Қазақстан тарихынан білім сапасы мен білікті жетілдірудегі жаңа технологиялар (орта ғасырлардағы мәдениет тарихы)

Өз басым К. Поппердің «Дебат бағдарламасын» оқытудың жаңа технологиясы деп есептеймін - дейді Ғ. Ақтаев атындағы № 6 мектептің тарих   пәні мұғалімі, ҚР Білім беру ісінің үздігі Қоңырбаева К. Сондықтан осы технологияны 1997 жылдан бастап сабақта пайдаланып жүрмін. Оқушылардың білім деңгейін жоғарылату, сөйлеу дағдысын жетілдіру, ауызша сөздік қорын дпмыту, сауатты сөйлеу, сын көзбен қарау, іздену, шыншылдықпен қарау сияқтыі алдыма қайған мақсаттарды жүзеге асырып келемін. К. Поппердің «Дебат» бағдарламасы - жаңа оқыту технологиясы. Ол мына қарым-қатынасқа негізделеді: мұғалім-оқушы, бағыты және өте қажеттісі оқушы-оқушы. Бұл оқу әдісіне әр оқушының белсенді іс-әрекеті, білімі топтың басқа мүшелерінің біліміне тығыз байланысты. Оқытудың бұл түрі шығармашылық ойды, оқушы мен ұстаз арасындағы қарым-қатынасты қалыптастырады» [103], - дей келе, не үшін керек деген сүрағына былай деп жауап береді. Ол:

1. Шешендік дағдыны жетілдіреді.

2. Өз өміріңе, қоршаған ортаға сын көзбен қарауға үйретеді.

3. Талқыланып жатқан мәселені жан-жақты қарап, ойланып толғануға, оның 
деректерін зерттеуге, болжауға, жүйелеп сөйлеуге, дәлелдеуге жетелейді.

4. Анық, әсерлі, нақты сөйлеуге баулиды.

5. Достық, жылылық, сыйластық, пікір сыйлау, құрметпен қарауға 
дағдыландырады.

6. Өзгенің пікіріне құрметпен қарап пікір таластыруға үйретеді.

7. Айтысу этикасын сақтауға және шыншыл болуға тәрбиелейді.

8. Дебат - бұл ойын, оның басты мақсаты - үшінші бейтарап адамды сендіру.

9. Дебат - бұл тек ойын емес, бұл ғылым.

Дебат - философиялық, психологиялық, этикалық, саяси, лингвистикалық ғылым. Бұл ойынға қатысу барысында оқушы бір мезгілде жазу және ойлау, айту қабілетін жетілдіреді.

Ал Ж. Мусин атындағы Көкшетау қазақ педагогика колледжінің тарих пәні оқушысы М. Хабатұлы қоғамда ой-сана алуандығын туғызу - мемлекетті барлық  жағынан   өркендету   негіздерінің   бірі   болып   табылады  -  деп тұжырымдайды. Оны жүзеге асыруда пікірсайыстың орны ерекше. Өйткені, демократия дегеніміз - пікір алуандыгының салтанат құруы. Пікірсайыс - нағыз азат ой қорытындысының жемісі. Алайда, өзің ұстанған көзқарас    тарихи,   әдеби,   статистикалық,   хронологиялық   немесе   мықты біліділігіңмен, шешендігіңмен дәлелдеп шыга алсаң ғана көпшілікті жалғыз жеңіп шығасың. Міне, пікірсайыс технологиясының артықшылыгы сол. Мен өз сабағымда студенттерді дамыту оқыту үшін пікірсайыс әдісін көптен қолданып келемін. Тарих пәні бойынша проблемалық-ситуациялық әдісті, пікірсайыс тәсілін көбірек пайдалануға болады. Тіпті дамыта оқыту тәсілінің проблемалық ситуация әдісі, алгоритмі пікірсайысқа негізделіп күрылган десе де болғандай. Іщдықтан, өз тәжірибемде осы әдісті немесе оның әлементтерін әрбір сабаққа тақырып ерекшелігіне байланысты жиі қолданамын. Оны жүзеге асыру үшін ең әуелі сабақта проблеманы дұрыс қою шарт [104], - дейді.

Оқыту үрдісіне жаңа педагогикалық технологияларды қолдану туралы - республикамызда жарияланган еңбектер, журнал мақалалары баршылық. Бірақ тарих пәнін оқытуда, әсіресе, қазақ мектептеріндегі тарихшылардың жаңа -педагогикалық   технологияларды    пайдалану   тәжірибелерін   баяндайтын еңбектер, журнал мақалалары тапшы. Ал, Қазақстан мәдениеті тарихын оқытуда жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану жолдарын көрсететін мақалалар жоқ есебі.

