Шағын және орта бизнестің теориялық негіздері

 

Кесте 18.

Шағын және орта бизнестің  дамуына кері әсер етуші факторлар

Кедергілер	2004 ж.	2005-2006 жж.
Салық саясаты	2	1
Жалпы экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы	1	2
Несие саясаты	4	3
Өнімді өткізу мәселесі	–	4
Шикізатпен қамтамасыз ету мәселесі	5	5
Мемлекеттік органдармен өзара іс-қимыл	3	6

 

Келтірілген мәліметтерден  көріп отырғанымыздай Қазақстан  нарығында шағын кәсіпорындардың  тиімді қызмет етуіне кедергі болып  отырған мәселелердің бірі – салық  саясатының жетілмегендігі. Қазақстандағы  шағын және орта бизнесті дамыту факторларын  атайтын болсақ онда мына төмендегі  жағдайды көруге болады. Аталған мәселелерді  салық заңнамасында шешу үшін мыналар  қажетті болып келеді:

• жаңа өндірістік – инновациялық кәсіпорындарға салық салудың жеңілдетілген режимін енгізу;
• өндірістік сектордағы кәсіпорындардың несиені өтеу кезінде салық салу процедурасын қайта қарау;
• ынталандырушы салық режимін орындау жолымен шағын бизнеске жанама қаржылық талдау көрсету;
• салық саясаты шағын кәсіпкерлік субъектілер санының өсуін ынталандырушы, жұмыс орындарының өсуіне, өндірілген жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің экономикалық реттеушісі болуы керек.

Шағын бизнес субъектілерінің  жұмысына кедергі болатын мәселелердің екінші түрі – жалпы  экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы. Яғни, АҚШ  доллары бағамының тез өзгеретіндігі, макроэкономикалық жағымсыз өзгерістерге байланысты инфляция және жоғары тәуекелдер, әлемдік қаржы дағдарысының орын алуы және т.б.

Үшінші орында кәсіпкерлер  несиені алу кезінде туындайтын қиыншылықтар мәселесі. Шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіріп отырған  бұл мәселе субъектілердің өзінің инвестициялық  және айналымдағы мұқтаждарын қамтамасыз ету үшін жеткілікті қаржы ресурстарының  жоқтығы болып табылады. Республика бойынша   шағын және орта  бизнес субъектілермен жүргізілген анонимді сауалнаманың мәліметтері бойынша, шағын бизнестің алдында тұрған ең негізгі мәселе-несиелік ресурстарға  шығу жолының қиындығы.

Төртінші мәселе – шикізатпен қамтамасыз етілуі мен өнімді өткізуі. Өнімді  өткізу кезінде қиыншылықтардың  пайда болуының бірден-бір себебі – бәсекелестік ортаның жоғарылылығы. Шағын кәсіпкерліктің дамуына кері әсер ететін басқа да факторлар шағын  кәсіпкерліктің қызметін реттейтін  қолданыстағы заңнамадағы нормалардың  жетілдірілмеген және кей жағдайда нақты нормалардың болмауы болып  табылады, бұл әкімшілік кедергілерді ұлғайтуға әкеледі.

Шағын бизнесті дамытудағы және жұмысбастылық мәселесін шешудегі мемлекеттік саясатты жасап, жүргізу  үшін жоғарыдағы факторларды бөліп  көрсетуге болады. Аталған  факторлар  өз кезегінде шағын бизнестің  дамуын тежейтіндіктен бірінші кезектегі  міндеттерді анықтауға мүмкіншілік  береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Шағын бизнестің басты  проблемасы- ол несие беру саясаты. Несие тек қана кепілдеме ретінде  мүлікке беріледі. Ал кепілдікке жарайтын мүлік шағын кәсіпорында жоқтың қасы, сондықтан шағын кәсіпорындардың  керекті несиені кепілдік бере алмайды. Сондықтан шағын бизнесті қолдайтын  арнайы банк, несие банктің бір  бөлімі болуы керек. Шағын кәсіпорындар кадр даярлау, банктік кредит алу және информациялық қызметтерге мұқтаж. Оны кім шешеді? Шағын кәсіпкерлік фирмалар қазіргі жағдайда делдалдық сферада, сонымен қатар тез айналатын сала сауда-саттық, қоғамдық тамақтану, азаматтық құрылыс, техника және машиналарды жқндеу, т.б. салаларда орын алып отыр. Осыған орай ең ірі нарық – ғылыми – техникалық жаңалықтар, мәліметтер сферасы әлі күнге дейін қолға алынбай келеді.

