Салықтық бақылау және Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі маңызы

Салықтық бақылау  және Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі маңызы

 

Мазмұны:

 

КІРІСПЕ

 

1. Қазақстан Республикасның слақ жүйесіндегі салық бақылау жұмысын ұйымдастырудың экономикалық мәні.
0. Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салықтық бақылаудың мәні
0.  Салықтық бақылау түрлері, салықтық тексерулер және оларды жүргізу тіртібі мен ұйымдастыру
0. Салықтық бақылаудағы шетел тәжірибесі

 

2. Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салықтық бақылау әдістері мен талдау

2.1. Салықтық бақылауды жүргізуді талдау

2.2. Салықтық бақылау әдістері

2.3. Салықтың есептелу, уақытылы болу және толық төлену дұрыстығын тексеру

2.4.  Өсімпұлдарды, айыппұлдарды есептеу әдісі

 

3.

3.1. Мерзімінде орындалмаған салықтық міндеттемелерін қамтамасыз ету тәртібі

 

Қорытынды

 

 

 

КІРІСПЕ

Салық түсімдерінің арқасында өмір сүретін мемлекет, бюджетке ақша қаражатының толық  және дұрыс түсуін қадағалайды. Осы тапсырманың орындалуын әрдайым мемлекет тарапынан қадағалап, бақылау жасап  отыру керек. Осындай мемлекеттік бақылауды басқару механизімі тарапынан қаралады. Соның арқасында салық бақылауы мемлекеттік бақылаудың ең жақсы ұйымдастырылған түрі болып келеді.

Салық бақылауы келесі көрсеткіштерімен бейнеленеді:

1. Салық бақылауы мемлекеттік бақылаудың бір түрі болады. Яғни салық заңдамасының нормативтік актілерде көрсетілген бақылауды мемлекеттік уәкілетті органмен жүзеге асырылады.
2. Салық бақылауы - қаржы бақылауы ретінде қаралады.
3. Салық бақылауы - мемлекеттік бақылаудың арнайы бір түрі болып табылады, яғни салық бақылауын жүзеге асыруға құқығы бар органдар қарастырады.

 

Салық бақылауының  келесі элеметтері бар:

1. нені тексеру керек - ол бақылаудың субъектісін айқындайды.
2. Кімді тексереді - бақылаудың объектісін;
3. Не тексеріледі - бақылаудың затын;
4. Не үшін тексеріледі - бақылаудың мақсаты;
5. Қалай тексеріледі - бақылаудың әдісін.

 

Салық бақылаудың субъектісі болып салық бақылау жүзеге асыру құқы бар мемлекеттің салық қызметі органдары табылады.

Салық бақылаудың объектісі болып салық заңдамасында салық міндеттемелері жүктелген тұлғалар.

Салық бақылаудың заты болып тексеруші салық заңдамасында көрсетілген міндеттемелерінің дұрыс орындалуын қадағалау.

Салық бақылаудың мақсаты болып:  

1. салық заңдамасындағы бұзушылық факторларын анықтау;
2. кінәлі тұлғаларды анықтау және белгіленген заңды міндеттемелерге айыптау. (привлекать)
3. салық заңдамасының бұзушылықтарын жою.
4. Жетіспейтін сомасын өндіріп алу түрінде мемлекеттің материалды қызығушылықтарын қорғау.
5. Салық заңдамасының бұзушылықтарын хабарлау.

Салық бақылаудың әдісі болып оларды жүзеге асыруда нақты іс әрекеттер табылады.

 

Көптеген негіздер бойынша салық бақылауы келесі классификациялауға болады:

• Жүзеге асырылу нысаны (формасы) бойынша:

1. непосредственный (тікелей)

2. опосредованный (жанама)

тікелей салық бақылауы ол салық объектінің өзінде, тексеруші салық есептілігіне қатысты бастапқы құжаттарды тексеру мен талдаумен мінезделеді.

Опосредованный (жанама) салық бақылауы ол салық субъектісі мен салық объектісі тікелей контактқа (жанасу) түспей жанама түрде мінездемеледі және тексерушілер тек салық органдарына тапсырылған салық есептілігімен жұмыс істейді.  

• Жүзеге асырылу уақыты бойынша: 

1. болжамды (предварительный)

2. ағымдағы (текущий)
3. жалғасы (последующий).