Жоғарыда келтірілген мақалалар және өзіміз сабақтарына қатысқан мұғалімдер тәжірибесін зерттеп қарағанымызда жаңа педагогикалық технологияларды   қолданушылардың   әлі   де   аз   екенін,   ал   қолданып жүргендердің өздері де көпшілікке тарататындай тәжірибе жинақтай алмағанын байқаймыз. Көбіне жаңа технологиялардың жеке түрлері қолданылады, ал оларды оқушылардың дайындық дәрежесін ескере отырып қолдану, біртіндеп күрделендіру, технологияларды өзара байланыстыра қолдану, оларды пайдаланудағы жүйелілік, жоспарлылық жағы онша ескерілмейді. «Ең бастысы -жүргізілген тиімді әдіс, тәсілдің алдын-ала жоспарланған мақсатқа қалай жеткені және оның нақты нәтижесі көмескі. Бұл жерде педагогика ғылымының, оның жеке пәндерді оқыту теориясы мен әдістемесінің де, осы саладағы ғылмдардың да мектеп мұғалімдеріне қажетті көмекті жеткілікті дәрежеде көрсете алмай отырғанын ескеруіміз керек» [16, 151 б.].

Жоғарыдағы тәжірибелер Қазақстан тарихынан сабақ беретін мұғалімдердің 20-25 пайызына ғана тән, қалғандарының бір бөлігі сабақты орта, ортадан сәл  жоғары береді, ал мұғалімдердің тең жартысына жуығы жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану былай түрсын, тіпті қалыптасқан дәстүрлі сабақ типтерін ұйымдастыруда да, әдіс-тәсілдерді қолдануда да белгілі әдіскер-ғалым Т.Түрлығұлдың 1984 жылы жарық көрген «Тарих сабағын жетілдіру жолдары» еңбегінде көрсетілген кемшіліктер кездеседі:

Оқыту үрдісіне жаңа педагогикалық технологияларды қолдану туралы републикамызда жарияланған еңбектер, журнал мақалалары баршылық. Бірақ пәнін оқытуда, әсіресе, қазақ мектептеріндегі тарихшылардың жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану тәжірибелерін баяндайтын сектер, журнал мақалалары тапшы.

 

Жеке пәннің мектепте оқытылуы және оның нәтижесі, яғни оқушылардың мен білік дәрежесі тығыз байланысты. Қазақстанның орта ғасырлардағы мәдениеті  тарихы  қалай  оқытыла  бастағанын  және  оқытылу  жайының ардың білім сапасы мен білігін жетілдірудегі әсерін байқау үшін ғылми-педагогикалық зерттеу жүргізілді. Тұңғыш рет Қазақстан тарихы пәнін оқытуда жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану ғылыми-әдістемелік тұрғыда жан-жақты зерттелді. Орын алған кемшіліктер мен қиындықтардың себептері анықталды.

 

2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ МӘДЕНИЕТІ ТАРИХЫНАН ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ БІЛІМ САПАСЫ МЕН БІЛІГІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ

 

2. 1 Мәдениет тарихын оқытуға тиімді жаңа технологияларды іріктеу

Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің стратегиялық мақсаты-мемлекеттің әлеуметтік және кэсіптік мәселелерін өз бетінше тұжырымдай отырып, іс жүзінде шеше алатын, жоғары білімді әрі бәсекеге түсуге қабілетті шығармашылық тұлғаны қалыптастыруға неғұрлым қолайлы жағдай жасау болып табылады. «Қазіргі кездегі білім беру мақсаты тұлғаның өзіне және қоғамға қажетті қабілеттерін дамыту, әлеуметтік белсенділігін арттыру, өздігінше білім алуы мен өз мүмкіндіктерін көрсете алуын қамтамасыз ету болып табылады» [106, 55 б.].

Қазіргі заманда білім берудің, оны дамытудың көкейтесті мәселелерін шешу шақты,    ғылыми-теориялық   және   практикалық   бағыттағы   қайта   құруды қамтамасыз ететін, білім беру жүйесін өрлеу және динамикалық бірлікте тұтас, шоғырландыра дамытуды жобалау мен жасақтауды, оқу-тәрбие үрдісін ерекше, жоғары тиімділіктегі педагогикалық технологияның пайда болуын талап ететін дидактикалық ғылымға тікелей тәуелді. Осыған байланысты  іргелі ғылыми зерттеулердің неғұрлым өзекті де зор болашағы бар көкейтесті бағыты Қазақстандағы өркениет дамуының қарқынына және бүкіл дүние жүзінде соңғы жылдары жүріп жатқан ірі өзгерістерге сәйкес дамуда.