Қазақстан Республикасында  ендi ғана жанданып келе жатқан шағын  бизнеске несие беретiн субъект  – екiншi деңгейдегi коммерциялық банктер  болып табылады. Коммерциялық банктер  көбінесе заңды тұлғаларды және қысқа  мерзімді несиелеуді жақтайтыны –  тарихи қалыптасқан жағдай. Қазақстандық шағын және орта бизнес субъектілерінің  екiншi деңгейдегi банктерден коммерциялық несиелер алуы кәсіпорындарды дамыту үшін қаражаттарды толықтырудың іс жүзіндегі  негізгі көздерінің бірі болып табылады. Алғашқы құрылу кезінде шағын  бизнес несиесіз өз жұмысын атқара алмайды.

Қазіргі кездегі республикадағы шағын және орта бизнесті несиелеуді дамытуға  кедергі болып отырған  негізгі факторлар мыналар:

• несие алу барысындағы шарттардың қатал болуы;
• несиенің мерзімі мен  пайыздық ставкаларының бизнеске қолайсыздығы;
• несиені рәсімдеу процедурасының ұзақтылығы және оны сақтандыру қажеттігі;
• коммерциялық банктердің кепілге қоятын талаптарының жоғарылығы;
• әлемдік несие нарықтарындағы дағдарыстар әсерінен несиелік ресурстарға қол жеткізу қиындықтары және коммерциялық банктердің жеке ресурстарының аз болуы;
• мемлекеттік инвестициялық-несиелік институттардың ресурстарының тиімсіздігі;
• мемлекеттің казына қоры арқылы шағын және орта бизнесті несиелеуге бөліп отырған қаражатының аз болуы және оның шарттарының қолайсыздығы.

Банктер  кез келген уақытта,  қарыз алуға ниет бiлдiрген субъектiлердi несиелеген кезде пайда болатын  несиелiк тәуекелге ұшырайды.  Жалпы отандық несиелеу тәжірибесі көрсеткендей банктердің кәсіпорындарды қаржыландыру кезінде келесідей  факторлар өз әсерін тигізеді (3-кесте).

Банк несиелерді қайтарымдылық, жеделдік, тиімділік принциптерін қатаң  сақтау, несиелерді мақсатты пайдалану  мен заңда қарастырылған және екі жақпен келісілген жағдайда коммерциялық негізде береді.

Шағын және орта бизнестің  күрделі мәселелерінің бірі –  несиелік ресурстарды алудың қиындығы. Өйткені, несие алу үшін кепілге  қоятын мүлік, бизнес-жоспар дайындауда қиыншылықтар жеткілікті.

 

Кесте 19.

Банктердің  кәсіпорындарды  несиелеуге  әсер ететін факторлардың топтамасы

Банк тұрғысынан	Кәсіпорын тұрғысынан
1. Кепілзатпен қамтамасыз  етудің болмауы	1. Несиеге деген жоғары  пайыздық мөлшерлеме
2. Несиені қамтамасыз  етудің өтімсіздігі	2. Несиелердің қысқа мерзімділігі
3. Қарыз алушы-кәсіпорынның  қанағаттанғысыз қаржылық жағдайы	3. Несиені өтеу кезінде  жеңілдік кезеңінің жоқтығы
4. Қарыз алушы-кәсіпорынның  ақпарат тық жабықтығы	4. Құжаттарды дайындау  процедурасының ұзақтығы
5. Қарыз алушы-кәсіпорынның  нақты несие тарихы туралы  ақпараттарға қол жетпеушілік	5. Кепілдің бағалау құнын  оның нарықтық құнынан кемітіп  көрсетуі
6. Банк менеджерлерінің  ұзақ мерзімді несиелермен жұмыс  істеу тәжірибесінің жоқ болуы	6. Кәсіпорын менеджерлерінің  ұзақ мерзімді несиелерді рәсімдеу  бойынша  жұмыс істеу тәжірибесінің  жоқ болуы