• Салық бақылауының ішкі және сыртқы мінездемесі бар:

Ішкі бақылау - ұйымның ішкі жүйесінде бақылаудың субъектісі мен объектісі бір түйін болып табылса.

Сыртқы бақылау - ол бір-бірімен бағынышты емес субъектілер арасындағы қатынас (Салық комитеті салық төлеушіні тексереді).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.Қазақстан Республикасның слақ жүйесіндегі салық бақылау жұмысын ұйымдастырудың экономикалық мәні.

1.1.Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салықтық бақылаудың мәні

 

Бақылау мәселесі экономика  ғылымында бірінші жоспарда тұр, яғни, өте актуалды мәселе болып  отыр. Бақылау мәселесін зерттеген  көптеген авторлардың көзқарастары бақылаудың-басқарудың құрамдас бөлігі екендігін, оның кез – келген дәрежеде біліктіліксіз басқару мүмкін еместігін айтуда түйісіп отыр, және де басқарылушы жүйе неғұрлым көпжақты және кәсіби болса, соғұрлым бақылау да күрделі болуы тиіс. Кеңестік дәуірдің салық – қаржы әдебиеттерінде бақылау мемлекеттік және қоғамдық өмірдің рәміздерінің бірі ретінде, экономиканың дұрыс дамуының маңызды жағдайы ретінде қарастырылды. Бақылаудың жан – жақты қажеттілігі, оның түрлері мен жүзігі асырылу әдістері көрсетіліп отырды. Әсірісе мемлекеттік бақылау түрлері оның ішінде мемлекеттік қаржы бақылауы терең зерттелді. Емлекеттік саяси, экономикалық және әлеуметтік қайта құрулар сәйкес шешімдер мен ережелермен бекітіледі. Олардың орындалуынсыз қоғам алға қойған мақсаттарына: экономикалық өсімге, қаржы тұрақтылығына, азаматтардың өмір мүру деңгейінің көтерілге, олардың қаіпсіздігіне және тағы сол сияқтыларға қол жеткізе алмайды. Біздің ойымызша, бақылау дегеніміз кері байланыстың бір түрі бола отырып, сол сәтте басқару шешімдерінің орындалуына катализатор бола алады. Бақарылу объектісі туралы қажетті ақпаратты алып, оны талдау арқылы оған шаралар қолдануға, яғни, жағдайды түзетуге бағытталған нормативтік актілермен басқару шешімдерін қабылдауөажеттігі туралы шешімді қабылдауға болады. Ал салықтық бақылау дегенде салық заңдылықтарының: Салық кодексі, және заңдық нормативтік актілерді т.б. орындалуын бақылауды түсіне қажет. Негізгі заңның бұзылмауын қадағалау – ол Заңның әрбір саласына қатысты жалпы мемлекеттің міндеті. Құқықтық нормативтік актілерді шығарып және оның орындалуын бақылауды жүзеге асыра отырып, мемлекет қоғамдық саяси жүйенің субъектісі ретінде әрекет етеді. Сол арқылы мемлекеттік бақылау заң мен тәртіптің сақталуын қамтамасыз етеді. Сол жағынан салық заңдылықтарының сақатлуын бақылау басқа салдардан ешбір айырмашылығы жоқ. Сонымен қатар салық заңдарын бақылау, мемлекеттің табысы болып табылатын салықтың түсуін қамтамасыз ету құралы екендігін көрмеу мүмкін емес. Яғни, бұл дегеніміз салықтық бақылаудың негізінде мемлекеттің материалдық қызығушылығы жатыр. Басқаша айтар болсақ, егер бақа жағдайларда қоғамдақ қатынастарды реттей отырып, мемлекет оған қатыспайтын болса, онда салықтық құқықтық қатынаста мемлекет әрі реттей тұрып, оған қатынасады. Мұның барлығы басқа мемлекеттік бақылау түрлерінен салықтық бақылаулың өз алдына ерекше жүгі бар екендігің бөліп көрсетеді. Біздің ойымызша қорыта айтар болсақ, салықтық бақылау мемлекеттік бақылаудың барынша жақсылап ұйымдастырылған