Таяу Шығыстағы саяси дағдарыстың проблемалары (1947-2007 жж.)

       Америкалық тарихнамаға келер болсақ, объективті түрде жазылған шығармалар ретінде американдық әйгілі ғалымдар, саясатшылар, дипломаттар Г.Киссинджер [50], Е. Хамилтон [51], М. Бергер [52], Ф.И. Кубан [53], Я. Биккертон, К. Клауснер [54], еңбектерін атап өтуге болады.

        Бұрынғы КСРО  құрамындағы Қазақ КСР тарихнамасына шолу жасасақ,

араб-израиль жанжалына арналған зерттеу, монография не болмаса жалпы мағлұмат беретін қазақ тілінде еңбектер мүлде жазылмапты.

        Тек Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан соң ғана қазақстандық ғалымдар, саясаткерлер, дипломаттар Қ. Тоқаев [3],   К. Қожахметов [55], К.Ж. Өтегенова [56]С. Сайлауқызы [57], М. Абаев[58], М. Ауэзов [59], М. Б. Заславская [60], Е. Пастухов [61] Таяу Шығыс проблемаларымен шұғылданып, өздерінің іргелі зерттеулерін жарыққа шығарды.

        Алайда бұл  еңбектер мен мақалалар Таяу  Шығыс жанжалының кейбір қырларынан  мәліметтер бергеніне қарамастан  біздің тақырыбымызды тұтастай  аша алмайды. Сондықтан да ол  жан-жақты, кешенді түрде зерттеуді қажет етеді.

        Еңбектің  құрылымы.  Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан, жеті тараушадан, қорытындыдан, деректер мен әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.    Жұмыс көлемі – 86 бет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I – тарау.  Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Таяу Шығыс: саяси, тарихи сипаты

 

1. Палестина

Палестинаныњ ислам єлемінде алатын орны ерекше. Исламныњ саяси жєне діни тарихында, ислам дінініњ ќалыптасуында б±л аймаќтыњ мањызы зор.

VII ѓасырда Араб т‰бегінде бір ѓана ќ±дайды мойындайтын ислам діні пайда болды. Өзініњ ќалыптасуында б±л дін екі дінніњ(Иудаизм, Христиан) м±расы ретінде пайда болды. Ислам дінініњ негізін ќалаушы М±хаммед “Алланыњ елшісімін” деген атпен адамдарѓа µзініњ ‰ндеуін ж‰ргізді, жєне де ол иудейлердіњ, еврейлердіњ ќасиетті кітабыныњ б±рмалануымен таныс еді.

Австриялыќ шыѓыстанушы И. Гольдуциер ислам дініне мынадай сипаттама берді “М±хаммедтіњ ілімі еврейлер мен христиандардыњ діни белгілерімен кµзге т‰седі”.[10]

   М±сылмандардыњ ќасиетті  кітабы “Ќ±ранда” “Израильдіњ  балаларыныњ” Египеттен Палестинаѓа ќоныс аударуы туралы айтылған.

Меккедегі Кааба храмы арабтардыњ саяси орталыѓына айналуымен ќатар, Иерусалим де исламныњ ќасиетті мекеніне айналды.

Ќ±ранныњ бір с‰ресінде “т‰нгі кµшіру” (аль – исра) туралы айтылѓан, онда Меккедегі Каабадан Иерусалимдегі храмѓа кµшіру жайлы єњгімеленген . ( б.з.б.  Х ѓасырда Соломон патшаныњ   басшылыѓымен салынған.  )  Аль – исра  кезењінде   М±хамед   µзініњ   Аллаѓа  оќыѓан   д±ѓаларын  Библия   елшілігіне  баѓыштады .

622 ж  Хижра   кезењінде  Меккеден  Ятрибќа  ( Мадина )  ќоныс  аударуында  М±хаммед  д±ѓаларын  Иерусалимге  ќарай  баѓыттады . Кµп  ±замай  д±ѓаныњ  оќылу   баѓыты  Меккедегі  Каабаѓа  баѓытталады , ал  Иерусалим  исламдаѓы  µз орнын  саќтап  “ алѓашќы  ќ±была ” ( уля  ль – киблатейн  ) деген атпен ќалды .  Б±л  ќала  “ Ќасиетті  ‰й   немесе   Киелі  мекен  ”   (аль-бейт  аль- мукаддас  , бейт  аль – макдис) деп аталды.

