949 жылдары Палестинадаѓы  арабтардыњ кµпшілігі кµрші араб елдеріне кетуге мєжб‰р болды. 1948 жылы Палестинадаѓы арабтар халыќтыњ 69 процентін ќ±раса, сол жылдыњ к‰зінде бар жоѓы 22% - ті ќ±рады.

1947 жылы Б¦¦ Бас Ассамблеясында Палестина мєселесі ќаралѓан кезде, Израильдегі арабтардыњ да ќ±ќыќтары ќаралды.

1949 – 1950 жылдары аралыѓында  Израиль жер туралы зањ шыѓарды, ол бойынша µз жерін тєулік ішінде тастап кеткен адам барлыќ м‰лкінен айрылды. Израиьлдіњ таѓы бір саясаты “ќауіпсіздік аймаѓы” дей отырып мыњдаѓан адамдарды µз жерінен ќудалады. Осы жерлерде єскери – базалар ќ±рылды.

1948 жылы Израильде 585 араб елдi мекені болса, 70 жылдардыњ соњында бар жоѓы 107 – сі ѓана ќалды. Араб елді мекендерініњ орнына жања еврей ќоныстары пайда болды.[47]

1964 ж  араб  басшыларыныњ  отырысында    2000 000  µз  жерінен  ќуылѓан  палестиндіктердіњ  ќ±ќын  ќорѓау ‰шін Палестинаныњ Азат ету ±йымы ќ±рылды. Палестинаныњ Азат ету ±йымыныњ билік басына Ахмад Шукри (Аhmad  Shugaim) келді,  басќару Палестинаныњ ¦лттыќ Кењесімен ж‰зеге асырылды. 

Алѓашќыда ±йым географиялыќ принцип бойынша ќ±рылѓан еді, 1968 ж ±йымда єрт‰рлі  партизандыќ ќозѓалыстар єрекет етті.  ¦йымныњ негізгі маќсаты Израиль  мемлекетін тарату, еврейлерді Палестинадан ќуу жєне демократиялыќ  зиялы мемлекет ќ±ру болып табылды. Маќсатќа жетудіњ ќ±ралы партизандардыњ рейдтерімен ж‰зеге асырылатын Израильмен  ќарулы к‰рес болды. Басты топтар :  Палестина ¦лттыќ Азат ету ќозѓалысы, Палестина Азат ету халыќтыќ фронты, Єл-Сайка (Ал-сайка), Палестинаны Азат етудіњ демократиялыќ фронты. ¦йымныњ басќаруында террористік “Ќаралы Ќырк‰йек” (Черный Сентябръ) тобы жєне Палестина ¦лттыќ Азат ету ќозѓалысы да єрекет етті. ¦йым ќызметі бірлескен араб режимі жєне жеке азаматтардыњ ќалтасынан ќаржыландырылды. 1969 ж ±йымныњ билік басына ФАТХ (¦йымныњ ірі тобы) тобының кµсемі Ясир Арафат келді. ¦йымныњ басты партизандыќ базасы Иорданияда болды.

   Шешілмеген с±раќ  сол бойынша ќалып, ќаќтыѓыстар  одан єрі жалѓасты. 1967 ж Таяу Шыѓыста б±рылыс болды, осы жылы Израилъ Палестинаныњ британ мандаты астында болѓан территориясын басып алуды кµздеген еді.          

1967 ж 5- шілдесінде Израилъ мен Египет, Иордания,  Сирия арасында єскери ќаќтыѓыстар т±танды. Ќаќтыѓыс аяќталѓан соњ Израиль мен араб елдері арасында келісім жасалынды, ол бойынша Израиль Синай, Газа секторын, Батыс жаѓалауды, Шыѓыс Иерусалим жєне Голан шыњдарын ќосып басып алды.

1967 ж Ќауіпсіздік Кењесі 237- резолюциясын шыѓарды,  резолюцияда ќаќтыѓыстар болѓан аудандарды, олардыњ т±рѓындарын аман сақтап ќалу жєне осы жерлерден  ќашып кеткен т±рѓындарды ќайтару ќарастырылды.[1]Б±дан кейінде  аракідік ќаќтыѓыстар басылѓан жоќ. 

