Жеке кәсіпкерлерге салық салуды жетілдірудің бағыттары

          Алматы    облысы кәсіпкерлік, шагын және орта бизнесті дамыту мен қолдау жөніндегі комитеттіц  моліметтері бойынша

          3-кестеде Алматы облысы бойынша шағын және орта бизнасіндегі кәсіпкер жоне орта бизнесіндегі косіпкер жеке түлғалардың ондіріс (қызмет көрсету, жүмыс орындау) көлемі туралы мәліметтер келтірілген 2001 жылы кәсіпкер жеке түлғаларды жалпы өндірісі (қызмет көрсету, жұмыс орындау) көлемі 1499,1 млн. тенгені қүраса оның ішіндегі өнеркәсіп өндірісінің үлесі 1,79ө болды 2002 жылы бүл корсеткіш 4,22 ө құраса 2003 жылы кәсіпкер жеке түлғаларды жалпы өндірісі (қызмет көрсету,жұмыс орындау) көлемі 5910,4млн. теңгені қүрасы оның ішіндегі өнеркәсіп өндірісіндегі өндіріс көлемі 232,4 млн теңгені немесе 3,93ө қүраған соның ішіндегі басты себептердің бірі-республикадағы онеркәсіп ондірісінң шикізат өндіру бағытында басым дамығандағы яғни ондеу, кайта өндеу салаларының нашар дамығанынан отандық өдіріс ішкі және сыртқы нарыққа жоғары сапалы орі бәсекелік қабілетті онім ендіреалмауда ал ондай жоғары сапалы, бәсекелік қабілеті, сүранысқа сай өнім өндіру, суранысқа сай өнім өндіре алмауда, ал ондай жоғары сапалы, бәсекелік қабілетті, сұранысқа сай өнім өндіру үшін қажетті ондіріс құрал жабдықтары деңгейінің томендігі кедергі болуда.

     3-ші  және 4-ші кестелерге талдау жасау  барысында Алматы облысы аумағында  шағын және орта бизнестегі косіпкер және түлғалар сан жағынан басым болғанымен де, кәсіпкер занды түлғаларда жүмыспен қамтылғандар санының артық екені байқалды -әрі әрбір қызмет түрлерінің даму деңгейі де әр түрлі, өзге кәсіп түрлеріне қарағанда бере нәтижесі тез болғандықтан шағын және орта бизнестегі сауданың даму қарқыны доғары. Кәсіпкер занды түлғалардың арасында онеркәсіп ондірісімен айналысатындардың саны 2003 жылы 2001 жылға қарағанда 1,5 есе артса, 2002 жылмен салыстырғанда 1,02 есеге артқан. 2002 жылы өнеркәсіп өндірісінде тіркелген 442 кәсіпкер занды түлғаның 259-ы немесе 58,6ө нақты жүмыс жасаған, қалған 41,4 ө түрлі себептермен жүмыс жасамаған. Өнеркәсіп өндірісіндегі жеке түлғалардың саны 2003 жылы 14065 субъектіні қүраған, бүл 2002 жылмен салыстырғанда 2,2 есеге, ал 2001 жылмен салыстырғанда 1,8 есеге артты деген сөз (4 кесте). Бір коңіл қуантатын жойт, ол онеркәсіп өндірісі шағын жоне орта бизнесінде жүмыспен қамтылғандар санының жыл өткен сайын артуы, бүған 3-ші және 4-ші кестелерде келтірілген мәліметтер куо: 2003 жылы өнеркәсіп өндірісіндегі кәсіпкер занды түлғаларды жүмыспен қамтылғандар саны 6520 адамды қүраған, бүл 2001 жылға қарағанда 1,8 есеге; 2002 жылмен салыстырғанда 1,2 есеге артқан; өнеркөсіп өндірісіндегі кәсіпкер жеке түлғаларды жүмыспен қамту деңгейі 2003 жылы 502 адамды қүраған, яғни 2001 жылмен салыстырғанда 1,3 есе артық. Жалпы онеркәсіп өндірістегі шағын және орта бизнеспен қамыту деңгейі кәсіпкер занды түлғаларды 23,12ө, ал кәсіпкер жеке түлғаларда 2,98 ө құраған.