түрінің бірі болып табылады. Мысалы: салықтық бақылаудың ұйымдастырылуын экологиялық және санитарлық сияқты бақылаулармен салыстыруға болмайды. Мұндағы мемлекеттің материалдық қызығушылығы салықтық бақылаудың барлық аймағына қатысты болады, яғни төленбеген салықтың салдары басқа экономикалық, әлеуметтік сияқты салаларға да әсерін тигізеді. Қазіргі таңдағы экономистер салықтық бақылауға төмендегіше белгілермен сипаттамалар береді.: Біріншіден, салықтық мемлекеттік бақылаудың бір түрі болып табылады. Яғни, оны мемлкеттің бақылау қызметін атқарушы мемлекеттік орган жүзеге асырады. Сонымен бірге бұл мемлекеттік орган біржақты мемлекеттің органы ретінде бөлініп, сол берілген функцияны атқарушы мүмкіндігіне ие. Екіншіден, салықтық бақылау қаржылық бақылаудың бір түрі болып табылады. Қаржылық бақылауға Худяков А.И.: бұл мемлекеттік және қоғамдық органдардың орталықтанған және орталықтанбаған ақша қорларының қалыптасуы, бөлінуі мен қолданылуы процестерін тексеруге негізделген іс-әрекеті, деп анықтама береді /2/. Оны жүргізу барысында мекемелер мен кәсіпорындардың және азаматтардың ақша қорларын заңды және мақсатты пайдалануын тексереді. Сол арқылы экономика дамуына және халық жағдайын жақсартуға тиімді қолданылуын қадағалайды. Салық бақылауын жүзеге асыру барысында мемлекеттің қаржылық іс-әрекетіне бағытталған, ақша қорларын құруға кететін, осы мемлекеттің қаржы жүйесінің құрамына кіретін табыстарды жинау болып табылады. Үшіншіден, салықтық бақылау мемлекеттік бақылаудың арнайыланған түріне жатады. Бұл бірінші кезекте салықтық бақылауды тек арнайы өкілетті орган ғана жүзеге асыра алатындығынан көруге болады. Оның үстіне мемлекетіміз салықтық бақылауды жүзеге асыруды тек арнайы орган жүзеге асыратындай еткен. Салықтық бақылайдың арнайылылығын оның төртінші қырын – функционалдығы кез – келген салықтық міндеттері бар заңды және жеке тұлғалардың олардың меншік түрлеріне, ұйымдастыру құқықтық формасына және айналысатын іс түріне қарамай кез келгені оның объектісі бола алтындығын көруге болады.Кейбір салық – қаржы, экономикалық әдебиеттерінде: салықтық бақылаудың өздігінен айтарлықтай күрделі ұйымдық жүйе болып табылатындықтан және төмендегіше элементтерден: а) бақылау субъектісі; б) бақылау объектісі; в) бақылау тақырыбы мен пәні; г) бақылау мақсаты; д) бақылауды жүзеге асыру әдістерінен тұратындығын білеміз. Салықтық бақылаудың субъектісі дегеніміз мемлекеттің салық қызметі, яғни , тек салықтық тексеру жүргізуге құқығы бар орган – салық комитеті. Салық бақылауының объектісі болып, салық заңдылықтары бойынша заңды міндеттемелер жүктелген тұлғалар. (*О финансовом контроле / А. И. Худяков. Фин.право РК, 1995. А.с. 189./)  табылады. Оларға төменгі негізгі топтарға жатқызуға болады: 1) салық төлеушілер; 2) салық агенттері; 3) банктер; 4) салық төлеуші туралы ақпараттары бар тұлғалар. Салықтық бақылаудың тақырыбы дегеніміз тексерілушінің салық заңдары, Салық кодексі, заңдық нормативтік актілер және де ресми құжаттар бойынша атқаруға тиіс, орындайға тиіс міндеттері.