Бюджеттеу және бюджеттік бақылаудың ұйымдастырылуы

Жоспар

 

Кіріспе.................................................................................................................3

I.Бюджеттеу және бюдеттік бақылаудың теориялық негіздері

1.1 Бюджет туралы жалпы түсінік, жіктелімі, түрлері және функциялары...... 5

1.2Бас және функциялық бюджеттердің құрылымы..........................................9

1.3. Басқару есебінің әдістемелік  нормативтік реттелуі………………………12

1.4 «Атырау мұнай өңдеу зауыты» қысқаша сипаттама және есеп саясаты...16

II Бюджеттеу және бюджеттік бақылаудың ұйымдастырылуы

2.1 Кәсіпорын бюджетінің қалыптасуы..............................................................19

2.2Кәсіпорын пайдасы бойынша  бюджеттік міндеттің  орындалуын факторлық  талдау.................................................................................................22

2.3 Кәсіпорындағы бюджеттік бақылау  жүйесінің ұйымдасуы………………24

2.4 Бюджеттеу және бюджеттік  бақылауды жетілдіру бағыттары…………...26

Қорытынды............................................................................................................29

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі........................................................................31

                            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                               Кіріспе  

Үшінші  мыңжылдықтың табалдырығын аттау тұсында  отандық бухгалтерлік есеп жүйесін  халықаралық нормаларға сай бейімдеу өз жалғасын табуда. Ұлттық бухгалтерлік есеп жүйесін реформалау  саясатының негізгі мақсаты оны нарықтық экономика мен қаржылық есеп берудің  халықаралық стандарттар талаптарына  сәйкестендірілуін  қамтамасыз ету  болып табылады. Еліміздің экономикасы  өркениетті елдер санатынан көрінуі  шынайы ақпараттар желісінің қалыптасып қосымша қаржы көздерін жұмылдырудың нақты шараларын жүзеге асыруына тікелей байланысты.    

Басқару есебінің осы тұрғыда атқаратын  ролі мен маңызы орасан, себебі материалдық  өндіріс салаларының кеңінен  етек жайып, экономикалық әлеуметтік ахуалымыздың даму процесінің өзегі болған жағдайда өндірілген өнімнен неғұрлым үнемді шығын жұмсай отырып мол пайда  табу өмірдің негізгі өрнегі болары сөзсіз.    

Осыған  орай, басқару есебінің ақпараттық құрал ретінде өндірісті басқару жүйесінде аса маңызды мәліметтермен  қамтамасыз  ете отырып оңтайлы да, ұтымды шешім қабылдаудың бірден бір құралы.    

Қазіргі уақытта басқару есебінің бюджеттеу, сараптау, бақылау, жоспарлау жұмыстарын жүргізетін кез келген ұйым үшін менеджерлердің басқарушылық біліктілігін жетілдіру  мен басқару есебін жүргізе білу қажеттілігі арта түсті. Оған қоса, нарықтық экономика Халықаралық  қаржылық есептілік стандарттарының  талаптарына сай халықаралық  нарық деңгейіне шығу үшін экономикалық дамудың көптеген концепцияларын қайта  қарауды талап етеді.    

Халықаралық есептілік стандарттарының талаптарын тірек ететін, дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, менеджерлер  басқарушылық шешімдер қабылдар кезде көбінесе басқару  есебінің маңызды құрамдас бөліктері  болып табылатын теориялық білім  мен  жоспарлау, нормалау және бюджеттеу, сараптау, бақылау және басқару сияқты жедел басқару ақпараттарының ішкі есебіне сүйенетіні белгілі болып  отыр.    

Басқару есебінің механизмін қалыптастыру жолдарын қарқынды түрде іздестіру, осы саладағы фундаменталдық ғылыми бағытты дамытып  қана қоймай, сонымен қатар дайындау жабдықтау, өндіру, өткізу мен сату процесстерін дамытуға да әсерін тигізеді.    