Жаңа технологиялардың пайда болуы, ғылымның дамуы оқушылардың сапасына ықпалын бұрынғыдан да күшейтеді, өйткені білім өзінің маңыздылығы жөнінен елдің стратегиялық ресурстарымен бәсекелесе алатын құндылыққа   айналды.   Әлемдік  педагогикалық  тәжірибеде   «технология» ұғымының ену тарихына қарасақ, технология идеясы соншалық жаңа ұғым емес екенін көреміз. Өз кезінде Ян Амос Коменский оқыту «техникалық» болуы қажет, яғни нені үйретсе де, нені оқытса да табыссыз болмауы керек –деген. Ол нәтижеге қол жеткізетін оқу үрдісін «дидактикалық машина» деп атаған.  

Я.А.   Коменский   «¥лы   дидактика»   еңбегінде   (Москва,   1955) «дидактикалық машина» үшін 1) нақты қойылған мақсат; 2) қойылған мақсатқа жеткізілген құрал; 3) мақсатқа жеткізбей қоймайтын, осы құралдарды қолдану ережелері маңызды екенін көрсеткен болатын. Сол кезден бастап педагогикада оқытуды жақсы қалыптасқан механизмге айналдыруға бірталай әрекеттер салды.

АҚШ-та педагогикалық технологияға қызығушылық XX ғасырдың 30-жылдары техникалық құралдарды пайдаланып оқыта бастаған кезде талып, «білім берудегі технология» термині пайда болды. Бұл оқу үрдісінде техниканы пайдаланумен пара-пар еді. Бағдарламалап оқыту және дидактикалық машина жасалуымен байланысты жаңа «білім беру -технологиясы» термині пайда болды. Ақырында, 60-жылдарда америкалық және батыс еуропалық білім берудегі реформаларға байланысты «оқу үрдісінде еленген білім нәтижесіне қалай жетуге болады» мағынасын беретін ледагогикалық технология» термині пайда болды [107, 25 б.].

"О-жылдардан бері қарай дүниежүзілік оқыту теориясында (дидактикада) в,=не тәжірибе жүзінде педагогикалық технологиялар өз мәнінде толық

 іданыла бастады.

Қазіргі кезде технологиялық прогресс әлеуметтік үрдіске әсер ететін іг-лүрлым маңызды фактор болып табылады. Педагогикалық білім берудің . лологиясын жақсарту - қогам мәдениеті мен оның экономикалық байлыгын €2_:ыптастырудың негізгі шарттарының бірі.

Осы салада еңбек етіп жүрген бірқатар галымдардың: F.M. Қүсайыновтың, ВЛ. Беспальконың, Ж.А. Қараевтың т.б. еңбектеріне сүйенсек, мектеп Ірғдайындағы педагогикалық технология дегеніміз - өнер, шеберлік, іскерлік, рпмді меңгертудің жаңаша жолы (оқытуды ұйымдастырудың жаңаша : :гмалары, әдіс-тәсілдері), оқыту үрдісін ұйымдастырудың, өткізудің жан-•■"лкты ойластырылған педагогикалық қызметтің моделі; оқытуда мақсатты л:жеге жетудің кепілдік беретін жазбаша үлгі-жоспары; оқыту үрдісінде -лімның іс-әрекеті мен техниканың мүмкіндіктерін барынша тиімді пайдалану,

 

Б.Т. Лихачев педагогикалық технологияны оқу үрдісіне белгілі-бір мақсат лей   отыра   әсер   ететін   педагогикалық   ықпал   деп   түсіндіреді.   Ал ■ехнологиялық үрдісті нақты педагогикалық нәтижеге жетелейтін бірліктердің

глшемдердің) белгілі жүйесі ретінде корсетеді. «Педагогикалық технология г«тгкілікті өзгермейтін механикалық құрылым емес, қайта бала мен мұғалімнің

гнтымақтастықта   түрленіп   отыратын   өзара   қарым-қатынасының   өзегі, и23\гүлды ұйымдастырушы құрылым. Педагогикалық технологияның мәні -пығармашылық қабілеттің дамуы үшін қажетті жағдай туғызу», - деп жазады )8]. ЮНЕСКО-ның құжаттарының бірінде мынадай анықтама беріледі:

Ледагогикалық технология - адам мен техникалық қорларды және білім

- -улің тиімдірек түрлерін табу жолындағы олардың өзара қатынасын есепке отырып, оқыту және білімді меңгерудің бүкіл үрдісін жоспарлауды іеындаудың және бағалаудың жүйелі әдісі» [107, 6 б.].

Бүдан кейбір ғалым-педагогтар оқыту технологиясын педагогикалық ғылым :ел, кейбіреулері оны ғылым мен өнердің аралық кезеңі деп, ал кейбіреулері

-:ы ғылым мен практиканың аралық кезеңі деп қарастыратынын көреміз.

