Бюджеттеу және бюджеттік бақылаудың ұйымдастырылуы

• тұтастық - оның маңында бірыңғай құқықтық база, бюд-жеттік жіктелу, бюджеттік пен статистикалық ақпаратқа қажетті бюджеттік кұжаттар формаларының бірлігі және ақша жүйесінің бірлігі;

• дербестік - оның маңында бюджеттік процеске әрбір қатысушы өз әрекетін өз еркі үйымдастырады және сол әрекет кірістердің өздік қайнар көздері барлығымен және оларды пайдалану бағыттарын анықтайтын қүқықпен қамтамасыз етуіне;

• теңгерушілік - оның маңында барлық бюджеттердің кіріс-тері мен шығыстары арасындағы арақатынстарды дүрыс тағайындалуына.

Жоғарыда айтылған принциптердің талаптарын сақтау бюд-жет түрақтылығы мен аймақтар және іс-әрекет салалары ара» ларьшдағы ақша құралдарын бөлудің қажетті пропорцияларн қамтамасыз етуге тиісті. Бұл арада тағы бір маңызды шартты сақ-тау қажет - ол мемлекеттің барлық қаржы саясаттының бас негізі болатын бюджет шығыстарының оның кірістеріне сәйкестігі мен қаржы резервтер қүру.

Бюджеттік кодекс бойынша бюджет қалыптасу негізі болып Қазақстан Республикасының әлеуметті-экономикалық ортамер-зімді даму жоспары мен Республика Президентінің Қазақс-тан халқына арнаған жылсайынғы Жолдауынның есебімен құрастырылған аумақтардың даму бағдарламалары табылады. Бюджеттік кодексте көрсетілген басқа бір маңызды жағдай - ол бюджеттік процесті ұйымдастыруын қоса отырып, қаржы ресур-старын басқарудағы мемлекеттік биліктің функцияларын регла-мснттеуі. Бүл функциялары келесілер арқылы көрінеді:

• мемлекеттің экономикалық және қаржылық мақсаттары-ның әрекеттесуінде;

• әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара және экономика секторларымен әрекеттесуінде;

• салықты-фискалдық қүралдарды жетілдіруде;

• бюджеттен тыс арнайы қорларға бөлектеулердің көлемі мен қайнар көздерін анықтауда;

• бюджеттердің кірістері мен шығындарының көлемі мен қүрылымын тағайындағанда;

• республикалық бюджет тапшылығының көлемін анық-тағанда;

• жергілікті бюджеттердің теңгерушілігінде;

• мемлекеттік борыштың қаржы операцияларға әсері мен огеуінің есебімен оның динамикасы мен ахуалын бағалауда.

Жоспарлау мен бақылау кәсіпорынды басқарудың аса қажетті  шарты болып табылады. Бұл процесс кәсіпорынның белгіленген  жоспарға сай мақсатқа қол жеткізуін  білдіреді. Жоспарлау процесі бақылау  процесімен ажырағысыз байланыста болады. Жоспарлау мен бақылаудың негіздерінде көбінесе бухгалтерлік есеп жүйесі мен статистикалық есеп беруде жиналатын қаржылық және өндірістік ақпараттардың өткен шақтағы талдауы жатады.    

Бақылау мен реттеу  - ауытқуларды анықтау мен алшықтарды түзету мақсаттарында жоспарлы көрсеткіштер мен нақты нәтижені салыстыруды білдіреді. Бұл келтірілген нақты нәтижелердің жоспарлануына сәйкес бағытталған немесе одан әрі жүзеге асыруға жарамайтыны анықталса, жоспарды қайтадан қарастыратын әрекет түрінде де көрінуі мүмкін. Бақылау және реттеу процесі ұзақ мерзімді жоспардан жүзеге асатынын немесе аспайтынын бағалауға мүмкіндік береді. Күрделі проблемаларды шешеді, келешекте зиянды болдырмау үшін мақсаттар мен міндеттемелерді өзгерту шараларын қабылдайды. Егер алдыға қойған мақсатқа қол жетпейтіні анықталатын болса, онда бақылау мен реттеу процессінде алынған мәліметтерді компанияның мақсаттары мен ұзақ мерзімді жоспарын қайтадан қарастыруда қолданады.    