Салық бақылаушының мақсаты:1) салық заңдарын бұзушылық фактілерді немесе салықтық құқықтық қатынастарда қатысушының өз міндетін сапасыз орындалғанын анықтау; 2) айыптыларды анықтау және оларды заңда бекітілген жауапкершілікке тарту; 3) салық заңын бұзушылықты жою; 4) қарыздарды өндіру бойынша шаралар қолдану түріндегі мемлекеттің материалдық пацдасын қорғау; 5) салық заңын бұзушылықтардың алдын алу. Соңғы мақсат бойынша айтар болсақ салықтық тексеру барысында тіпті заң бұзушылық болмағанның өзінде де салық төлеуші өзі де салықтық міндеттемелердің орындалуын мұқият қадағалап отыратын болады. Салықтық бақылауды әр түрлі аспектілерде: ұйымдастыру, әдістемелік, техникалық жағынан қарастыруға болады. Салықтық бақылаудың әдістемесіне келер болсақ бұл дегеніміз нақты жүзеге асырылатын әдістер мен айлалар. Салықтық бақылауды әр түрлі негіздерін құрай төмендегіше жіктеуге болады. Салықтық бақылауды жүзеге асыру формасы бойынша: 1)тікелей бақылау; 2) сырттай бақылау деп бөлуге болады. 1) Тікелей салық бақылауына біріншіден тексеру бақылау объектісінде өтетіндігінен, екіншіден тексеруші тұлға алғашқы құжаттармен, салықтық есепке қатысты құжаттарды тексеруін талдау жасайтындығымен сипаттауға болады. Бұл салық бақылауына құжаттық тексеру рейдтік тексеру, хронометраждық тексеруді жатқызуға болады. 2) Сырттай салық бақылауды: біріншіден бақылау субъектісі мен объектісі тексеру жүргізу кезінде байланысқа түспеуі мүмкін, яғни сырттай тексеру жүргізіле беретіндігінен сипатталады. Яғни тексеруші негізін есептіліктермен жұмывс істейді. Бұл салықтық бақылауға камералдық тексеруді жатқызуға болады. Салықтық бақылау ішкі және сыртқы сипатта болады. Ішкі бақылау түрі – бақылау субъектісі мен бақылау объектісі бір ұйымдық жүйенің бөлімдері болған жағдайда жүргізіледі. Мысалы, Министрлік өзіне қатысты ведомстволарды өз салық міндеттемелерін, заңдылықтырын қалай орындап жатқандығын тексереді. Сыртқы бақылау өзіне қарасты емес субъектілерге қатысты жүзеге асырылады. Мұндай бақылау салық комитеті органдарының тексеруіне тән. Салықтық бақылаудың ішкі бақылау түрі қажет екендігі күмәнсіз: әрбір салық төлеуші өзінің алықтық міндеттемелерін толық және дер кезінде орындауға ұмтылуы керек. Бірақ бұл бақылауды ішкі бақылау мемлекеттік бақылау деп айтуға да болмайды – мұнда салық төлеуші өзін - өзі бақылайды. Сондықтан ішкі шаруашылық бақылау қажет бола тұрса да, оның салық тәртібін жақсартуға әсері бар болса да, оны салықтық бақылауға жатқызуға болмайды. Салықтық бақылау тек салықтық қатынастырға ғана билеуші және бағынушы моделі түрінде жүзеге асырылып отырады, мұнда бақылаушы мемлекеттік, яғни, мемлекет өкілеттік берген салық органы болып табылады /3/. Салықтық бақылау негізінен үкім орындаушы органының іс-әрекеті арқылы, ал нақтылай айтқанда – мемлекеттік салық органы арқылы ғана іске асырылады/1/. Бірақ құқық қрғау органдары да салықтық бақылау жасай алатындығын айтпауға болмайды, тек салық органының қатысуымен. Салық жүйесінің тиімді болуы экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуге мүмкіндік береді. Салық жүйесінің тиімділігін арттыру үшін бірінші кезекте салықтық бақылауды жетілдіру қажет екендігі түсінікті. Яғни, салық органы жұмысында салық бақылауын ұйымдастыру жоладын тұрақты түрде дамытып, әрқашан жаңа әдістер ізденіп отыруы арқасында мәселелерді шешудің нақты жлдарын анықтаса, салықтық бақылауға оң әсерін тигізер еді.

