Жеке кәсіпкерлерге салық салуды жетілдірудің бағыттары

     Қазақстанда кәсіпкер түлғалардың қайырымдылық қорларына көрсеткен көмектері  салық заңнамасында көрсетілген  мөлшерде жылдык жиынтық табыстан шегеріледі; кәсіпкерлік қызмет барысында шеккен залалдары бес жыл мерзімге (жер қойнауын пайдаланушылардікі-жеті жылға) алға жылжытылып, болашақ табыс есебінен өтелетін болады.

     Салық төлеу тәртібі мен мерзімі  салық салу жүйесінің маңызды  элементі болып табылады, өйткені  кәсіпкерлер салықтарды қашан, қай  мерзімде, қалай төлейтінін білуге мүдделі.

     10 күн мерзім ішінде, барлық есепті  жылдан кейігі жылдың 10 соуірінен  кеншіктірмей табыс салығы бойынша  толық есеп .айырысып отыруы тиіс. Еңбек шарты негізінде жалдамалы  жүмысшы күшін пайдаланып, төлем  көзінен салық үстайтын занды және жеке түлғалар әрбір жүмысшысына табыс салығын есептеп мынадай жүмыстар атқарады.

     1) есептелген табыс салығының сомасын  банк мекемесі арқылы қаражат  алған кезде аудару керек; банк  мекемелерінде есеп айырысу шоттары  болмаған жағдайда төлем жасалған  айдан кейінгі бес күн ішінде бюджетке аударуы тиіс;

     1)  табыс  алушы  жеке  түлғаның  талап   етуі  бойынша,   аты-жөні,   табыс  түрі   мен сомасы, үсталған салық сомасы корсетілген анықтама беруге міндетті;

     2)   салық жылы аяқталған соң ЗОкүн  ішінде салық органы салык  жылы толенген табыс сомасы  мен үсталған салық сомасы  туралы, салық төлеушінің аты-жөні  мен тіркеу нөмірі (СТТН) корсетілген  анықтама береді.

     3)   Толем көзінен салық үсталмаған  жағдайда табыс толеуші түлға салық заңнамасы негізінде   үсталмаған   салықты,   онымен   байланысты   айыппүл   мсн   осімдерді отейді.   Белгіленген  мерзімде   нақты  долелсіз  декларация   үсынбаған   жағдайда тиісті  салық сомасынан  әр ай  үшін  бес  пайыз  мөлшерінде  айыппүл  төлейді. Декларацияда  корсетілген   салықтың  толық  толенбеуіне   окелген   кеміту  үшін кемітілген салық сомасының 50ө молшерінде айыппүл салынады.

     Зерттеу барысында біздің байқағаньшыз, салықтық реттеу қүралдарының ықпальшың өте  зор екендігі. Егер оны үтымды пайдалана алмаған жағдайда экономикалық осудің тежелуі немесе халықтың түрмыс деңгейінің төмендеуі, ондірістің, косіпкерліктің даму барысына кедергі болуы мүмкін. Сондықтан салықтық реттеу қүралдарын қолдану барысында нақты сол кезеңдегі салық салу жүйесін тиянақты талдап, кемшіліктерін анықтап, салық салу жүйесін жетілдіру жолдарын қарастыру керек.

     Сонымен, экономиканы салықтық реттеу барысында, оның соңынан туындайтын салдарын алдын-ала  дүрыс болжамдау керек, ейткені  салық стаізкасы, салық жеңілдіктері, салық есептеу, төлеу тортіптері мен мерзімі тәрізді салықтық         реттеу

     қүралдары ондірістің, өндірілген онімнің (қызмет, тауарлар) босскелік қабілетін, ал кәсіпкердің  іскерлік қабілетін, ал косіпкедің іскерлік қабілетін ынталандыруға, капитал жинау барысында оларға барынша қолайлы жағдай туғызуға, косіпкерлсрдің елеуметтік, қайырымдылық қызметтерін ынталандыруға бағытталуы қажет.

     4-кестеде  Алматы облысы бойынша шағын  жоне орта бизнссіндегі косіпкер  жеке түлғалардың ондіріс (қызмет  корсету, жүмыс атқару) колемі туралы моліметтср келтірілген. 2001 жылы косіпкер жеке түлғалардың жалпы ондірісі (қызмет корсету, жүмыс атқару) көлемі 1499,1 миллион теңгені қүраса, оның ішіндегі онеркосіп ондірісінің үлесі 1,79 процент болды. 2002 жылы бүл корсеткіш 4,22 процентті қүраса, 2003 жылы кәсіпкер жеке түлғалардың жалпы өндірісі (қызмет корсету, жүмыс орындау) көлемі 5910,4 миллион тенгені қүраса, оның ішінде өнеркосіп өндірісіндегі ондіріс колемі 232,4 миллион тенгені немес 3,93 процентін қүраған. Көріп отырғанымыздай, кәсіпкерлік қызметінде ендірістік сала аз қамтылған.