Басқару есебінің мақсаты – күн өткен  сайын азайып келе жатқан тауарлық материалдық қорларды үнемдеу әдістерін  тауып, ұйым мен фирмалардың бәсекелестікке қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін, өндірістік шығындарды азайтып, табысын  көбейту.    

Басқару есебі бойынша ұсынылатын ақпараттарға баса назар аудару, өндірісті басқару  тиімділігіне, өткізу мен сатудың  сәттілігіне тиісті әсерін тигізіп қана қоймай, менеджерлердің әрбір процесс бойынша уақытылы басқарушылық шешімдер қабылдауына ықпал етеді.  

 

 

 I.Бюджеттеу және бюдеттік бақылаудың теориялық негіздері

 

1.1 Бюджет туралы жалпы түсінік, жіктелімі, түрлері және функциялары

 

Нарықтың  даму жағдайында, бизнестің бәсекеге қабілеттілігі кезінде, тауар өндіруші кәсіпкер тек қана дағдарыстан аман қалуды ойламай, пайда табуды да жоспарлауға  тиісті.     

Мұндай  жағдайда бизнесінің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін, кәсіпкер өнім өндірудегі бағытын анықтап, фирманың қандай деңгейге жетуін қалайтынын жоспарлауға  міндетті.    

Заманауи  нарқында көптеген тауар өндірушілер  үшін табыс табу басты мақсат болып  саналады, бірақ ол жалғыз ғана мақсат емес, көп мақсаттардың бірі ғана. Кез  келген тауар өндірушінің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету дегеніміз, ол өндірілетін өнімнің көлемі мен  сапасын арттыру арқылы сату көлемін  ұлғайту, табыс табу, сауда белгісінің танымал болуын қамтамасыз ету, соның  көмегімен, тауар берушілер мен  сатып алушылардың алдында атағы  мен мансабын аяқ асты еткізбей сақтап қалу.    

Өндірілетін өнім сапасын сақтау бойынша, оның ішінде өнімді сатудың дизайнына дейін  бар, инновациялық процесстер технологиясының  заманауи талаптарын қамтамасыз ететін ғылыми тәжірибелік жұмыстар жасау  үшін, фирманың тәжірибелік конструкторлық бюросының болуы да аса маңызды  болып саналады.     

Табыстың  көбеюіне әсер ететін сұраныс пен  сатуды ұлғайту үшін, алға қойылған жоспардың сандық және сапалық жағынан  анық болуы, қысқа мерзімді жоспар жасауда  ең басты мақсат болып саналады.     

Бухгалтерлік  басқару есебінде бюджеттендіруді  жоспарлау  процесі деп түсінуге болады. Соған сәйкес бюджет ол жоспар.    

Жоспарлау – бұл тек бір жағдайды ғана емес, барлық кәсіпорынның қызметін тұтастай қамтитын шешім қабылдау процесінің ерекше тұрпаты.    

Жоспарлау қысқа мерзімді (бір жылға дейін) және ұзақ мерзімді (бір жылдан астам) болады. Келешек кезеңге жоспар үш бес жылдарға құрылады.    

Смета немесе бюджет – ол шамаланған жұмыстарды орындау алдында құрылатын қаржылық құжат. Ол келешектегі қаржылық операциялардың болжауы.    

Бюджет – негізделіп жасалған есепке сай, не нәрсеге қол жеткізуге болатынын белгілеу.     

Бюджетті  шығынның жеткен деңгейінен бастап, өнім бірлігіне жұмсалатын материалдардың, еңбек шығынының бекітілген нормаларын қатал сақтай отырып, бірнеше нұсқа  етіп жасайды. Бюджет жасаудың арнаулы  орталықтары бар.     

Бюджет  жасауға зор ықпал беретін  басты көрсеткіш – инфляция. Ертеректе, шет елдерде, орын алған инфляцияның  күрт өзгерістері үздіксіз жаңарып  тұратын бюджеттерді кеңінен  қолдануға мәжбүр етті. Бюджет бір жыл бұрын, алдын ала жасалады. Бірінші бақылау кезеңінің соңында,  инфляция өзгерісі есепке алынып қалған уақытқа сай қайта қаралады. Келешекте орын алатын инфляцияның болжамды деңгейі есепке алынады. Ол өз кезегінде, келесі жылдың бірінші бақылау кезеңінің құбылмалы бюджетін жасауға негіз болады.    

