Шағын және орта бизнестің теориялық негіздері

Шетелдік нарықтық экономиканың тәжірибелері шағын кәсіпкерлікті  дамытуды қолдауда лизингтік және франчейзингтік қарым-қатынастардың қолайлылығын да дәлелдеді. Біздіңше, шағын кәсіпорынның ірі орталық және шетелдік компаниялардың құрал-жабдықтарын, қаржы-қаражаттарын, технологияларын пайдалану арқылы дамуы да тығырықтан шығудың бір  жолы іспетті. Шағын кәсіпкерлікті  дамытуда лизингтік несиелендіру көмегімен  өндірісті қалыпқа келтіруге  болатыны шетел тәжірибелерінен  белгілі. Лизинг көмегімен кепілге  беретін мүлкі жоқ ұсақ кәсіпорындарды несиелеуге болады. Лизингтік мәміле жасалған мерзім бойынша лизинг объектісі  лизингке берушінің меншігінде қалады да, лизинг алушы банкротқа ұшыраған жағдайда несиелік тәуекел деген  болмайды. Лизинг 100% несиелеуді ұсынады, кәсіпорынға қысқа мерзім ішінде өзінің меншікті капиталын жұмсамай-ақ, жаңа құрал-жабдықты пайдалана отырып, өнеркәсіптік өнім шығаруға және пайда  табуға мүмкіндік береді. Құрал-жабдықтың  лизинг берушінің меншігінде болатындығына  байланысты өнімнің құнына лизингтік  төлемдер ғана қосылып, мүлікке салынатын  салықты жалға берушінің өзі  төлейді. Сөйтіп, лизинг алушы салықтық жеңілдіктер алады. Мұның барлығы  шағын кәсіпкерлікті дамытуға өз үлесін қосады.

Шағын кәсіпкерліктің табысты  дамуы елдегі қолайлы әлеуметтік, экономикалық, құқықтық және саяси  еркі қалыптасқанда ғана мүмкін болады. Өз кезегінде ерікті қолдау мен нығайту  шағын кәсіпкерліктің кең ауқымды  дамуына жол ашады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.3 «Еуразиялық банк» АҚ-ның рудный  қалалық филиалында шағын және  орта бизнесті несиелендіру механизмін  жетілдіру жолдары

 

 

Республикамызда шағын бизнесті дамыту барысында шағын кәсіпорындардың  меншік істерін ұлғайту және айналым  қаражаттарын толықтыру үшін несие  ресурстарын тарту  проблемасы жиі  кездесіп отырады. Несие алудағы  қиыншалықтар несие ресурстарын  тарту шарттарында және тағы бір  ерекшелік - инфрақұрылымның сапасының  төмендігі болып табылады. Несие ресурстарын тарту шарттарында келесі ерекшеліктер байқалады:

• кепілмен қамтамасыз ету проблемасы;
• жоғары дәрежедегі ссудалық пайыз;
• несие ресурстарын иеленудегі мерзімнің қысқалығы;
• несиелендірудің жарналық  кезеңінің артта қалуы.   

Сонымен қатар, инфрақұрылымның  жетілмеуі біріншіден, банкке құжаттар дайындау кезінде кәсіпкерлердің білім  деңгейінің жетіспеушілігі; екіншіден, ақпараттық - консалтингтік қызметтердің жетіспеушілігі; үшіншіден, шағын кәсіпкерлік  субъектілерінің несиелендірудің  отандық және шетелдік бағдарламалардан тыс қалуына байланысты болып  табылады. Осы  көрсетілген проблемаларды  негізгі екі топқа бөлуге болады. Бірінші топ банктен несие  алудағы  жалпы шарттармен байланысты, ал екінші топ - несиені алу және рәсімдеу жүйесіндегі кәсіпкерлердің жеке проблемалары болып табылады.

Қазіргі кезде несиелендіру саласының тағы да бір жетістігі - бұл микронесилендіру болып табылады. Мемлекеттің микронесиелендіру қызметін енгізуі микрокәсіпкерлер қызметін қаржыландырудың негізгі көзі ретінде орын алды.

            Микронесиенің негізгі критерийлері болып мыналар табылады:

• несиенің салыстырмалы кішігірім көлемі;
• шағын кәсіпкерлік субъектілерінің несие бағытын қолдануы;
• несиелендірудің қысқа мерзімдері (көбінесе бір жыл іші);
• несиені ұсыну және қайтару шарттарының иілмелілігі.