     Салықтың  комегімен мемлекет нақты түрде белгілі бір салаларда барынша қолайлы жоне бәсекеге төтеп бере алатын жағдайлар туғыза алады. Сонымен қатар кейбір салаларды салықпен түншықтыру жүріп жатқанын да үмытпаған жон. Осыған байланысты кейбір ондірістердін. әлеуметтік маңызын жеткілікті бағаламау немесе асыра бағалау болмағаны жөн. Әйтпесе бәсеке бостандығы мен оділет үстанымы бұзылмақ.

     Экономикалық  зерттеулер институтының келтірген  Імониторингтік зерттеулер бойынша салық көлемін салалар бойынша қарастыратын болсақ, салықтың ең көп мөлшерін ондірістік косіпорындар төлейді. Ойткені косіпорындардың 16 ө 9 салықтан артық төлейді, 34 ө - 6-дан 8-ге дейін, 48 ө орта есеппсн салықтың 3-5 дейін түрлсрін төлейді, 2 ө азы 3 салық. Яғни өндіріс косіпорындарының басым көмшілігі 3-тен 8-ге дейін салық түрлерін төлейді. Сауда мен кызмет корсету секторына келетін болсақ, бүл кәсіпорындардың негізгі бөлігі (50 ө астамы) 3-тен 5-ке дейін салық түрлсрін толейді, бүл саланың 30 ө жуық салық төлеушілері 6-дан 8-ге дейін салық түрлерін телейді. Салықтың ең аз түрін ауыл шаруашылық кәсіпорындары төлейді. Ойткені олардың негізгі болігі (80 ө жуық) 3-5 түрлі салық толеушілер категориясына жатады. 

     Кесте 9

     *Экономикалық зерттеулер институты сандық мәліметтерінен

       Бірақ салық ауыртпалығының деңгейін тек сандық қана көрсеткіш арқылы анықтау қиын. Кәсіпкер салықтың 6-8 түрін төлей отырып ең көлемді түрлерін төлемеуі де мүмкін ғой. Мысалы, табыс салығы немесе қосымша қүн салығы. Немесе керісінше, ол тек 3 салық төлеуі мүмкін, бірақ ең ауырларын. Сондықтан сапалық та керсеткіштерін талдап қараған жөн. Мысалы, кәсіпкер өзінің қаржысының қай болігін бюджетке береді. Бүл үшін кәсіпкердің өз табысының қай бөлігін бюджетке салық ретінде төлеп отырғандығын қарастырамыз. Түпкілікті талдау нотижесіңце ең жоғары

     салық төлейтін кәсіпорындардың көпшілігі  сауда  мен °ызмет көрсету саласында,  ол түсінікті де өйткені, экономиканың басым секторлары, басқаларға, сауда мен қызмет көрсету салаларына қарағанда салықтан көп ауыртпалық тартып отыр.

     Республикадағы  өнеркәсіп өндірісінің шикізат  ендіру бағытында басым дамығандығы, яғни өндеу, қайта оңдеу салаларының  нашар жоғары сапалы орі босекелік. қабілетті онім өндіре алмауда, ал ондай жоғары сапалы, бәсекелік қабілетті, сүранысқа сай өнім өндіру үшін мемлекет тарапынан кептеген, салық салу, несиелеу, инфрақұрылым және т.б. бағыттарға негізделген жұмыстар жасалуы қажет. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Қорытынды 

     Салық салу бойынша жүз пайыздық тиімділікке  жету дамыған нарықтық экономика  жағдайында мүмкін еместігін әлемдік  тәжірбие көрсетіп отыр. Кез-келген мемлекет өзінің экономикалық саясатын жүзеге асырған кезде салықтық реттеу құралдарының кең аспектілерін қолданады. Салықты шаруашылық қызметті реттеуші құрал ретінде қолдану мүмкіндігі салықтың өзінің табиғатынан, ішкі мәні мен қызметінен шығады. Бұл мүмкіндікті қолдану салық механизмі арқылы жүзеге асады. Қаражаттарға деген қажеттілікті сезе отырып мемлекет салықтық құрал арқылы қаржылық қаражаттардың максималды мүмкін болатын көлемін алуға ұмтылады. Мемлекет бұл жағдайда төлеушіге қатысты ашық әділетсіздікке баруға даяр: дұрыс әрекет етуге қажетті ресурстардың бір бөлігін алып қалуға, салық ауыртпалығын табыспен мүлік иесінен өнімді немесе қызметті сатып алушыға жүктеуге, қосарланған салық салуға, тағы басқаға баруы мүмкін. Осындай фискалды саясат кәсіпорынының қаржылық әрекет етуін бұзып, ал өзінің күн көруін жоққа шығара алады, салықтан жалтару көпшілік сипатқа ие етіп, экономикадағы қаржылық қылмыстарды көбейтеді. Салықтық ауыртпалықты қаталдату әрдайым, салықтық түсімдерді кобейтеді. Бұл Лаффер теориясымен долелденген салықтың екінші жағы мемлекеттің экономикаға реттеуші әсерін сипаттайды. Бұл жағдайда салық өзінің әсер ету бағытына қарай мемлекетпен тумалас болады, яғни ол қызметтердің қоғамға қажетті арналарға бағыттайды. Осыған сәйкес салықтық механизм бұл жағдайда мемлекеттік табыстардың кепілді түрде түсуін талап ететін жағдайларға қарағанда мүлдем басқаша қағидалармен құрылады. Бұл жерде басты назар телеушіні белгілі бір әрекетке ынталандыруға ауысады. Сонда мемлекет өзіне қажетті тиімді нотижеге жету үшін салықтық қаражаттарын уақытша жоғалтуға барады.