Палестина территориясы Омар Халифтыњ (634-644) билігі кезінде Византиядан тартып алынды. Омардыњ н±сќауымен Юстиан I-ші кезењінде  салынѓан храм мешітке айналды. Ол Аль -Акса деп аталды.

Иерусалимніњ м±сылман єлемінде діни орталыќќа айналуы Омейядтар (661-750) династиясымен байланысты болды. Иерусалимде Муавия  I династиясыныњ негізін ќалаушы µзін халиф деп жариялады. Абдель Малик (685-705) халифтыњ билігі кезењінде Аль-Акса мешіті жанынан Куббат  ас-Сахра атындаѓы жања мешіт бой кµтерді. Ортаѓасырлыќ м±сылман сєулетінде оныњ алатын орны ерекше. Иерусалимдегі Аль-Акса жєне Куббат ас-Сахра ењ мањызды мєдени кешендер болып табылады. Иерусалимдегі м±сылмандардыњ таѓзым ететін негізгі  кешендері осылар.

Абдель Маликтіњ кезењінде Иерусалим, Мекке мен Мадинамен тењестірілді. Иерусалимніњ діни, саяси орталыќќа айналуы исламда  жік туѓызды. Омейядтарѓа  ќарсы  Хиджазда  к‰ш  туды .

Омейядтар  халифаты   ќ±лаѓаннан кейін  оныњ  орнына  Аббасидтер  династиясы  келді .  Халифаттыњ  астанасы  Баѓдадќа  кµшірілді,  Иерусалимніњ  ислам  єлеміндегі  мањызы тµмендеді .

ХI  ѓасырда   Палестина  ислам  мен  христиан  діндерінің  арасындаѓы  ќаќтыѓыс  аймаѓына  айналады. Фатимидтердіњ  шиттік  династиясыныњ  халифы  Єл-Хаким  аймаќта  ислам  дінініњ  мањызын  µсіре  отырып , христиандарды  ќуѓындауѓа  ±шыратты. Сонымен  ќатар  иудейлер  де  ќуѓындалады.  Халифтыњ  б±йыруымен  Иерусалимдегі  бірќатар  шіркеулер  ќиратылды.  Б±л  жаѓдайды  Рим  шіркеуі  крест  жорыќтарыныњ  баѓытын  м±сылмандарѓа  ќарсы  ќолданудыњ  сылтауы  ретінде  пайдаланды.  1099 жылы  Иерусалимді  крестшілер  жаулап  алды, жєне олар м±сылмандарды  ѓана емес  иудейлерді  ,  шыѓыс  христиан  шіркеуініњ  µкілдерін  тонады .  Иерусалим   ќаласыныњ   ќ±лауы   ислам   єлемінде  туындаѓан  саяси  бµлінумен  байланысты  еді  .

Крестшілер  µздерініњ  жаулап  алѓан  жерлерінде  латын  мемлекеттерін  ќ±рды, осындай  мемлекеттіњ  бірі  Иерусалим  корольдігі  болды . 1187 жылы Иерусалимді  ислам  єскерлерін   басќарѓан  Салахаддин алъ- Айюб ќайтарып  алды.

Алайда  м±нымен  Иерусалимді  толыќ  ќолѓа  алу  аяќталѓан  жоќ  еді.

Герман  императоры  Фридрих  II  мен  с±лтан   Єл-  Малик   Єл-Камил (1218-1238)  арасында  бейбіт  келісім  жасалды.  Келісім  нєтижесінде  Иерусалим  мен  Назарет  христиандарѓа  ќайтарылды.

Тек 1244 жылы ѓана м±сылмандар   Иерусалимді  ќайтара  алды.

