Жеке кәсіпкерлерге салық салуды жетілдірудің бағыттары

p align="justify">     8-кестеден көріп отырғанымыздай, жеке кәсіпкерлердің ішінде саны жағынан орташа болса да, салықтық түсімдер жағынан басым түЪіп отырған оңайлатылған декларация негізінде бюджетпен есеп айырысатын жеке кәсіпкерлер болып табылады екен, яғни барлық шағын кәсіпкерліктен түсетін салықтық түсімдердің 9,2 ө-ын қүрайды, ал сан жағынан басқалармен салыстырғанда жоғары болып отырған, ол бірыңғай жер салығын телейтін шаруа қожалықтары.

     Алдыңғы, яғни 2005 жылғы қаңтар айымен салыстырғандағы  шағын бизнес субъектлерінен түсетін  жалпы салықтық түсімдердің былтырғы немесе 2004 жылдың қаңтарындағы жағдай бойынша жоғарырақ екенін келесі диаграммадан байқауға болады. 

     Шағын бизнес субъектлерінен түскен салықтық түсімдер,

     2003-2004жж. (млн.тг.) Сурет 2

       

     01.01.2005ж.  бойынша 3274 нақты жүмыс жасайтын заңца түлғалардан 2083350,1 мың теңге салық сомасы түскен. Алдыңғы жылмен салыстырғанда тіркелген занды түлғалар саны 417 бірлікке кобейген, ал нақты жүмыс істейтіндер саны 33 бірлікке азайған. Түскен салықтар 2003 жылмен салыстырғанда 2004 жылы 152645,2 теңгеге азайған.

     Сонымен бірге, үстіміздегі жылдың басында  шаруа қожалықтарын қоспағанда 17225 жеке кәсіпкерлер тіркелген болатын, оның ішінде нақты қызмет атқаратындары 16009 кәсіпкерлер, алдыңғы жылмен салыстырғанда  олардың саны 2410 бірлікке өскен және нақты қызмет жасайтындарының саны 1409 бірлікке жоғарылаған. Сәйкесінше жеке кәсіпкерлерден түскен салықтық түсімдер 89985,5 мың теңгеге өсіп отыр.

     Келесі, шаруа қожалықтарына келетін  болсақ, осы жылдың басындағы мәлімет  бойынша 34354 шаруа қожалығы тіркеліп, нақты түрде қызмет жасап отырғандарының саны 33227 бірлікті қүрап отырған. Жалпы алғанда олардың санның жоғарылау тенденциясы байқалады, өйткені тіркелгендер 2454 шаруашылыққа, ал жүмыс жасайтындар 2572 қожалыққы көбейген. Ал, аталған шаруа қожалықтарынын түскен салықтық түсімдер былтырғы жылмен салыстырғанда 4064,7 мың теңгеге көбейген.

     Осылайша 2003 жылмен салыстырғанда 2004 жылда барлық шағын кәсіпкерлікпен айналысатындардың  сан жағынан 5281 бірлікке көбейіп  отырғаны байқалады. Осыған қарамастан олардан түсетін жалпы салықтық түсімдер сомасы 181201,7 мың теңгеге азайып отыр.

     Салықтық  түсімдердің төмендеуіне салықтық түсімдердің басым бөлігін қүрайтын занды түлғалардан түсетін салықтық түсімдердің азайғаны әсерін тигізіп  отыр.

     Оның  себептері сол, біріншіден нақты жүмыс жасайтын занды түлағалар саны азайғандықтан, екіншіден занды түлғалардың шағын бизнестен орта бизнеске өтуінен. Мысалға, 2003 жылдың қаңтарынан бастап ЖШС "Киик", ЖШС "Реалма" и ЖШС "Спецдормаш" сияқты фирмалар меншігіндегі активтердің көбейгеніне байланысты орта бизнес субъектлері қатарына ауысады, былтырғьт жылы олардан түскен бюджетке салықтық түсімдер 48062,7 мың теңгені қүраған болатын.

     Сондай-ақ, 2003 жылы Алматы облысы бойынша жүргізілген  салықтық тексерулер нәтижесінде 17773,8 мың теңге қүрайтын қосылған қүн салығы түскен болатын жоне аталған сома патент негізінде түскен салық сомасына жатқызылған болатын.