Кейінірек  1967 жылы  22- ќарашада  Ќауіпсіздік  Кењесі  бір  ауыздан  Таяу  Шыѓыстаѓы  жаѓдайды  бейбіт  реттеуді  кµздейтін  242- резолюцияны  ќабылдады .  Резолюция  бейбітшілікті  орнатуда  екі  принципті ќарастырды: “Израиль єскерін ќаќтыѓыс кезінде басып алѓан жерлерден алып кету” жєне “єрбір мемлекеттіњ егеменділігін, территориялыќ бµлінбейтіндігін мойындап соѓыс жаѓдайын тоќтату”. Резолюцияда “босќындар мєселесін єділ шешуде” ќарастырылды.[1]

242 -резолюцияны Араб елдері мойындады, Израиль єскерді шыѓару жєне босќындар мєселесі Араб елдерімен бас ќосудан соњ шешілетіндігін жария етті.

1967 жылы соѓыстан соњ  Палестина мєселесі кењ саяси ауќымда т‰сінілетін болды. Палестиндіктердіњ µз ќ±ќыѓына жетуге деген ќ±лшынысы арта т‰сті.

1964 жылы ќ±рылѓан Палестинаныњ азат ету ±йымы (ООП), 1968 жылы µзініњ жања ¦лттыќ уставын шыѓарды. Б±л ќ±жатта Халыќаралыќ Одаќ µз жауапкершілігін орындай алмаѓандыѓы айтылып, палестина халќын ±лттыќ ќ±ќын мойындату ‰шін к‰реске шаќырды.[5]

1969 жылы желтоќсанда Бас Ассамблея Палестина мєселесініњ шыѓуы Б¦¦ Уставында жєне Б‰кілхалыќтыќ Адам ќ±ќы деклорациясында жазылѓан бµлінбес ќ±ќын айырѓандыќта екенін мойындады.

1970 – 1971 жылдары Иордания  королі Хусейн ¦йымѓа ќарсы  єскери операция µткізді, осыдан  соњ ¦йымныњ штаб пєтері Ливанѓа кµшірілді. Палестина ¦лттыќ Азат ету ќозѓалысы ультра оњшыл ±йымдармен тіл табысып, іскерлік ќатынас ж‰ргізді. 1972 жылы “Ќаралы Ќырк‰йек” тобыныњ террористері Мюнхендегі олимпиядада тоѓыз Израиль спортшысын µлтірді. 1971 жылдыњ ќырк‰йегінде Б¦¦ - ѓа м‰ше 56 ел “Палестина мєселесін” Бас Ассамблеяныњ к‰н тєртібіндегі пункт ретінде ќоюды ±сынды. Олардыњ ±сынысы ќабылданып, содан бері Палестина мєселесі к‰н тєртібіндегі мєселелердіњ бір бµлігі болып ќалды.

3236 (XXIX) резолюция (1974 жылы 22 – ќараша) арќылы Бас Ассамблея палестина халќыныњ ќ±ќын бекітті, б±л бойынша олар сыртќы араласусыз ±лттыќ тєуелсіздікке, егемендікке жєне µз ошаќтарына оралуына ќ±ќықты болды. 1974 жылы Бас Ассамблея бекіткен палестина халќыныњ ќ±ќыќтары жыл сайын ќайта бекітіліп келуде.

1974 жылы ¦йымды Араб  елдері мойындады. Ал, палестина  халќыныњ жалѓыз зањды µкілі  ретінде Арафат Б¦¦ Бас Ассамблеясында сµз сµйледі. 1975 жылы Бас Ассамблея б±л мєселеге ‰лкен кµњіл бµліп, олардыњ ќ±ќын ж‰зеге асыру ‰шін комитет ќ±рды.