Құбылмалы бюджет – тұрақты және айнымалы шығындарды шектеу жолымен, өнім өндірудегі орын алатын өзгерістерге, яғни өнім өндіру көлемінің өзгерісіне сәйкес, оған жауап ретінде өзгеріп отыру үшін жасалған.   

Құбылмалы бюджетке негізделген ауытқулар  есебін, бюджетке салынған нақты қол  жеткен деңгейдегі шығындардың нәтижесімен  салыстырады. Дегенмен, төменде жеке айтылатын смета көлемінде орын алған барлық өзгерістерді ол түсіндіре  алмайды. Бұл жерде келесі мәселелер  маңызды болып саналады.

1. Құбылмалы бюджет кезең басында алдын ала есептелген өндіріс деңгейіне сәйкес бекітіледі. Бұл бастапқы бюджет.
2. Сосын ол өндірістің нақты деңгейіне сәйкес болу үшін өзгеріске ұшырайды.
3. Нәтижесі нақты шығындармен салыстырылады, айырмасы компанияның тиісті басқарушыларының қарауына ұсынылады.

Бюджеттің бірнеше түрі бар:

• Дайындау бюджеті,
• Шығындар бюджеті,
• Сату бюджеті,
• Шығыстар бюджеті,
• Кірістер бюджеті.

 

     Дайындау  бюджеті – ТМҚ жабдықтау бюджеті, яғни, өндірісті шикізатпен, қажетті материалдармен қамтамасыз ету. Оны әрбір материалдық құндылық бойынша жеке жеке жасайды. Егер ұйым ұн өнімдерімен жұмыс істейтін болса, онда тәуліктік болса, апталық, он күндік, бір айлық қажеттілік көлемінің бюджеті сұрыптар бойынша жасалынады. Оған қоса әр ұнның сұрпы бойынша бюджет жеке жасалады.    

Шығындар  бюджеті – қажетті қорлардың нормасын, жабдықьардың өнімділігін, еңбекақыны, дайын өнім өндірісін бюджеттеу.    

НҚ, жабдықтарды қолдануды  бюджеттеу  - табыс салығы, әлеуметтік салық, ЖЗҚ бюджеті.      

Сату  бюджеті – әрбір өнім түрі, сатып алушы бойынша жасалады, оның ішіне өз дүкені арқылы сату, сату бойынша шығыстар, ақша ағынының бюджеттері де кіреді.    

Кірістер  бюджеті -  алынған жалпы кірісті, одан кейін таза табысты көрсетеді. Кірістер бюджеті бірнеше түрге бөлінеді.    

Бюджеттеу  - бұл өнім бірлігін жоспарлауда қолданылатын аса қатал талап. 

Бюджетті  қолдану ұйымдарға келесідей  артықшылықтар береді:

1. Ұйым қызметін бақылауға көмектеседі, жоспарсыз басқарушы жағдайды бақылай алмайды, ол тек қана қарастыра алады. Бюджет кәсіпорын қызметінің нақтылығына және мақсаттылығына әсерін тигізетін жоспардың құрамдас бөлігі болып табылады.
2. Басқарушылық бақылаудың құрамдас бөлігі болып табылады, тұтас ұйымның және оның бөлімшелерінің қызмет нәтижелерін бағалауға объективті негізін құрайды. Бюджет болмаса, өткен мерзімдегі көрсеткіштерді ағымдағы көрсеткіштермен салыстыруда қателесуге болады, нақты айтатын болсақ, өткен кезеңдегі көрсеткіштер төмен өндірістік жұмыстың нәтижесін қамтыса.
3. Бюджет кәсіпорынның әр түрлі бөлімшелерінің қызметтерін үйлестіру құралы болып табылады. Ол жеке бөлімшелердің басқарушыларына тұтас ұйымға көңіл аударып өз қызметін жүргізуді үйретеді.
4. Бюджет – жауапкершілік орталықтардың жоспарының орындалуын және олардың жетекшілерін бағалайтын негізі, менеджерлердің жұмысы бюджетті орындау туралы есеп беру бойынша бағаланады; бюджет мәліметтермен нақты нәтижелері салыстыру менеджерлердің қызметін қай салаға бұру керек екенін көрсетеді. Бюджеттің көмегімен ауытқудың талдауы жасалады.