Өндіріс процессін басқару бірнеше қызметті қамтиды, олардың іщінде жоспарлау, болжау, ұйымдастыру, реттеу, есептеу, бақылау, талдау және ынталандыру бар.    

Жоспарлау  - басқару қызметінің маңызды бір  саласы ретінде қарастырылады. Әрі  басқарушылық бақылау процесінің бір  бөлігі болып табылатын жоспарлау  бойынша, негізгі екі қызмет түрін  бөліп қарастырады. Оның біріншісі  бағдарламаны әзірлеу, қызметтің негізгі бағыты бойынша шешім қабылдау процесі, ол қабылданған стратегияны жүзеге асыру үшін орта мерзімді және ұзақ мерзімді жоспарларды әзірлеуді білдіреді. Екіншісі бюджетті әзірлеу, тұтас кезеңдерге, әдетте бір жылға созылатын барлық ұйымдардың, оның жекелеген бөлімшелерінің қызметін жоспарлау процесі.    

Жоспарлау – бұл тек бір жағдайды ғана емес, барлық кәсіпорынның қызметін тұтастай қамтитын шешім қабылдау процесінің ерекше тұрпаты.     

Жоспарлау қысқа мерзімді (бір жылға дейін) және ұзақ мерзімді (бір жылдан астам) болады. Келешек кезеңге жоспар үш бес жылдарға құрылады.    

Жоспарлау кәсіпорынға белгілі бір кезеңде  қол жеткізуге міндетті немесе мүдделі  сандық және сапалы көрсеткіштер түріндегі  қызметтің алдына мақсат қоюын ұйғарады.

Жоспарлау кезеңдеріне қарай,

• Оперативті жоспарлау.

Бір жылға дейінгі кезеңге жасалады.

• Тактикалық жоспарлау.

Бір жылдан үш жылға дейін кезеңді  қамтиды.

• Стратегиялық жоспарлау.

Үш  жылдан аса көп кезеңге арналған. 

Кәсіпорынға жоспарлау жүйесін енгізу мына міндеттерді  шешуге тиісті;

• Кәсіпорын ресурстарын тиімді пайдалануды арттыру;
• Тұтас кәсіпорын мен оның жекелеген бөлімшелерінің мүдделерін ұштастыру және қызметтерді үйлестіруді қамтамасыз ету;
• Шаруашылық қызметтің әр түрлі нұсқаларына болжам жасау, талдау, бағалау және қабылданатын басқарушылық шешімнің негізділігін арттыру;
• Қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету және кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту.

Жоспар  былайша жіктелуі мүмкін:

• Оперативті жоспар  - ұйымның өз мақсатына қол жеткізумен тікелей байланысты тактикалық жоспар. Оған мысал ретінде, жылдық немесе тоқсандық бюджеттер түрінде қалыптасатын қысқа мерзімді өндіріс жоспарын айтуға болады.
• Әкімшілік жоспары  -  ұйымдық құрылымды дамытудың және қолдаудың тактикалық жоспары. Оның мақсаты, орындаудың қалаулы деңгейіне жететін ұйым құру. Ол жыл сайын қарастырылатын, орта мерзімді жоспарлар болып табылады.
• Стратегиялық жоспар -  бизнестің негізгі даму жоспары және ұйымдардың ұзақ мерзімді құрылымдық жоспары. Кәсіпорын стратегиясы жүйелі түрде қаралмайды, тек қажет болған жағдайда ғана қарастырылады.

Стратегиялық  жоспарлау арқылы бизнесс саласындағы  қызметті қалай кеңейту туралы шешім қабылданады, бизнестің жаңа саласын қалыптастырады. Тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру процессін ынталандырады, нарықтық сұранысты қанағаттандыру үшін кәсіпорын қандай шарттарды орындауы керектігін, қандай нарықта әрекет етуді, бизнесті қандай серіктестікпен жүргізуді анықтайды. Стратегиялық жоспарлаудың нәтижесінде кәсіпорын алдағы кезеңнің мақсаттарын айқындап, оларға қол жеткізетін құралды жасайды. 