1516 ж  Палестинаны  т‰рік- османдары  жаулап  алды.   Осы  кезењнен  бастап  б±л  аймаќ  Осман  империясыныњ  ќ±рамына  кірді.    Палестина  империяныњ  ќ±рамында  болѓандыќтан ,  с±лтан    µзініњ  сенімді   µкілін   аймаќќа  басшы  етіп  таѓайындады.   Бірінші  д‰ниеж‰зілік  соѓысќа  дейін  б±л  аймаќ  Осман  империясыныњ   ќ±рамында  болды.  Еуропаныњ  отаршыл  державалары  Осман  империясыныњ  жерлерін  бµлуді  µздерініњ    маќсаты  етіп  ќойды.  Аѓылшындар   империяны   єлсірету  ‰шін  арабтарды  т‰ріктерге  ќарсы  ќойды.  Сонымен  ќатар  сионистерде  т‰ріктерге  ќарсы  шаралар  ќолданды.   Иерусалимніњ  осы  кезењде  діни  мањызы  арта  т‰сті.[40]

Аймаќты  жаулап  алуда  діни  фактордыњ  мањызы  тµмен  болѓан  жоќ.  Еуропа  елдері  отарлаудыњ  алѓашќы  ќадамы  ретінде  діни  миссияны  ж‰ргізді.XIX ѓ басында  басталѓан  б±л  ќызмет  40 жылдары  күшейе түсті.

Миссионерлер   Сирияда,  Палестинада  мектептер   ашып,  христиан  дінін тарата  бастады.

Шыѓыстаѓы  белсенді  бірінші  уаѓыздауды  католиктік  лозяристер  мен  иезуиттер  бастады. Олардыњ  ж±мысын  Ватикан  баќылап,  Франция  ќолдап  отырды.  Олар  кµптеген  мектептер  мен  семинариялар  ашты.  1846 ж  папа   крест  жорыќтары  кезінде  µмір  с‰рген  Латын   Иерусалимдік  патриархатты  ќайта  орнатты.

1820 ж  Бейрутте  алѓашќы  американдыќ   пресвитириандар   пайда болды.

1860 ж  олардыњ  ќарамаѓында   30- дан  астам  мектеп,  баспаханалар   болды.   1866 ж  ол Американ  университетіне  айналѓан.

       XIX ѓ орта  шенінде  Палестинадаѓы  еврей  халќыныњ  саны  11 мыњѓа  єрењ  жететін  еді.   Кµпшілігі  дін  ќызметкерлері  ќажылар  еді, олардың б±л  жерде  орналасуыныњ  басты  себебі  де  діни  кµзќарастан еді.

Шыѓыстаѓы  1839-41 жылдардаѓы  даѓдарысќа  байланысты  аѓылшындар  архивтен   Бонопарттыњ  Палестинада  еврей  мемлекетін   ќ±ру  туралы  жоспарын  шыѓарды.   1838 жылы  лорд  Шэфтеберн  мен  Иерусалимдегі  британ  консулы  Джеймс  Фини  евреилерді   Палестинаѓа  кµшіріп,  еврей  мемлекетін   ќ±ру   туралы  жобаныњ  бірнешесін  халыќ  алдында  ±сынды.

Шыѓыстаѓы  баќталастыќ  рухани   миссиялардыњ   бір-бірімен  ‰немі  к‰ресінен  кµрінді. ¦рыс-керіс, “  ќасиетті  жерлерге ”, деген ќызыѓушылыќ кішігірім  жанжалдарѓа,  кейіннен 1856 жылы  халыќаралыќ  даѓдарысќа  алып  келді. 

Б±л  даѓдарыс  нєтижесі  Осман  империясы  ‰шін  ауыр  болды.  Нєтижесінде   державалар   Т‰ркияѓа   шетел   капиталыныњ   µсуіне   жол   ашќан   ±жымдыќ   протекторат   ќ±рып,   С±лтан   ‰кіметіне   реформалаудыњ   жања   баѓдарламасын   шыѓартты.[45]

XIX ѓасырдыњ   соњында   Еуропаныњ   отаршыл     державалары   Осман  империясын   бµлуге  ±мтылды . Осы  кезде  аѓылшындар   жєне  сионистер   Абдул Хамид  II – ге  Палестинаны   еврей  мемлекетін   ќ±ру  ‰шін   беруін   с±райды . С±лтан  оѓан  келіспеді  де ,  1900-1901 жылдары  Палестина   жерінде  шетелдік  еврейлердіњ  3 – айдан  артыќ  болмауы  туралы  жарлыќ  шыѓарды . Одан   басќа  ол  Палестина  жерін   еврей   саудагерлеріне   сатуѓа  шек  ќойды .