     Сонымен бірге, шағын кәсіпкерліктен түскен салықтық түсімдердің азаюына 2004 жылдың 1-қаңтарынан бастап оңайлатылған декларация бойынша жеке түлғаларға 4 пайыздан 3 пайызға дейін, ал занды түлғалар бойынша 5 пайыздан 4 пайьгзға дейін төмендегені озіндік әсерін тигізіп отыр.

     Аталған субъектлер бойынша салықтық түсімдердің  дер кезінде және толықтай түсуіне  салық қызметі органдарының атқаратын ролі жоғары болып отыр. Баршаға белгілі, соңғы кезде салықтық тексерулер, әсіресе рейдтік тексерулердің саны азайып, кәсіпкерлік субъектлердің қызметтерін жүзеге асыруьтна мемлекет тарапынан жағымды жаздай туғызуға үмтылып отыр, бүл да олардың салық базасын кеңейтіп, толыққанды жүмыс жасауға мүмкіндік беріп отыр.

     Дгенемнен, салық қызметі органдары тарапынан  бақылауды мүлдем тоқтатуға болмайды, сондықтан, аз да болса жүргізілген  тексерулер бойынша, мысалға Сарқант, Ақсу, Кербулақ, Көксу, Ескелді аудандарындағы және Талдықорған мен Қапшағай қалаларында жүргізілген тексерілер барысынды 2147 субъект тексеріліп, оның 18 —інде салықтық қүқық бүзушылықтар тіркелген, оның ішінде:

     екі   жағдайда   салық   объектлері   төмендетіліп   көрсетілгендіктен   оларға   20610 сомасында әкімшілік айыппүлдары салынған.

     11   субъектіде   фискалды   жадысы   бар   бақылау-касса   машинасын   қолдануда бұзушылықтар   жасалғандықтан,   52320   теңге   мөлшерінде   әкімшілік   айыппұл салынған.

     Сонымен қатар СК қызметкерлерімен бір жолғы талондарды тарату тәртібін тексеру жөнінде Облыстың біраз аудандарында: Іле, Талғар, Ақсу, Алакөл, Еңбекшіқазақ, Ескелді,   Жамбыл,   Қарасай,   Коксу,   Сарқанд,   Кербулақ   елді-мекендерінде   және

     Қапшағай  қаласында іс-шаралар жүргізілді.

     Салық Комитетінде , сонымен бірге шағын  кәсіпкерлік субъектлерімен салық  зандылықтарына байланысты сүрақ-жауап, талдау, түсіндіру сияқты жүмыстар үнемі жүргізіліп отырады. Бүл, әрине  салық субъектлерінің салықтық медениетін арттырып, олардың салық төлеу жүмысына саналы түрде қарауына мүмкіндік береді. Ал, ол салық базаларын кеңейте отырып, салықтық түсімдердің мемлекеттік бюджетке толықтай, уақытында түсуіне мүмкіндік тудыратыны сөзсіз. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ΙΙΙ-Тарау. Жеке кәсіпкерлерге  салық салуды жетілдірудің     бағыттары 

     Шағын бизнестің қасиеті- нарық қеңістігін қеңейту мақсатында жаңа өнімдер  мен қызмет түрлерін өндіру барысында  экономикалық тоуекелге (қауіпке) дайын  болу және соған қабілетті болу. Бүл үшін ресурс жағынан қалыптасқан  үлкен өндіріс және және кәсіпкерлікпен жарысуға шыдай алу қажеттілігі шарт болып табылады. Бірақ, ішкі және сыртқы қызметтің еркін қүрылуындағы жеңілдік пен шапшандық басты капитал және шағын кәсіпкерліктің маңызды экономикалық нысаны болып табылатындығын айта кетуге болады.

     Қазіргі кезде, зерттеу нотижелері керсеткендей өндірістің экономиканың барлық саласында  тірілгені байқалады. Халықтың табыстарының жоғарылауы тауарлар мен қызмет түрлеріне  деген сүраныс деңгейін жоғарлатты.