Ливаннан єрекет еткен ¦йым Израиль ќаћарына ±шырады, штаб – пєтер орналасќан Бейрут ќоршалып, ¦йым µкілдері бейбіт Араб елдеріне ќашты. Ясир Арафат Туниске жасырынды. Израиль єуе к‰штері 1. 10. 1985 жылы Тунистегі ±йымныњ штаб – пєтеріне шабуыл жасады. 1987 жылы Арафаттыњ ‰ндеуімен “Интифада” арабтардыњ ќарулы кµтерілісі басталды. 1987 жылы желтоќсанда Газадаѓы оќиѓадан кейін Батыс жаѓалау жєне Газа секторындаѓы палестиндіктер Израиль жаулап алушыларына ќарсы кµтеріліске шыќты. Палестиндіктер интифаданы келесі жылдары да ќайталады.

1920 жылдан бергі Палестина  жеріндегі жаѓдай интифаданыњ  жандануына алып келді. Халыќтыњ  барлыќ тобы – жастар, саудагерлер, ж±мысшылар, єйелдер, балалар демонстрацияѓа шығып, салыќ тµлеуге ќарсы шыќты, жєне басќа да талаптар ќойды.

Б¦¦-ның Адам ќ±ќығы жµніндегі арнайы комитеті жєне Таяу Шыѓыс агенттігі б±л ќ±былыстарды µз назарына алды. Олар Израильдік басып алушылардыњ демонстранттарѓа ќарсы ќатањ шаралары туралы баяндама жасады.

Интифада кезінде 1000 – нан артыќ адам ќаза тауып, 10000 – нан артыќ палестиндік жараланды, 1000 – даѓаны Израиль т‰рмелеріне жабылды. Баяндамада сонымен бірге т‰рмелердегі зорлыќ – зомбылыќ, кµзден жас шыѓаратын газдарды пайдалану туралы айтылѓан.[19]

1988 жылы 15 – ќарашада Алжирде Палестина ¦лттыќ кењесініњ XIX сессиясында, палестина мєселесі талќыланды. Б¦¦ - ныњ Израильдіњ басып алѓан территориясын босатуын талап еткен  242 жєне 338 – резолюциялары мойындалды.   

Онда Израильге мынадай талаптар ќойылды: 1967 жылы оккупацияланѓан араб территориясынан, Иерусалимніњ шыѓыс бµлігінен израиль єскерлерін шыѓару, еврей ќоныстарын б±зу т. б.

1988 жылы 15 – ќарашада ¦йым  “Палестина мемлекеті” ќ±рылуын  жария етті. 1988 жылы 18 – ќарашада  КСРО “жарияланѓан палестина мемлекетін” мойындап, онымен дипломатиялыќ ќатынас орнатты. 1989 жылы Палестина ¦лттыќ кењесі Арафатты квази мемлекеттіњ президенті етіп таѓайындады.[5]

1990 жылы 20 –желтоќсанда Ќауіпсіздік  Кењесі Бас Хатшыдан Израильдік  тµртінші Женева конвенциясын ќолдануын талап  етті. Алайда Израиль, конвенцияныњ ќ±ќыќтыќ ќолданылуын маќ±лдаудан бас тартты. 1974 жылы Москвада ашылѓан Палестина Азат ету ±йымыныњ µкілдігі, 1990 жылы палестина мемелекетініњ елшілігі ретінде µзгерді. 15 –ќараша тєуелсіздік к‰ні ретінде тойланады.

1993 жылы Арафат жєне  Израиль басшылары келісімге  отырды, Израиль ¦йымды мойындап, онымен іскерлікті дамытуѓа келісті, 1996 – 1997 жылдары Палестина автономиясын  ќ±руѓа жол ашылды. Елдегі саяси  ќ±рылымныњ µзегі Палестинаныњ  Азат ету ±йымы болып табылады. Араб елдерініњ лигасына м‰ше, ислам елдерініњ конференциясына ќатысады, Б¦¦ - ныњ жєне басќа да халыќаралыќ ±йымдардыњ ќадаѓалауындаѓы мемлекет. Єлемніњ ж‰зге жуыќ елдерінде µкілдігі бар.