     1902 жылы  бай –  дєулетті  еврей топ  µкілдері  с±лтанѓа   Туркияныњ  бар   ќарызын  тµлеуге  ,  сонымен  ќатар   Стамбулѓа  35  млн  алтын  динар  ќаржы  беруге  ±сынды . Алайда   с±лтан   барлыќ   ±сыныстардан   бас   тартты.

 Абдул   Хамид   Теодор  Герцлге   жауап   хатында   былай   деп  жазды: “Мен    Палестина   жерініњ   бір   бµлігін   де   сатпаймын,   µйткені    б±л   меніњ   меншігім   емес…   Мен   Палестинаныњ   м±сылман   єлемінен бµлінгенін    кµргенше   µзімніњ   бір    м‰шемді   кесіп    тастаѓаным    жењіл.[37]

Осыдан    соњ     еврейлер   Осман    империясын    ќ±латудыњ   барлыќ   м‰мкін    жолдарын   қарастыра бастады.  Оныњ    ішінде   олар   1907ж   елдегі    билікті     µз   ќолына   алѓан   Иттихад   от  Терраки   ±йымымен   байланыс    орнатты.   Жања   ‰кімет   Стамбулдаѓы   еврей    эмиграциясы ,  жер   сату   мєселесін   шешіп   берді.  

Англия   мен   Франция   µздерініњ   араб   єлемінде   отарлау    саясатына    “еврей   мєселесін”    белсенді   т‰рде       ќолданды .  Лондон   єуел   бастан-аќ   Палестинаны    Таяу   Шыѓыстаѓы   мањызды    стратегиялыќ   пункт    ретінде    ќолына   алѓысы   келген   еді.   Палестинада   билік   ќ±ру   арќылы   Англия   Маѓрибты  ( Солт‰стік  Африка ),  Машриќтан   ( Араб  Шыѓысы)  бµліп   тастауды   кµздеді. 

1840ж   Египет   басшысы   М±хаммед   Али    т‰рік  с±лтандарына  баѓынудан 

бас тартып  Сирияѓа  жорыќ  ±йымдастырѓанда,  Англия  премьер- министрі   лорд  Палмстрон  с±лтанѓа  хат  жолдады,  онда ол  Палестинаѓа  еврейлердіњ   эмиграциясы   М±хаммед   Алидіњ   шабуылына  тосќауыл  болатынын   жеткізді.

   1840 ж   наурыз-сєуірде  еврейлік   банкир   миллионер  Ротшильд  лорд   Палмстронѓа   хат  жолдады “ М±хаммед  Алидіњ жењілуі  мен  оныњ  Египеттегі    (Мысыр)  билігініњ  ќысќаруы   жања   араб  одаќтарыныњ  пайда  болуына   тосќауыл  ќоюѓа  жеткіліксіз... .   Егер  картаѓа  ‰њілсек  Палестинаныњ   Египетті  Азия   арабтарымен  ќосар  кµпір  екенін  кµруімізге   болады.   Палестина  єр   ќашан  Батысќа   ќаќпа  болѓан.  М±ныњ  жалѓыз  шешімі  б±л  жерге  дуал   ќызметін   атќаратын,   арабтардан   келер   ќауіпті   ќайтарар   єр   т‰рлі    к‰штер   енгізу    керек.   Палестинаѓа   еврей    имиграциясы   осы   ролді   атќаруы   м‰мкін.   Б±л   тек    µз   жеріне   оралатын   еврейлер   ‰шін   ѓана   ќолайлы   болып   ќана   ќоймай,   Англия   ‰шін   де   µте   ±тымды   болады.   Британ    империясына   к‰шті  араб    мемлекетініњ пайда болуы мен  Египет  пен басќа  араб елдерініњ  байланысы  ќолайсыз  жай  болады”,- деп  жазды.[2]

       Б±л  аѓылшын  премьері  мен  еврей  миллионерлерiне   тиісті  екі  ќ±жат  бірт±тас  араб   мемлекетініњ  пайда  болуына жол  бермеуге,  екі  жаќтыњ да  ќызыѓушылыѓыныњ  бар  екенін  кµрсетеді.  Ол  ‰шін  араб  єлемініњ  ж‰регіне жау  мемлекет  ќ±ру керектігі  т‰сінікті  еді.