            Әлемдік тәжірибе микронесиелендіру  жүйесін реттеу деңгейіне әсер  ететін микронесиелік ұйымдардың  негізгі үш моделін бөліп қарастырды:

• микронесие беретін институттар, бірақ бұлар заңнамалық құқық негізінде жинақтарды тарту қызметін жүргізу алмайды және мемлекеттік реттеу және қадағалау қызметіне жатпайды;
• микронесиені  жүзеге асыратын институттар. Бұл институттар елдің орталық банк жағынан пруденциалдық реттеуге жатқызылады;
• мемлекеттік органдар жағынан толық пруденциалдық реттеуге жататын, міндетті және ерікті депозит жинақтарын тарту құқын иеленетін микронесие беретін институттар.

             Микронесиелендіру еңбек қызметін  тұрақтандыру бағытындағы қаржылық  көмек болып табылады. Қазіргі  таңда елімізде микронесиелендіру  қызметін жүргізу ең маңызды фактор болып табылатын категориялардың  бірі ретінде қолданылады. Бұл құрал барлық аймақтарда, облыстарда, аудандарда, жергілікті жерлерде  қаржыландырудың ең басты қайнар көзі ретінде қолданылады.                          

 Шағын кәсіпорын өзінің іс - әрекетінде көптеген қиындықтарға кездеседі:

          Біріншіден, шағын кәсіпорындардың негізгі проблемасы - ресурстық базаның жетіспеушілігі: материал - техникалық және қаржылық.  Шын мәнінде халық шаруашылығында бос жерге кең жаңа сектор құру көзделіп отыр. Ондаған жылдар бойы шағын кәсіпорын секторы болған емес. Олай болса осындай жұмысты ұйымдастырып, алып кететіндей кәсіпкерлерде болған жоқ. Тұрғындардың көпшілігінің босы артық ақшасы болмады, ал өз ісін бастап кәсіпкер болу үшін өзінің қаражаты жоқ. Сақтық кассаларындағы ақшалар күйіп кетті. Сондықтан өз ісін жүргізу үшін тек қана несие керек болды.

Екіншіден, шағын кәсіпкерліктің заңға сүйенерлік базасы жоқ деуге  болады.

           Үшіншіден, шағын кәсіпкерліктің  іс - әрекеттерін терең талдау  жасайтын жүйе жоқ. Олардың  істеген жұмысынан қорытынды  табу қиын, қандай көрсеткіштер  арқылы талдау жасап мемлекеттік  жеңілдік беру керек екендігін  анықтау қиын. Көбіне тек таныстық  керек, ондай жағдайлар коррупцияға  апарады.

 Шағын кәсіпорындардың әлеуметтік қызметі жұмысқа қамтылмаған көптеген жұмыс күшін қамту, ол әлеуметтік қайшылықты қиындықтар - жұмыссыздықты жоюға септігін тигізеді. Шағын кәсіпорындар мемлекеттің жан - жақты қамқорлығына мұқтаж, себебі ол тұрақсыз кәсіпкерлік құрылым ретінде  нарықтың тұрақсыздығына тәуелді. Бұлай дейтін себебіміз, кәсіпкерлік қызметті жүргізуді ең алдымен мемлекет, содан кейін кәсіпкер қолдайды. Соған байланысты оны жүргізудегі қиыншылықтардың алдын – алу шараларын жүргізеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

 

Дипломдық жұмысты аяқтай келіп,жоғарыда айтылғандардан мынандай қорытынды шығаруға болады. Республикада шағын бизнесті дамыту жолындағы  көптеген кедергілер бүгінгі күні жойылып  жатқандығы айқын. Алайда, шағын бизнестің  дамуына тежеу болатын күрделі  проблемалар әлі де баршылық. Бүгінгі  негізгі проблемалар: шағын бизнесті қолдау, қорғау жөніндегі заңдық базаның  шыңжаулығы; шағын кәсіпкерлікті  қолдау және қорғау инфрақұрылымының әлсіздігі; несие беру құжаттарын толтырудың тым қиындығы; білімді кадрлардың жетіспеуі. Ал шағын бизнестің басты  проблемасы - ол несие беру саясаты. Несие тек қана кепілдеме ретінде  мүлікке беріледі. Ал кепілдікке беруге жарайтын мүлік шағын кәсіпорындаодың  керектігі несиесіне кепілдік бере алмайды. Сондықтан шағын кәсіпорындардың  керектігі банк, несие банктің  бір бөлімі болуы керек шағын  кәсіпорындар кадр даярлау, банктік  кредит алу информациялық қызметтерге  мұқтаж.