онғы көзқарасты Н.Ф. Талызина былай негіздейді: «Нақтылы педагогикалық *;рдісті құру үшін, педагог ең алдымен оны қалай істеу керектігі жөніндегі «әліметтерді    жинау    керек.    Басқаша    айтсақ,    кез-келген    мұғалімге

і :нологиялық деңгейде берілетін оқу үрдісі жөніндегі білімдер жүйесі қажет.

ілі үрдістің заңдарын бірнеше ғылым салалары (физиология, психология, социология, әлеуметтік психология, логика, кибернетика және т.б.) зерттейді. 5:т?ак бұл ғылымдардан мұғалім оны қолданудың принциптерін, әдістерін, гіліскауларын таба алмайды. Осы ғылымдар мен практика арасында, оларды ■юлданудьш прішшштерін. әдістерін, қолдану ретін анықтап беретін бір ғылым болуы керек. Онсыз ғылымн негізделген оқу үрдісі болуы мүмкін емес» [109].

L Чошанов «Технология - бү_л дидактикалық жүйенің құрамды бөлігі», -■ [35]. Академик В.П. Беспалько педагогикалық технологияның мәнін ■гакада   жүзеге   асырылған   педагогикалық   жүйенің   жобасы   ретінде тырады [24, 6 б.].

ГІС. Селевконың пікірінше, педагогикалық технология үш түрлі өрісте жуі мүмкін: ғылыми, бейнелік және нақты. Біріншіде, ол педагогика хмының оқудың мақсатын, мазмұнын және оқыту әдістерін зерттеп, ггогикалық үрдістің жобалаушы бөлігі, аймагы болып табылады. Екіншіде,

гтлстің жүру алгоритмі, жоспарланган нәтижеге жетудің мақсат, мазмұн, :тер мен құралдарының бірлігі, ал үшіншіде, барлық жеке, заттық және

-імалық   құралдардың   жұмыс   істеп,   жүзеге   асуы   ретінде   болады

255 б.].

Сонымен, оқыту (педагогикалык) технологиясы жүйелі категория екен, ол енлегідей құрылымдардан тұрады: «оқытудың мақсаты; оқыту мазмұны; ігогикалық әрекет етудің құралдары; оқыту үрдісін ұйымдастыру; оқушы, ілім; жасалган қызметтің (іс-әрекеттің) нәтижесі» [ПО]. Жоспарланган гжеге, мақсатқа жетудің басты шарты - оқытылатын тақырыптың, сабақтың сатын дәл, әрі нақты анықтау, оган нәтижеге жетудің жолдарын жобалап алнылатын әдіс-тәсілдерді, құралдарды барынша тиімді іріктеу және дәл сету, нәтижені тексеру не тексеріп отыру. Осы жоба қагазга түсіріледі, оны уға да, жүзеге асыруға да барлық оқушылар белсене қатысады. разіргі уақытта әр оқушыны субъекті, жеке түлга деп қарауга багытталган імның әлеуметтік қарым-қатынастарды ізгілендіру мәселесі қолга алынуда. і мектептегі оқу үрдісін адам табигатына сай қүруға, ягни оқушылардың армашылық  қабілеттерін  оқу  материалын  еске  сақтауга  емес,  оны армашылықпен іс жүзінде қолдана білу іскерліктерін қалыптастыруга көп 1 бөлінген.

Саңа педагогикалық технология проблемаларына, әсіресе, ологиялардың оқуды ұйымдастыру формаларына, оларды жетілдіру щиптеріне F.M. Қүсайынов кеңірек тоқталады [31, 128-190 бб.]. Ігогикалық технология - бұл оқыту үрдісі де, мұғалімнің жоспарланган аатқа жетуі де, оқытудың, тәрбиелеудің нәтижесі де емес, «оқыту үрдісінде, әрбір кезеңінде: білімді, оқу жоспары мен багдарламаларда көрсетілген кызметтерін меңгеруде оқушылардың өзара қарым-қатынастарында және туда болатын өзгерістер» [31, 215 б.]. Қолданылған оқыту формалары мен :-тәсілдерінің педагогикалық технология дәрежесіне жетуі үшін оның тлыларда белгілі бір жаңа оқу қызметін қалыптастыруы аса маңызды. лай өзгеріс, жаңалық жасай алмаган оқыту формалары да, әдіс-тәсілдер де үрлі оқыту әдістемесі дәрежесінде қалады.

чазіргі заманғы гылыми зерттеулер педагогикалық технологияның қолдану ейіне, философиялық негізіне, психологиялық даму факторына, меңгерілу эірымдамасына, жеке түлганың қалыптасу багдарына, мазмұны мен >ілымының сипатына, ұйымдастыру түріне, танымдық қызметті басқару не, балага қарым-қатынас тәсіліне, колданып жүрген әдістеріне, дәстүрлі