     Демек,   өнеркәсіп   өндірісіндегі  кәсіпкерлік   өте   баяу   болғанымен   де,  даму деңгейін сақтауда.                                                                                                        

     Өндірістегі шағын косіпкерліктегі субъектлердің  алғашқы қалыптасып дамуында инвестициялық және қаржы несие жүйесі арқылы қолдау көрсетудің маңызы зор. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды қаржылық кемек арқылы жүзеге асыру барысында жыл сайын аталған мақсатқа қарастырылған қаржыландыру (ассигнование) шеңберінде берілген республикалық және жергілікті қаражатымен қатар, 1998 жылдан бастап Астана, Алматы, Қарағанды ; Шымкент қалаларының кейбір банктері (Казкомерцбанк, Халықтық банк, Цесна банк, банк центр кредит, Алматы сауда қаржьт банкы) еуропалық даму жөне реконструкция банкысының заемдары бойынша шағын бизнесті қолдау бағдарламасын жүзеге асыруда.

       Өнеркәсіптік қүрал жабдықтарға  бағытталған қүрделі қаржы салымына  салық жеңілдіктері азайтылғанмен,  жеке түлғаларға берілетін жеңілдіктер  артқан.

     Басқа да ор түрлі салық жеңілдіктеріне байланысты шектеу қойылды. Бүл бағдарламаның теориялық негізі болып американдық экономист А. Лаффердің, кейіннен лаффер қисығы деген атпен танымал болған теориясы саналады. 

     Лаффер  қисығы 

     Мұндағы, К- салық ставкасы; У-бюджет кірісі; К.- сальгқ ставкасы өткен ставкасы өткен жағдайда У —&вджет кірісіде артады. Бірақ салық ставкасының оңтайлы молшері Кі-меміекеттік б^өджет кіріфнің У максимальды молшерін У_гқамтамасыз етеді, яғни қалыпты аймсЯй^ГОдан әрі салықтардың әсуі еңбе», өндіріс, кәсіпкерлікке деген ынтаны төмендетеді, демек 100ө салық салу жүзеге асырылған жағдайда мемлекеттік бюджет кірісі 0 -ге тең болады.

     Салықтың  төмендеуінінің нәтижесі болып экономикалық өрлеу мен мемлекет кірісінің  өсуі саналады. Ал, Лаффердің түжырымы бойынша, көлеңкелі экономика және салық жүйесі кері байланысты. Салықтардың осуі колеңкелі экономика мөлшері занды және заңсыз табысты салықтан жасыруфы, табыстың басым бөлігін декларацияда көрсетпеуін арттырады.Керісінше, салықтардың төмендеуі экономиканың дамуына ықпал етеді. Демек мемлекет кірісі салық базасының үлғаюынан емес, салық ставкаларының өсуі есебінен артады. Бүл теорияның кейбір аспектілерін Америка Қүрма Штаттары Үкіметі XX ғасырдың 20-60 жылдары салық рефомасын өткізу барысында, кейінірек, жаңа ондеулерді ескере отырып, 80 жылдары қолданды. Демск, Лаффер түжырымы еркін нарық механизмінің қалыпты іс орекеті жағдайында тиімді болып табылады.

            Осы тұста занды бір сурақ туады салық салудың оңтайлы деңгейін қалай анықтауға болады? Әр түрлі ғылыми әдебиеттерде алуан түрлі пікірлер келтіріліп, салық төлеуші өз табысының 30-50ө салық түрінде мемлекетке беруге жағдайы келеді деп түжырымдайды. Біздің ойымызша, бүл қисынсыз түжырым. Ойткені салық толегеннен кейін қалған табысы өндірістің көлемін ұлғайтуға, техникалық базаны нығайтуға тағы басқа мүқтаждықтарды шешу барысында жетуі тиіс.