Нарықтық экономика жағдайында көптеген қаржы операцияларын орындау  үшін екінші  деңгейлі коммерциялық банктердің маңызы өте зор. Себебі коммерциялық банктер өз тарапынан заңды және жеке тұлғаларға көптеген қызмет түрлерін ұсынады. Банктер халықтың бос ақша қаражаттарын жинап, соның негізінде  халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында оларды қайта бөлістіреді. Осындай операциялардың түрлерін орындайтын коммерциялық банктердің бірі – «Еуразиялық  Банк» Акционерлік қоғамы.

Есеп беруде  «Еуразиялық  Банк» АҚ-ның құрылу тарихы, құрылымдық басқарылуы, әрбір бөлімнің функциялары, банк қызметінің толық сипаттамасы: несиелік операциялар, депозиттер,кіші және орта бизнесті несиелеу және т.б. операцияларға түсініктеме берілген.

Өндірістік тәжірибе кезінде  «Еуразиялық Банк» АҚ филиалының негізгі мақсаттары мен функцианалды мәселелері зерттелді. Өндірістік тәжәрибе бойынша есеп беруге қажетті мәліметтер жиналды. Тәжірибе өту барысында несиелік эксперт жұмысымен және несие  беруге қажетті құжаттар тізімімен толығымен таныстым.

Қортындылай келе «Еуразиялық Банк»–тің жоғарыда көрсетілгендей  негізгі қызметі - халыққа банк жүйесі бойынша қызмет көрсету. Банк өзі құрылған жылдары ішінде өзін тұрақты, сенімді банк ретінде көрсете білді. Банк қызметін жеке тұлғалар ғана емес ірі кәсіпорындар мен ұйымдар да пайдаланады.

Банктің негізгі қызметі  несие беру. Несие беру операцияларын  несие беру бөлімдері жүргізіледі.

Қазақстандағы шағын және орта бизнес субъектілерін  несиелеуді дамыту мен жетілдіру мәселелеріне байланысты теориялық және әдістемелік  зерттеулер негізінде келесідей  тұжырымдар мен ұсыныстар жасауға  болады:

- Қазақстандағы шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу тәжірибесін зерттей келе бұл тәжірибелердің озық шетел тәжірибелерінен алынғандығы анықталып отыр. Қазақстан Республикасының ішкі қүрылымдық және географиялық орналасу ерекшеліктері ескеріліп, экономика салаларын несиелеу барысында әрбір салаға тиімді келетін несие түрлері коммерциялық банктермен, несиелік серіктестіктермен және баса да несиелік мекемелермен өздерінің шарттары бойынша ерекшеленіп бүгінгі таңда шағын және орта бизнес субектілерін несиелеуде қолданылуда.  Осы несиелерді алу мен қайтару барысындағы жағымды және кедергі болатын факторлар анықталып ұсынылып отыр.

- Жалпы Қазақстан Республикасының жаңа экономикалық саясатқа бағдар алуына байланысты, күнделiктi өмiрiмiзде орын алған шағын және орта бизнес секторының ел экономикасын көтерудегi басты қағидаларына тоқталып өтілді . Шағын бизнес экономикалық өсудiң басты факторы екендiгi анық, олай болса оны неге әлемдiк деңгейге көтермеске. Сондай ақ шағын және орта бизнес өзiнен өзi дамитын механизм емес, оған әрине мемлекет, қоғам,  әрбiр тұлға жағдай жасауға талпынулары қажет. Өйткені еліміздің жерінің өте үлкен аймақтарды алып жатуына байланысты шағын бизнесті дамыту мүмкіндігі мен қажеттігі ешкімнің қарсылығын туғызбауы керек. Еліміз аграрлық мемлекет болғандықтан шағын және орта бизнесті ұйымдастыруды және несиелеуді ауылдардан бастау және қолдау керек екендігі зерттеу барысында атап айтылды.