Осы  жоспарлар  туралы  1907ж  британ  премьері  Генри  Кампбэлл  Банзман  басќарѓан  арнайы  комитеттіњ  палестина  мєселесін  зерттеуі  бойынша шығарылған шешімдерінен  де  мєлім  болып  отыр.  Комитеттіњ  ±сыныстарында  араб  елдерін бытырањќы  жаѓдайда  ±стап  т±ру  ‰шін  Азия  арабтарын  Африка  арабтарымен  ќосар  кµпірді  жабу  керектігі  айтылады.

Б±л  жоспардыњ  кµп  бµлігі  1916ж  Сайкс –Пико  келісімінен  кейін  іске  аса  бастады. Келісімге  сєйкес  Франция  Сирияныњ  бір  бµлігін,  Шамныњ  оњт‰стік  бµлігін, Ирактыњ  Мосул  ќаласын  ќол  астына  алды.  Англия  Сирияныњ  оњт‰стігін,  Баѓдад  пен  Басраны  ќоса  алды.  Сонымен  ќатар  Парсы  шыѓанаѓынан  Акка  мен  Хайфаѓа  дейінгі   территорияларѓа  ие  болды. Соњѓы екі ќала Англия мен Францияныњ бірлесе басќаруында болды. Ал, Палестинаныњ басќа бµліктерінде халыќаралыќ билік орнатылды. Араб елін екіге бµлу, жасанды тосќауыл жасау жоспарын Лондон мен Париж басшылыѓы ж‰зеге асыра бастады. Осыдан соњ еврей кµсемдері Ротшильд пен Вейцман, Британ басшылыѓымен байланысты белсенді т‰рде ќалыптастырды. Палестинада еврей ±лттыќ ошаѓын ќ±ру ‰шін “Бальфур декларациясы” ќабылданды.[52]

1917 жылы Осман империясыныњ ќ±рамында болѓан Палестина єкімшілік жаѓынан Сирия мен Бейрут вилаятына, Иерусалим аймаѓына бµлінді. Экономикалыќ сипаттама беретін болсаќ артта ќалѓан ірі жер иеленушілігі бар мемлекет. Араб шаруалары помещик жерінде ж±мыс істеп, µндірген µнімініњ бір бµлігін беріп отырды.

Палестинада ±саќ кєсіпкерлік ±лѓайып, онда орташа есеппен ондаѓан адам ж±мыс істеді. Алѓашќы кәсіпорындар XIXѓ. 90 жылдарында пайда болды. Олардыњ негізгі кєсібі сабын шайќау, тамаќ салалары бойынша, киім тігуге маманданѓан. Елде кµп тараѓан май шыѓару кєсіпорындары бар. Яффе жєне Хайфа  ќаласында  кіші ќолµнер шеберханалары кµп шоѓырланѓан. Халыќтыњ 10% кєсіпорындарда жєне шеберханаларда ж±мыс істейді. Экономиканыњ нашар дамуы жєне ауыл шаруашылыѓы µнімдерініњ аздыѓы елдіњ сауда балансы тµмен екендігін кµрсетеді.

XIX ѓ соњында Палестинада сионистік топтар µздерініњ жобаларымен шыѓа бастады. Еврей ±лттыќ буржуазиясы реакциялыќ формада ќалыптасып, µздерініњ шовинистік, экспансиялыќ єрекеттерімен кµріне бастады. Шовинистік єрекеттердіњ белгілерін олардыњ баѓдарламаларынан кездестіруге болады. Сионистер мынадай идеяны алѓа тартты “бірт‰тас еврей халќын” ќалыптастыру, “мєњгілік антисемиттік” саясатќа душар болѓан халыќты “ата мекенге” кµшіру.[44]