Жоспарлау – ресурстарды пайдалану және табыс табу үшін болашақта орындалуы қажет әрекеттерді анықтау процессін білдіретін басқарудың аса маңызды бір функциясы. Бүгінгі таңда кәсіпорын қызметін жоспарлау мыналарға байланысты күрделі мәселе күйінде қалып отыр:

• Жоспар және қаражат бұрыңғыдай «жоғарыдан» түспейді, кәсіпорын нарық жағдайына өздігінен бағдарлануы керек;
• Жоспарлау процесі уақытты созатындықтан ол оперативті басқарушылық шешім қабылдауға жарамсыз болады;
• Көптеген кәсіпорындарда нарық конъюктурасы туралы, ағымдағы ресурстарға қажеттілікпен оны қаржыландыратын көздер туралы шындыққа жанасымды және уақтылы ақпараттар жоқ;
• Жоспарлау барысында баға белгілеудің шығын механизмі тән, бағалар нарықтық жағдайларды ескермей, толық өзіндік құндар мен пайдалылық нормативімен қалыптасады;
• Экономикалық жоспарлау жоспарлы құжаттарды дәстүрлі жолмен әзірлейтіндіктен олардың көбісі кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын талдауда жарамсыз.

 

     Жоспарлау дегеніміздің өзі  -  кәсіпорынның проблемаларын алдын ала болжай отырып, асығыстық шешімге жол бермеу. Жоспарлау шешім қабылдаудың ерекше түрі ретінде барлық кәсіпорынның қызметін тұтастай қамтиды. Жоспарлаудың негізгі мақсаты, кәсіпорынның өндірістік қаржылық операцияларындағы қызметін анықтау, уақыт бойынша және кәсіпорынның бөлімшелері бойынша оны нақтылау, алдыға қойған мақсаттарды жүзеге асыруды қамтамасыз ететін қаржы көздерін және ресурстардың қажетті мөлшерін анықтау. [7]

 

2.2 Кәсіпорын пайдасы бойынша  бюджеттік міндеттің  орындалуын факторлық  талдау.

 

 

    Бюджет  функциясы бақылау құралы ретінде  жоспарлы көрсеткіштерді нақтымен салыстыру  барысында жүзеге асады. Кәсіпорын  қызметінің көрсеткіштерін талдау мен  түзілу мақсаттарына қарай бюджеттер  тұрақты және икемді деп бөлінеді.     

Тұрақты бюджет -  бұл ұйымның іскер белсенділігінің нақты деңгейіне есептелген, яғни өткізудің бір деңгейіне негізделген жоспар.    

Икемді  жоспар – бұл іскер белсенділіктің белгілі бір диапазоны үшін жасалатын динамикалық жоспар және өткізу деңгейінің өзгеруіне байланысты шығындардың өзгерісін ескереді.     

Тұрақты бюджет – табыс пен шығын өзгерудің тек бір деңгейімен жоспарланады. Бас бюджетке кіретін барлық бюджет тұрақты болып саналады, өйткені кәсіпорынның кірісі мен шығысы өткізудің нақты жоспарланған деңгейінен бас бюджеттің құрамдық бөлігінде болжанады. Тұрақты бюджет болжалды өндіру мен өткізудің белгілі бір деңгейіне есептелген бюджет.     

Тұрақты бюджетті нақты қол жеткен нәтижелермен салыстыруда ұйым қызметінің нақты  деңгейі ескеріледі, яғни барлық нақты  нәтижелер болжауларымен салыстырылады. Жоспардан ауытқуларды талдаудың бұл деңгейі нөлдік деп саналады. Тұрақты бюджет негізінде қызметтердің есеп беруін қарастырайық. 

2011  жылдың тұрақты бюджет негізінде  кәсіпорынның қызметі туралы  есеп беру.

 

№	Көрсеткіштер	Нақты	Бас бюджет	Бас бюджеттен  ауытқу	Жайлы (ж) жайлы  емес (е)
	Өткізу, данамен	14 000	18 000	4 000	Е
	Өткізуден түскен түсім, мың теңгемен	434 000	558 000	124 000	Е
	Өзгермелі шығын, мың теңгемен. Оның ішінде	293 000	418 000	124 600	Ж
	Материалдың тікелей шығыны	140 000	180 000	40 000	Ж
	Негізгі жұмысшылардың  еңбекақысы	112 000	164 000	52 000	Ж
	Қосалқы жұмысшылардың еңбекақысы	22 400	28 800	6 400	Ж
	Көлік шығындары	8 400	10 800	2 400	Ж
	Басқа да өзгермелі шығындар	10 600	34 400	23 800	Ж
	Тұрақты шығын, мың теңгемен. Оның ішінде:	140 600	14 000	600	Е
	Цех бастықтары мен мастерлердің еңбекақылары	29 400	28 800	600	Е
	Үй ғимаратты  жалдау	10 000	10 000	-	-
	Амортизация	30 000	30 000	-	-
	Басқа өнд  тұрақты шығындар	5 200	5 200	-	-
	Тұрақты әкімшілік  шығындар	66 000	66 000	-	-