 

Кәсіпкерлік банктен несие  алудан бес түрлі себппен бас тартады:

-  пайыздық өсімнің жоғары болуы;

-  кепілдік талаптың тым қатаң болуы;

-  ақпараттың жетіспеушілігі;

-  несие алу мүмкіндігіне сенімнің жоқтығы;

-  банктердің кәсіпкерлерден аймақтық алшақтығы;

Шағын және орта бизнес субъектілерін  қаржыландыруды жандандыру отандық  экономиканы дамытудың ең өзекті мәселелерінің бірі. Себебі, олар арқылы әлеуметтік-экономикалық дамудың көптеген мәселелерін шешеді: өндіріс өнеркәсібін  модернизациялауды және кеңейтеді, бәсекеге қабілетті өнімдерді шығарады, жұмыс орны санын өсіреді, халықтың әл-ауқатының жалпы деңгейін көтереді.

Барлығына мәлім, шет мемлекеттердің тәжірибелері көрсеткендей, кәсіпорынды  қаржыландырудың кең таралған көздерінің бірі – коммерциялық банктердің жеке инвестициялары болып табылады. Банктiк несиеге деген сұраныс күннен-күнге өсуде, ал оған шағын бизнес субъектiлерiнiң қол жеткiзе алмауы көкейтестi мәселелердiң бiрi болып отыр. Әлеуметтiк-экономикалық ақпарат және жобалау институты жүргiзген сауалнама бойынша Қазақстанның шағын бизнес субъектiлерiнiң 84% несиеге тәуелдi екендiгiн көрсеткен. Сондай-ақ осы институттың мәлiмдеуi бойынша банктен алынатын несиелер мына мақсаттар үшiн жедел қажет:

• айналым қаражаттарын толықтыру – 63,5 %;
• құрал-жабдықтарды ауыстыру және жөндеу – 42,9 %;
• ғимараттарды салу және жөндеу – 25,4 %;
• жалақыны өтеу – 3,2 %;
• жал және коммуналдық қызметтердi өтеу – 2,1 %.

Банктер алдында тұрған бiрден-бiр  мәселе несиелiк саясатын түзету ғана емес, сонымен қатар несиелеу процесiн  ұйымдастыру мәселесiн де шешуi керек  сияқты. Көбiнесе отандық коммерциялық банктердiң шағын бизнестi несиелеуде – мынадай тәжiрибесiн, яғни жобалық  қаржыландыру мен активтермен несиелеуiн  айта кеткен жөн. Нәтижесiнде қамтамасыз етiлген несие-табысты бизнеске, жақсы  қаржылық көрсеткiштерi бар белгiлi бiр  қарыз алушы типiне несие берiледi. Бұл шын мәнiнде өте қатаң  талап, көптеген қарыз алушылардың  мұндай талапты несие түрiне қол  жеткiзуi мүмкiн емес. Осыған қарамастан банк несиелерiнiң 70% стандартты деп  алынса, ал қалған 30% күмәндi және үмiтсiз  несиелер қатарына жатқызылады.