1.3 Кәсіпкерлік қызметті салықтык реттеу мемлекеттік реттеудің негізі ретінде 

     Мемлекеттік реттеудің экономикалық қажеттігі  туралы моселенің теориялық негізін  көрнекті ағылшын экономисті Дж.М. Кейнестің (1883-1946ж) 1936 жылы жарық корген "Общая  теория занятости, процена и денег" еңбегі салды. Кейінірек жарық көрген Лаффердің бюджеттік концепциясы мемлекеттің еркін, тоуелсіз косіпкерлер мен ондірушілердің шаруашылық қызметін реттеуге мүмкіндік берді.

     Мемлекеттің экономиканы реттеу оның эконмикаға араласуын білдіреді. Нарықтық экономиканың қалыпты қызмет ету үшін мсмлекеттік және нарық реттсу механизмдері өз ара тығызды байланыста болу керек.

     Шведтік тәжірибеде дәлелдегендей аралас экономикада  нарықтық және мемлекеттік реттеу механизмдері үйлесімді қолдану қоғамның саяси және макроэкономикалы түрақтылығын қамтамассыз етуге, олеуметтік экономикалық мәселелерді үқыпты шешуге жағдай дасауға болады.

     Мемлекет  экономикаға нарықтық механизм ксрі осср берген тұста міндстті түрде араласады яғни мемлекеттің экономиканы реттеуі кез келгсн коғамдык жүйсні басқарудың ажырамас бөлігі болып саналады.

     Қазіргі танда экономиканың реттеудің накты  анық жолы жоқ десектс, коптеген дамыған  елдер үшін де негізгі түжырымдаманың оз ара қосындысы негізіндегі  реттсу одісін қолданады. Атап айтқанда: ор түрлі нүсқадағы кейнсиандық ұсыныс экономикасы теориясы, монераизм. Ал, неоклассикалық ағымды мсмлекеттік рсттеудің негізі ретінде алғанмен де, оны ғалымдар кенсиандықтан болмейді. Осы теорияларға қысқаша нақты тоқталып отейік:

     Кейнсиандық теорияның негізін қалаушы, корнекті ағылшын экономисті. мемлеке қайраткері, прогресивті немесе үдемелі слык, жүйссі ондірішілінің қүрделі қаожы сальшына қатысты тоекелгс баруын ынталандырады.

          Кейнсиандық тсория мемлекеттік  рсттсудің басты макроэкономикалык.  бағыттарына негізделеді. Аталған теорияға сойкес, салықтар экономикалык жүйсде "қалыптасқан икемділік механизмі" ретінде орскст етеді. Үдемелі салықтар экономиканың тендестірілуіне ықпал етсе, салык, түсімдерінің томендеуі бюджет кірісін азайтып, экономиканың түрақсыздығын өршетеді. Мүндай жағдайда салықтар "кдлыптасқан реттеуші" ретінде орскст етеді; экономикалық орлеу ксзіндс салықтық түсімдерге қарағанда салық салынатын табыс баяу оссс дағдарыс кезіндс салыктар табысқа қарағанда тез азаяды нотижесінде қоғамдағы олеуметтік жагдайдың сарыстылмалы түрде түрақтылығы сақталады. Аталған тсорияны ағылшын Үкіметі 1-ші дүнисжүзілік соғыс алдында, яғни мемлекеттің барлық күші оскери онсркосіп ондірісінс бағытталған түста тиімді қолдана білді. Ғылыми техникалық орлсу түсінда экономиканы реттеудің кейнсиандық жүйесі экономикалық даму талабына сай болмағандықтан орі мына томендегі себептсрге байланысты тоқталады: біріншіден, ондіріс барысында инфляция тұрақтылығы сипатқа ие бола бастағандықтан, ресурстарға дсгсн сүранысты емес үсынысты жандандыратын қозғаушы күш кажет болды; екіншіден экономикалық ынтымақтастықтың дамуына байланысты ор бір мемлекеттің сыртқы нарыоктан тоуслділігі артып мемлекеттің сүранысты ынталандыруы шетелдік инвсстпцііягн оц осер етті. Сондықтан ксйнсиандык, түжырымдаманы нсоклассикалық тсория алмастырады.

     Неоклассикалық теория еркін босекелестікке, экономикалық түрактылыкха негізделеді бүл екі түжырьшдаманың айырмашылығы мемлсксттік реттсу одістсрінің ор түрлігіндс. Неоклассикалык, модсльдың окілі ағылшын экономисі Дж. Мит. экономикалық процессті реттеуге мслекетті жанама түрде к.атыстырады бюджст жонс салық саясатын сскремей, ақша -несие саясатына басым назар аударады.