 

     

Икемді  бюджет  -  өндіріс көлемінің  өзгеруіне байланысты шығындардың  өзгеруі мен өндіріс көлемінің  әр түрлі деңгейін ескереді. Ол жоспарлы көрсеткіштермен қол жеткен нәтижелерді  салыстырудың динамикалық негізін  білдіреді.

Егер  тұрақты бюджетте шығындар жоспраланса, онда икемді де олар есептеледі.    

Икемді  бюджетті жасаудың негізінде шығындар өзгермелі және тұрақты болып  бөлінеді.     

Икемді  бюджет ұйым мен оның құрылымдық бөлімшелерінің қызметтерін талдау мен бақылауға  үлкен мүмкіндік тудырады, өндіру ауқымының өзгеруіне қарай жоспарланған шығын деңгейінің өзгерісін  ескеруге мүмкіндік береді. Осы мақсатта, нақты өнім шығарылымын ескеріп  өзгермелі шығынға түзету жасайды. Тұрақты шығын өзгеріссіз қалады, өйткені өндіру мен өткізудің  көлеміне тәуелді болмайды.    

Өзгермелі шығынға өнім бірлігінің мөлшері  анықталады. Кестеден белгілі болғандай, материалдардың тікелей шығыны: 180 000 : 18 000 = 10 000 теңгені құрайды.    

Оны өткізудің нақты қол жеткен көлеміне көбейтеміз:

10 000 * 1 400 = 140 000 теңге. Одан әрі есептеу барлық өзгермелі шығындар бойынша жүргізіледі.     

Кәсіпорын өз стандарттары бойынша өндірістік ресурстардың шығын мөлшерін дербес анықтайды. Алынған түсім нақты  қол жеткен деңгейге түзетіледі.

Өткізудің болжанған бағасы мынаған тең  болады: 558 000 : 18 000 = 31 000 теңге.    

Нақты өткізілген өнім бірлігі 14 000 теңге.

Осыған  орай, икемді бюджет бойынша өткізу көлемі 31 000 * 14 000 = 434 000 теңге.

Сату  көлемін кеміту есебінен түсім 124 000 теңгеге кеміді. [8]

 

2.3 Кәсіпорындағы бюджеттік  бақылау жүйесінің ұйымдасуы

 

Бюджеттік бақылау - мемлекеттік қаржы бақылауының құрамдас бөлігі, ол арқылы бюджет жобасын әзірлеу, оны қарау және оның орындалуы туралы есеп беру барысында бюджеттік қаражаттың құралуы, бөлінуі және орындалуы тексеріледі. Бюджетті бақылаудың мақсаты - барлық деңгейдегі бюджетке кірістің неғұрлым толық жүмылдырылуын, бюджеттік қаражаттың нысаналы мақсатқа және тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету. Бюджетті бақылау кезінде зандар мен заңнан туындайтын актілердің сақталуы, салықтар мен бюджетке басқа да төлемдердің дүрыс есептелуі және уақытылы түсуі, бюджеттік қаражаттың жұмсалуында қаржы төртібі мен үнемдеу режимінің сақталуы тексеріледі. Бюджетті бақылауды мемлекеттік биліктің тиісті республикалық және аймақтық органдары мен жергілікті өзін- өзі басқару органдары және олардың бақылау-есеп органдары, республикалық қазынашылық органдары, аймақтық және жергілікті қазынашылар, салық және кеден органдары, қаржы-банк жүйесінің органдары, идаралық бақылау органдары жүзеге асырады. Бюджеттен қаржыландырылатынкәсіпорындардың, ұйымдардың ақшалай қаражаты ғана емес, сонымен бірге материалдык және еңбек ресурстары да Бюджетті бақылау нысандары болып табылады.