Осы ретте  шағын және орта  бизнес үшiн қаржы көзi болып  екінші деңгейдегi коммерциялық банктер  мен қорлар табылса, шағын және орта  бизнестi жандандыру үшiн берiлетiн  несие әдiстерiн жетiлдiрiп қана қоймай, сол шағын бизнес субъектiлерiне қарыз қаражаттарды алу мен табу көздерiн iздестiрудi де ойлау қажет. Бүгiнгi күнi Қазақстан шағын және орта  бизнестi несиелеу бағытындағы  өзiнiң азғана жиған тәжiрибесi бойынша  шағын бизнес субъектiлерiмен банктерден алынған қаржы-қаражаттарын тиiмдi пайдалана  алмай отырғаны белгiлi. Ал, халықтан әр түрлi қаражат тарту (жергiлiктi деңгейде) өзiнiң корпоративтi бағалы қағаздарын шығару, басқа да iрi компаниялар  субъектiлерiмен бiрiккен консорциумдар  құру, мүмкiн шағын бизнестi басқарудың жетiлуiне, акционерлiк ұжымдық шешiм  түрiнде орта бизнес кәсiпорындарына  айналуына жол ашылатын едi. Бiрақ, бұл жағдайда кәсiпорынның өзіндік  тәжiрибесi мен меншiктi бағалы қағаздары  жоқ болғандықтан тағы да қиындыққа  кездеседі.

Республикамыздағы тағы бір  мәселе шағын кәсіпкерлікке қаржылық көмек көрсетуде географиялық дисбаланс байқалады. Өйткені қаржының басым бөлігі Алматы (62%), Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе областарында жергілікті органдардың шағын бизнеске көңіл аудармауы мен төмен қолдауына байланысты жалпы берілген несиелердің (1,5%).  Ал, Алматы облысының үлесіне барлық банктік несиелердің 13%, Шығыс-Қазақстан – 6%, Жамбыл облысының үлесіне небәрі 1%. Ал, екінші қалалар мен ауылдың шағын және орта кәсіпорындары несиелік ресурстарға өте зәру болып отыр, яғни несие ресурстары аймақтық жобалардан тыс қалып отыр. Өйткені коммерциялық банктердің аймақтармен байланысы және аймақтық кіші және орта жобаларды қаржыландыруға олардың ынтасы жоқ.

Сонымен қатар, банктік нормативтер  де шағын бизнесті қаржыландыруға олардың  ынтасы төмен. Қазіргі кезде аймақтарда: ұсақ сауда орнын, тамақтандыру саласы сияқты өте қарапайым жобалар ғана ұсынылады.

Елде отандық шағын  және орта кәсіпкерліктің тиімді дамуы  үшін қызметі инновацияны енгізумен, өнім экспортымен байланысты, ШОБ  субъектілері жеңілдетілген несиелеу сияқты қолдау түрін әрі қарай  тарату және кейбір жағдайларды іске асыру механизмін құру қажет, франчайзинг, венчурлік бизнесті субмердігерлік және лизингті белсенді қолдану үшін жағдайлар жасау керек. Осындай  қолдаудың нәтижесінде шағын  және орта кәсіпкерлік ұлттық экономикада  елеулі рөл атқара бастайды.

Сонымен қатар, шағын және орта бизнесті несиелеудің және қаржыландырудың мынадай жүйесін құруды ұсынуға болады:

• Ең басты міндет – ол шағын және орта кәсіпорындарын несиелеу мен қаржыландыру көлемін ұлғайту;
• Елдің барлық аймақтарында несиелік мекемелердің желісін кеңейту бойынша нақты шараларды қолға алу;
• Шағын  бизнес субьектілерінің қарыз қаражаттарға қол жеткізу мүмкіндіктерін құру үшін Үкімет, өкіметтің аймақтық органдары шағын және орта бизнес кәсіпорындары алатын несиелердің кепілдендірілген жүйесін құру;
• Банк қызметін қайта құру керек. Мемлекеттің шағын және орта бизнесті несиелеу мен қаржыландыру бойынша саясатын жүргізуге маманданған банктер мен қаржы ұйымдарының жүйесін қалыптастыру;
• Қарыз алушының несиелік тарихын жинақтайтын несие бюросын құру қажет.

Аталған мақсаттарды орындау  үшін шағын кәсіпорындарға берілетін  несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемені қаражаттандыру бағдарламасын жүзеге асыру кезінде   бюджеттің барлық деңгейдегі қаражаттарын бөлу керек. Сонымен  қатар, соманың қайтарымдылығына кепіл  беретін сақтандыру қорының жүйесі болуы шарт.