 

1. ҚР «Салық және тағы да басқа бюджетке міндетті төлемдер туралы» Кодексі. 2001 ж. (бүгінгі күнге дейінгі толықтырулар мен оөгерістер).
2. А. И. Худяков, Г.М. Бродский. Теория налогооблажения. Алматы 2002 жыл. Изд. Норма-К
3. Бухгалтер бюллетені. №17. 2004 жыл.

 

 

 

1.2.Салықтық бақылау түрлері, салықтық тексерулер және оларды жүргізу тіртібі мен ұйымдастыру

Салық бақылаудың түрлері.

Салық бақылауы - салық қызметі органдарының салық заңдарының орындалуын, ЖЗҚ-на міндетті зейнетақы жарналарының, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорларына әлеуметтік аударымдардың толық және уақытылы аударылуын бақылауы.

Салық бақылауы тек салық заңдамасындамасын  орындалуын, МЗЖ-на уақытылы және толық  аударылуын ғана тексеріп қоймайды, сонымен  қатар, басқа да міндетті төлемдердің  дұрыс және толық төленуін, ҚР заңдамасындағы бұзылушылықтарды жоюды бақылап қадағалап отырады.

Салық бақылауының  міндеті мен тапсырмалары әр түрлі  болады. Соның ішінде негізгі мақсаты - мемлекеттің кіріс бөліміне табысты енгізу, ҚР заңдамасының бұзылушылықтарын жою, салықты төлемеуді болдырмау.

Салық бақылауы:

1. салық төлеушілерді тіркеу есебі;
2. салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке алу;
3. бюджетке түсімдері есепке алу;
4. ҚҚС төлеушілерді есепке алу;
5. Салық тексерістері;
6. Камералдық бақылау:
7. Салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметі мониторингі;
8. Фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;
9. Акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік постыларды белгілеу;
10. Мемлекет мешігіне аударылған мүлікте есепке алу, бағалау және сату тәртібін сақтауды тексеру;
11. Уәкілетті органдарға бақылау жасау нысандарында жүзеге асырылады.

Жоғарыда көрсетілген  салық бақылауы нысандарын бақылау  тек салық қызметі органдары  жүзеге асырылады.

Салық органдары – ол облыстар бойынша, Астана және Алматы қалалары бойынша және райондағы қалалардағы салық комитеттері, районаралық салық комитеттері.

Салық тексерулері

 

 Салық  тексеруі - Қазақстан Республикасы салық заңдамасының орындалуын салық қызметі органдары жүзеге асыратын тексеру түрі.

Салық төлеушілер қызметін мемлекеттік бақылауда  негізгі әдісі болып салық тексерісі табылады. Ұйғарымда көрсетілген салық қызметі органдарының лауазымды адамдары, осы Кодекске сәйкес тексеруді жүргізуге тартылатын өзге де адамдар мен салық төлеуші салық тексерулеріне қатысушылар болып табылады.

 Салық төлеушілері салық тексерісінен өтеді, өйткені осы бақылаудың түрі мемлекет  тарапынан жүзеге асырылады.

Салық қызметі органдары  салық кезеңі өткеннен кейін 5 жыл  ішіндегі есептелінген салық сомаларын  қарауға немесе есептеуге құқылы, ол салық кодексінде айқын көрсетілген. Сонымен, салық төлеуілер қызметінің 5 күнтізбелік жылдан көп емес кезеңді тексере алады.

Салық қызметі органдары  салық тексерістері кезінде келесі жағдайларды ұстану керек:

Тексерістің мерзімділігін

Тексеру мерзідігін

Нұсқаманы (предписания) белгіленген нысанда толтыру

Нұсқамада көрсетілген  тексерудің мерзімін бұзбау

Салық тексеру актісін  беру

Өсімпұлдар, айыппұлдар, салық және басқа да міндетті төлемдер сомасын есептеу туралы хабарламаларды беру

Салық заңдамасындағы бұзушылықтарды жою хабарлдамасын беру

Алға қойылған мәселелер бойынша  маман қорытынды жасайды, ол салықтық тексеру әдісіне қоса беріледі.

Салық тексерулерін салық  қызметі органдары ғана жүзеге асырады.

Салық төлеушінің мынадай жағдайларда, егер:

Нұсқама белгіленген тәртіппен тапсырылмаса не рәсімделмеген болса;

Нұсқамада көрсетілген  тексеру мерзімдері әлі басталмаған  немесе өтіп кеткен болса;

Бұл адамдар нұсқамада  көрсетілмеген болса;

Тексерілетін  салық кезеңіне қатысы жоқ құжаттамалар сұратылса, салық органдарының лауазымды адамдарын салық тексеруін жүргізу үшін аумаққа немесе үй-жайға жібермеуге құқығы бар.

Салық кодексінде салық тексерулерінің мынадай  түрлерге қатаң бөлінеді:

1) құжаттық тексеру;

2. рейдтік тексеру;

3. хорнометраждық тексеру;

Құжаттық  тексеру мынадай түрлерге бөлінеді:

1) кешенді тексеру - салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің барлық түрлері бойынша салық міндеттемелерінің орындалуын тексеру;

2) тақырыптық тексеру - салық міндеттемесінің салықтың жекелеген түрлері және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша орындалуын;