     Бірақ осындай жетістіктерге қарамастан, сәйкесінше аса жоғары емес табыстары бар халықтың белгілі бір топтарына арналған рыноктардың сиымдылығының шектелгенін айтуға болады. Сонымен қатар, сыртқы экономикалық қызметтердң либералдануына байланысты ішкі нарық сырттан әкелінетін арзан тауарларға толтырылды.

     Мүндай  жағдайда кәсіпкерлерге өндірістік -шаруашылық қьтзметтерін тиімді түрде жүзеге асыру үшін үнемі төмендеп отыратын баға жағдайында ондірілген тауарлардың сапасын арттыру сияқты күрделі мәселелерді шешуі, яғни олардың босекеге тотеп беру қабілетін үнемі жетілдіріп отыруы қажет. Егер, керісінше болатын болса, онда кәсіпкелердің жемісті жүмыс жасауы мүмкін емес.

     Осыған  қоса, қазіргі кезде мемлекет тарапынан  қорғау мен қолдау әдістері мен нысандары  анықталу кезінде салық салу, несиелеу, инфроқүрылым және т.б. сол сияқты нарықтық экокомикаға қатысты барлық институттар мен механизмдер қүруға бағытталған арнайы жүмыстар жасалынды. Бірақ, қабылданған шешімдердің оралымдығы жөне оның салдарларына аз коңіл бөлініп келді. Сондықтан, біздіңше шағын және орта бизнестің әз мәнінде дамуына басқаша бағыттар қажет сияқты.

     Қазақстанда 2003 жылдан бастап 9 айға шағын кәсіпкерлік  субъектілерін салықтық тексеруге  мороторий енгізілген болатын. Қаржы  министрлігінің тиісті бүйырығына осы  ведомствоның басшысы З.Какимжанов қол қойған "Салық органдарына 2003 жылдың 1 қантарынан бастап 1 қазанға дейін, акцизделетін өнімдерді ендіруді және (немесе) көтермелеп сатуды жүзеге асыратын салық төлеушілерді қоспағанда, шағын кәсіпкерлік субъектілерін тексеруді тоқтата түру тапсьтрылды "-делінген осы бүйрықта. Қүжатта көрсетілгендей мораторий жасау кезеңінде қарсы тексеру хронометражды тексерілім сондай ақ тексерулерді прокуратура органдарының тиісіт актсі қылмыстық іс қозғау, салық төлеушілердің өтініштері немесе шағымдары болған жағдайда жүргізілуі мүмкін. Ағымдағы жылдың қыркүйегінде Қазақстан кәсіпкерлерінің 10- форумында Республика Президенты Нурсултан Назарбаев дамыту үшін қолайлы жағдайлар түғызу мақсатында берген тапсырмаларын іске асыруға байланысты мораторий енгізіледі. Индустрия және сауда министрлігінің деректері бойынша қазіргі уақытта елімізде 418 мың шағын және орта косіпорындар бар. Бүларда 1 миллионнан аса адам жүмыс істейді . Ағымдағы жылдың тоғыз айының қорытындысы бойынша осы шаруашылық жүргізуші субъектілер жалпы сомасы 460 млрд. Теңге кіріс алып, мүның 52 млрд. Теңгесі салықтар түрінде бюджетке аударылған. Қазіргі кезде жалпы ішкі енімнің 17 ө-ы экономиканың осы секторының үлесіне тиеді.

     Шағын бизнес саласындағы заңнаманың келелі моселелерін шешу Алматыда шағын бизнес саласындағы заңнаманың келелі мәселелері женінде конференция болып өтті. Әділет органдары 2002 жылдың 10 айы ішінде айқындаған тіркелмеген және жарияланбаған нормативтік қүқықтық актілер бойынша ақпарат тілде тиек етілді. "Бір терезе" қағидатын (шағын бизнес субъектілерін бір рәсім шегінде 10 күн мерізімінде тіркеу) енгізуді көздейтін заң жобасы алға тартылды. Қолданыстағы нормативтік қүқықтық актілерге өзгерістермен толықтырулар енгізу және шағын бизнес мәселелерін реттейтін жаңа нормативтік қүқықтық актілер қабылдау, көсіпкерлік қызмет үшін кедергілер келтіретін актілерді жою жоніндегі үсыныстар қаралды.

     Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі, Бас прокуратура, Индустрия жоне сауда министрліг мен Косіпкерлердің форумы шағын бизнесті қолдау мәселелері женіндегі өз ара ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойды.

     Қайта қаржыландыру ставкасы төмендетілді. Қазақстаннның Үлттык Банкі 2002 жылдың 18 қарашасынан бастап қайта қаржыландыру ставкасын жылдық 8 ө -тен 7,5 ө-ке дейін төмендетті. Қазақстандағы инфляция 2001 жылдың қыркүйегіндегі 0,1 ө-пен жөне қазанындағы 0,7ө салыстырғанда 2002 жылдың қазанында 0,6ө болды. 2002 жылдың қантар -қазанында инфляция 2003 жылдьтң қыркүйегіндегі 3,5 ө -пен жоне қазанындағы 4,5 ө салыстырғанда 4,1 ө болды. 2005 жылдың басынан бүл көрсеткіш шамамен 7-7,5 пайызды қүрап отыр.

     Қаржы ресурстарының басым бөлігінің  мемлекет қарамағына етуі кәсіпорындарының дербес болуына кедергі болады. Нарықтық экономикада қаржы ресурстарын  шоғырландыру деңгейі қоғамның әлеуметтік бағытталынуына байланысты. Мемлекеттегі өлеуметтік қорғау деңгейі соғүрлым мемлекеттің әлеуметтік шығындарды қаржыландыру үшін де кеп қаржы керек.

     Ал, мемлекеттік бюджеттің негізгі  кіріс көзі салықтар екені бәрімізге  мәлім. Салықтық реттеу процесі салық  салудың оңтайлы деңгейін анықтаумен байланысты.

     Салық ставкаларын ауытқыту арқылы өндірістегі  шағын және орта бизнестің даму барысында  әсер етуге болатынын зерттеу  барысында байқалып отыр. Салық ставкаларын  салықтық реттеу қүралы ретінде пайдалану  барысында оның нақты кезендегі салық ставкалары мен түсімдерімен өзара байланысын, ондіріс қарқыньтна, кәсіпкерлік деңгейіне тигізетін ықпалын басты назарда ұстау шарт.

     Енді  салық жеңілдіктерін тиімді де икемді салықтық реттеу қүралы ретінде талдап көрейік. Салық жеңілдіктерінің ғылыми-техникалық прогрессті, шағын және орта кәсіпкерлікті, өндірісті, экономикалық есуді ынталандыру сияқты негізгі мақсаттары мемлекеттік саясаттың бағыттарының өзгеруімен байланысты қүбылып отырады.

     Экономиканы   реттеу   барысында   салық   жеңілдіктерін    қолданудың    мынадай бағыттарын бөліп көрсетуге болады:

• ғылыми-зерттеу, тожірбиелік-конструкторлық жүмыстарының оркендеуіне жағдай
• жасау;
• робототехника, биотехнология,  электроника тәрізді ғылымды көп қажет ететін
• өндіріс салаларының дамуын ынталандыру; шағын жөне орта кәсіпкерлікті қолдау;
• инвестиция барысын реттеу.

     Салық жеңілдіктерінің салық төлеуден толық немесе жартылай босату, салық  салынбайтын минимум, шегерістер, салық  төлеу мерзімін үзарту, салық ставкасын  төмендету тәрізді тетіктері арқылы бір жағынан, нақты бір кезеңцегі салық түсімдерінің сомасы кемітілсе, екінші жағынан ондірістің, косіпкерліктің одан әрі дамуына, болашақтағы салық түсімдерінің артуына әсір етуге болады.

     Өндірістегі шағын жоне орта көсіпкерлікті қолдау барысында салық жеңілдіктері мынадай мақсаттарды коздейді: монополияға қарсы күрес, бәсекелестікті қолдау мен дамыту, ендіріске ғылым жаңалықтарын енгізу, жаңа жүмыс орындарын ашу, жүмыссыздық деңгейін қысқарту, ендірілген өнімге (тауарға, көрсетілген қызметке) деген түтынушы сүранысының артуына жағдай жасау.