     Жоғарыда  айтылып кеткендерді ескере отырып, шағын және орта бизнес субъектілерінің орекет етуін реттеу үшін сальгқ құралдарының қолданылуы Республикамызда қоғамның барлық экономикалық қызығушылықтарына сай келеді.

     Қазақстан Республикасында салық салу ерекшеліктері  косіпкерлікті қолдау мсн экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі құралы болып отыр. Соның озінде экономиканы мемлекеттік реттеу және кәсіпкерлікті қолдау езара байланысты элементтерді құрайтын жүйе болып қалыптасады. Бұл жүйеде басты орынды көсіпкерлікке салық салу механизімі алып отыр.

     Осыған  байланысты салық салумен байланысты проблемалар озекті және кәсіпкерлікті дамыту жолында біраз қиыншылық көрсетеді.

     Ескі  салық кодексі бойынша қызмет еткен салымдар мен алымдар коп  жағдайда нарықтың жаңа шартгарына сай  болмағаны борімізге белгілі.

     Айта  кету керек шағын және орта косіпорындардың  дамуы импорт ауыстырушы тауар ондіру, жаңа жұмыс орындарын дайындау, бюждетке ақша массасының ағылып келіп түсуін қамтамасыз ету.

     Осының  барлығы нарықтық экономика дамуының басты моселесі болып келеді.

     Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы Қазақстан  Республикасы экономикасының әр сферасының бәсекелестік мүмкіндіктерін ұлғайтуға бағытталуы керек.

     Сондықтан батыс елдерінің нарықтық экономикасы  сияқты, мемлекет тарапынан шағын  және орта кәсіпкерлерге қарқынды және кешенді қолдау жасау керек. Сонымен қатар шағын жоне орта косіпорындарды несиелеу, сақтандыру және инвестициялық белсенділікті ынталандыруды жергілікті жерлерде котеру керек.

          Жергілікті жерлерде мемлекеттік қолдау тиімді. Неге десек жергілікті корлар инвестициялық жобаны несиелеу туралы шешім қабылдау арқылы шағын және орта кәсіпорындардың жұмысын несиені қайтарғанға дейін бақылай алады.

     Шағын жоне орта бизнесте инвестицияяық жобаны несиелеу үшін мемлекет кепілдігіндегі мемлекеттік емес зейнетақы қорларының қаржыларын қолдану ыңғайлы. Бір сөзбен айтқанда мына элементтерден тұратын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың ыңғайлы жүйесі жұмыс атқаруы керек

     •     құқықтық қамтамасыз ету.

     •     қаржылық қамтамасыз ету

     •     салықтық қамтамасыз ету

     •     кадрлық және инфрақұрылымдық қамтамасыз ету

     Ұсынылып отырған салық салу механизмдері мемлекетке жөне салық органдарына бюждетке салықтармен басқа төлемдердің түсуінің оз уақтылы жөне толығымен түсуін қадағалауына жеңілдік беру керек.

     Міне  осыдан сальтқ салу механизіміне жүйелі келу, біздің ойымызша көсіпкерлікті дамыту және республикадағы өртүрлі құқықтық нысандағы қызметтерден бюждетке ұйымдық-құқықтық құралдардың түсуін қамтамасыз етеді.

     Республикада  қазіргі уақытта шаруашылық субъектілер  үшін берілетін салық жеңілдіктерінің азаю тенденциясы байқалады. Біз бұл жағдайды қолдаймыз. Бірақ, республикада кәсіпкерліктің дамуын ескере отырып, жаңа технология сатьш алуға, өндірістік құралдарды қосуға және басқа механизмдердерге қоса салықтық кредитті ұсыну қажет деп санаймын.