Бюджетті  келесі түрлерге бөлуге болады:

1. Бас жоспар және жеке;
2. Икемді және тұрақты.

 

        Кәсіпорынның барлық қаржылық  шаруашылық қызметін қамтитын  бюджет бас бюджет деп аталады,  бас бюджеттің негізгі мақсаты  -  жеке бюджет деп аталатын  кәсіпорын бөлімшелерінің сметалары  мен жоспарларын біріктіру және  соммаларын қосу.

Кез келген ұйымның бас бюджеті екі бөлімнен тұрады:

1. Операциялық бюджет. Ол қосалқы сметалар арқылы өткізілген, ұйымдардың табыстары мен шығыстарының баптарын бейнелейтін, табыстар мен шығыстарының жоспарын қамтитын бас бюджеттің бөлігі;
2. Қаржылық бюджет. Ол күрделі жұмсалымды, ақша қозғалысын және болжаулы баланс бюджеттерін қамтитын бас бюджеттің бөлігі.

 

 Өндірістік  қызметті басқару жүйесі кәсіпорынның өндірістік міндеттер мен мақсаттарды  жүзеге асыруын қамтамасыз ететін құрылымдық элементтер мен өзара байланысты функциялардың жиынтығын білдіреді.    

Өндірістік  қызметті басқару ең алдымен жиынтық  функциялар арқылы жүзеге асырылады. Ол көп қырлы әрі әр түрлі объектілерді, қызмет түрлерін, міндеттерді және т.б. қамтуы мүмкін. Бұл қатынаста басқару функциясын мына белгілер бойынша жіктеуге болады:

• Ұйымның алдына қойған мақсатына қол жеткізуді қамтамасыз ететін операцияларды жоспарлау;
• Әр түрлі қызмет түрлерін және бөлімшелерді үйлестіру, тұтас ұйым бойынша топтардың және жеке қызметкерлердің мүдделерін бір арнаға салу;
• Өз жауапты орталықтардың мақсаттарына жеткізу үшін барлық деңгейлердегі басшыларды ынталандыру;
• Ағымдағы қызметті бақылау және жоспарлы тәртіпті қамтамасыз ету;
• Жауапты орталықтар мен оның басшыларының жоспарды қалай орындағанына баға берудің негізі;
• Менеджерлерді оқыту құралы;
• Ақпарат және басқару;

 

      Жоспарлау – маңызы зор жоспарлы шешім әдетте бағдарламаны әзірлеу барысында жасалады, ал бюджетті әзірлеу процесі мәні бойынша осы жоспарларды нақтылаушы болып табылады.     

Жылдық  бюджетті жасау процесі алдағы кезең  жоспарларын  нақтылай түседі, өйткені  басшылар алдағы кезең жоспарлары нақтылыққа айналуы үшін ретімен толық жоспарлар  жасауы керек.      

Үйлестіру  - әрбір жауапты орталықтың қызметі басқа жауапты орталықтардың жұмысына байланысты болып, бір біріне әсерін тигізіп отырады. Сондықтан да жеке қызмет түрлерінің бюджетін әзірлеу процесінде ұйымның ортақ мақсатына ұмтылатын бөлімшелердің ұйымшылдықпен, яғни келісімге келіп жұмыс істеулерін үйлестіреді. Өндіріс жоспары маркетинг бөлімінің жоспарымен үйлестірілуі аса маңызды, яғни жоспарланған сату көлеміне сай өнім өндіру аса қажет.