- Шағын бизнестiң дамуының бiрден бiр көзi болып банктiк несие табылса, сол несиеге қалайша қол жеткiзуге болатындығы, оны тиiмдi пайдаланып, дер уақытында банкке қайтару мәселелерi жұмыста зерттеліп қарастырылды. Тәжiрибе жүзiнде шағын бизнес субъектiлерiнiң банктiк ресурстарға мұқтаж болуы бүгiнгi күннiң көкейтестi мәселелерiнiң бiрi екендiгi аталып, шағын бизнестi несиелеуге құштарлық танытпай отырған банктердi қалайша ынталандыруға болатыны жайында пікірлер айтылды. Сонымен бірге, нақты жоба бойынша, банктiк несиеге арыз берген заңды тұлға жобасының үлгiсi бойынша несие мақсаты, несие мерзiмi, несие қайтарымдылығы, несиенi қамтамасыз ететiн кепiл мүлкiн бағалау негiздерiмен қатар, бұл құжаттардың Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес рәсiмделуi, қарызды беру, қайтару механизмдерi зерттелді.

- Қазақстанда кеңiнен орын алып келе жатқан шағын бизнестi шетелдiк банктердiң көмегiмен банктер және әртүрлі шағын және орта бизнесті дамыту қорлары арқылы, мысалы Еуропалық Даму және Қайта Құру банкiнiң бастамасымен,  Қазақстан Республикасында шетел инвесторларының шағын бизнестi көтеру бағдарламасына, оның тәртiбiне  тоқталып олардың қызметіндегі тәжірибелік материалдар талданылды.

- Банктердiң шағын кәсіпкерлік субъектілерге несие ұсынуының тиiмдiлiгiн арттыру негiзiнде ынталылығын көтермелеу үшiн,  несиелердiң қайтарылмау ықтималдығын, олардың жоғары тәуекелге баруын төмендету шараларын үнемі жасап отырған жөн. Ол Қаржыгерлер Ассоциациясы, коммерциялық банктер, қаржылық қолдау қорлары және мемлекет тарапынан іске асырылуы тиіс. Қарыз алушының – шағын бизнестiң тұрақты жұмыс жасауымен қатар өз бизнесiн жандандыру мақсатында несие алуы, және оны уақытында қайтару процестерi ғылыми-тәжірибелік дәрежеде зерттелiнуі қажет. Осы секторды көтермелеу арқылы өндiрiстi жандандыру, оның iшiнде Қазақстан экономикасының сыртқы тәуекелдiлiгiн қысқарту мен отандық тауар өндiрушiлердi қолдау мәселелері осы зерттеу жұмысының басымды бағыты болып табылды.

- Алдағы жоспарланған Қазақстан экономикасының модернизациясы кәсіпкерлік саласында өзара байланысты мәселелерді шешуді көздейді. Сонымен, мемлекет салық режимін «тек өнеркәсіптік саясаттың көп аспаптарының бірі ретінде қолдануы» қажет. Бәсекелестікті дамыту мәселесі кәсіпкерлікті дамытуда басты мақсат болуы қажет. Шағын және орта бизнестің ірі кәсіпорындармен ынтымақтастығына ықпал ететін әкімшілік және нормативті алғышарттарды құру қажет. Ол келешекте ірі кәсіпорындардың кіші бизнестің «тапсырушысы және локомотиві» қызметін атқаруға мүмкіндік тудырады. Мемлекеттің қатысуымен жеке копорацияларды құру және соның негізінде ірі аймақтық холдингтерді құру аймақты даму мақсатында инвестицияларды тарту мүмкіндігін тудырады. Олардың әрекетіндегі негізгі бағыттар «аймақтағы тауарға және шағын және орта кәсіпорындардың қызметтеріне қатысты сұранысты, кірісті және ұзақ мерзімді негізде құру» болып саналады. Ұтымсыз кәсіпорындарды қайта құру және қалпына келтіру әлеуметтік – кәсіпорындық корпорацияларды құруға бағытталуы қажет. Бұл корпорациялар өз кезегінде «нарыққа қажетті өнеркәсіп пен жаңа технологияларды» дамытуға ықпалын тигізуі қажет. Мемлекет экономиканың түрлі саласына кәсіпкерліктер мен капиталдардың қатысуларының бәсекелестік негіздерін  құруға бағытталған кәсіпкерлік мәдениеттің дамуына ықпалын тигізуі қажет. Осы аталған мәселелер зерттеу барысында нақтыланды.