     Бірақ бүл скі негізгі ағымның бір  біріне қарамақайшы кслстін түстарда бар. Кейнсиандық мектсптің окілдері (Дж.М Кейнс, А.Хансен, Ф.Ноймарк жонс т.б.)мелекеттің экономикаға белсенді араласу идеясын жақтап салықтарды мемлекеттің экономикалық саясатының негізі қүралы ретінде қарастырады.

     Неоклассикалық  мектептің өкілдері (А.Маршалл, М.Уэйденбаум, А.Лаффер және т.б.) мемлекеттің экономиканы реттеуі шектеулі мөлшерде болғанын қалайды, ал салықтарды тек фискальдық қүрал ретінде қарастырып кәсіпкерліктің еркіндігін насихаттады.

     Өз  кезегінде неоклассикалық теориядан  екі бағыт: ұсыныс экономикасы теориясының манеторизм теориясы кеңінен таралады.

     Экономикалық  процестердің мемлекет тарапынан реттелуі кез келген қоғамдық жүйенің басқару  элементі болып табылады. Мемлекеттің  экономикаға рараласыу дәрежесі қоғамның дамуының әр бір нақты тарихы кезеңінде шешетін міндеттеріне және мақсаттарына байланысты реттеудің формалары мен әдістері анықталады.

     Экономикалық  процестердің мемлдекеттік тарапынан  ретттелуі кез келген қоғамдық жүйенің  басқару элемнті болып табылады,. Мелекеттің араласу дәріжісі қоғамның дамуының әр бір нақты тарихы кезеңінде  шешетін міндеттеріне және мақсаттарына байланысты: реттеудің формалары мен әдістері де осылар арқылы анықталады.

     Жоспарлы  экономикалық жағдайларында реттеу жалпылық сипат алып, дамудың тек  басты пропорциялары ғана емес басқарудың ең теменгі шаруашылық есеп буындарына дейінгі барлық деңгейлерін қамтиді. Шешімдер қабылдау дербестігі жоспарлы тапсырмалар жоғарыда белгіленген нормалар, нормативтер, лимиттер, бағалар, шығарылатын өнімдердің молшері аркылы болар болмас ауқымға дейін шектеледі.

     Сөйтіп  тауар-ақша қатынастары мен оларға сәйкес экономикалық зандардың соз  жүзіндегі іс-қимыл жағдайында шаруашылық омір шаруашылықтар субъектілерінің экономикалық мүдделері, ресуртсар пайдалану мүмкіндіктері косіпкерлік тиәуекел және соған байланысты үжымдар мен олардың қызметкерлеріне келтірілген материалдық шығындар ескрілмей бүйрықшыл кеуденсоқ әдістері мен реттеліп отырды. Бұл жүйеде қаржының рөліне жөнді мән берілмеді, оның қызметі ақшалай қаражаттар жинап, оларды беруге нұсқау - бұйрықтарға сәйкес қайта бөлуге сайып отырады.

     Нарық қатынастары бүл үлгіні жоққа  шығарады. Оның орнына экономикалық соның ішінде қаржы формалары мен әдістері арқылы жанама реттеу жүйесі келді. Дүниежүзілік практика қүрамъгнда: салықтар ставкалары салық салу жоніндегі санкцияларымен жеңілдіктері, амортизация нормалары, кәсіпорындарының қорларына қаражат бөлу нормативтері, әлеуметтік қамсыздандыру нормативтері, бюджетті қаржыландыру колемі (дотация, субвенция, субсидия) бар реттеу жүйелерін жасап шықты. Бүған қосымша реттемелер: ақшалай (вальта курсы, ақша имиссиясы), несиелік (несиеге төленетін проценттер), орталық (мелекеттік, үлттық) банкінің есептік ставкасы мен резервты талаптары, баға (кесімді баға деңгейі, кеесінді және еркін бағаның арақатынасы, рентабельділіктің реттелуі деңгейі).