Стратегия Қазақстанның 2015 жылға
дейiнгi кезеңге арналған мемлекеттiк
экономикалық саясатын қалыптастырады
және экономика салаларын әртараптандыру
арқылы дамудың шикiзаттық бағытынан
қол үзу арқылы елдiң тұрақты
дамуына қол жеткiзуге бағытталған.
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет
көрсету саласында бәсекеге түсуге
қабiлеттi және экспортқа бағдарланған
тауарлар, жұмыстар және қызметтер
өндiрiсi мемлекеттiк индустриялық-инновациялық
саясаттың басты нысанасы болып
табылады.
ДҮниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы
аясында Қазақстан экономикасы
бiрқатар проблемаларға тап болып
отыр. Негiзгi проблемаларға мыналарды
жатқызуға болады: бiр жақты шикiзат
бағыттылығы, әлемдiк экономикаға
ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық
және өңiраралық экономикалық
ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта
тауарлар мен қызметтерге деген
тұтыну сұранысының мардымсыздығы
(шағын экономика), өндiрiстiк және
әлеуметтiк инфрақұрылымның дамымауы,
кәсiпорындардың жалпы техникалық
және технологиялық тұрғыдан
артта қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң
арасында ықпалды байланыстың
болмауы; ғылыми-зерттеу және
тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарға
(бұдан әрi - ЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi,
менеджменттiң экономиканы Ғаламдану
процестерiне және сервистiк-технологиялық
өтуге бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес
келмеуi.
Проблемаларды шешу және Стратегия
аясында алға қойылған мақсаттар
мен мiндеттерге қол жеткiзу
үшiн Даму Банкiнiң қызметiн
жандандырумен қатар Қазақстанның
инвестициялық қоры, Экспортты сақтандыру
жөнiндегi корпорация, Инновациялық
қор сияқты арнайы даму институттарын
құру көзделiп отыр.
Бұл ретте осы институттар
қосылған құны жоғары жаңа
өндiрiстердi құруға және олардың
жұмыс iстеп тұрғандарын дамытуға
және келелi салаларды кешендi
талдау, олардың ең маңызды элементтерiн
анықтау негiзiнде ғылыми және
ғылыми-техникалық зерттеулер мен
әзiрленiмдерге қолдау көрсетуге
инвестициялау саясатын жүргiзетiн
болады.
Стратегия елде ғылымды және
инновациялық қызметтi ынталандыруға
бағытталған белсендi мемлекеттiк
ғылыми және инновациялық саясат
жүргiзудi көздейдi. Алға қойылған
мақсаттарға қол жеткiзу үшiн
қаржы рыногын одан әрi дамыту
және фискалдық, бiлiм бepу, монополияға
қарсы, инфрақұрылымдық саясатты
жетiлдiру көзделiп отыр. Стандарттау
саясаты шеңберінде экономиканың
және басқарудың барлық салаларында
әлемдiк стандарттарға кө шу
көзделуде.
Стратегияны ойдағыдай iске асыру
экономиканың адам капиталын,
өндiрiлген және табиғи капиталды
тиiмдi пайдалануға негiзделген тұрақты
өркендеуiне алып келетiн оның
құрылымында сапалы өзгерiстер
жасауға, Қазақстанның әлеуметтiк
дамудың және қоғам құрылысының
сапалық жаңа деңгейiне шығуына
ықпал етуi керек.
Экономиканы мемлекеттiк реттеу
әдiстерi мен тетiктерiн жетiлдiру
жөнiндегi жекелеген ұсыныстарды
негiздеу үшiн Стратегияның тиiстi
бөлiмдерiнде импортты алмастыратын
және экспортқа бағдарланған
саясатты iске асыру жөнiндегi шет
елдердiң тәжiрибесi, оның iшiнде экспорттық
саясаттың әрқилы түрлерi мен
кезеңдерi, сондай-ақ әлемдiк рыноктарда
бәсекелестiк артықшылыққа қол
жеткiзуге мүмкiндiк беретiн факторлар
келтiрiлген.
Жалпы алғанда Стратегияны iске
асыру нәтижесiнде 2015 жылға қарай
ел экономикасы сервистiк-технологиялық
дамуға өтуге дайын болуы керек.
1. Әлемдiк экономиканың
үрдiстерiн талдау және Қазақстан
экономикасының бәсекелестiк
қабiлетiн арттыру проблемалары
1.1.
Әлемдiк экономиканың даму үрдiстерiн
талдау
Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн
капитализмнiң әлемдiк жүйесi өзгерiске
ұшырап, монополистiк немесе трансұлттық
капитализмнiң жаңа белгiлерiне
ие болды.
Мұндай өзгерiс әлемдiк сауданың
едәуiр өсуiмен, трансұлттық компаниялардың
пайда болуымен, шетелдiк инвестициялардың
елеулi түрде артуымен және
сауда шарттарының ырықтануымен
сипатталады. Халықаралық валюта
қоры және ДҮниежүзiлiк банк
сияқты институттар пайда болды.
Егер елуiншi жылдары әлемдiк экономика
дүние жүзiндегi барлық елдердiң
ұлттық экономикасының жиынтығы
болса, ал 60-жылдардан бастап корпорацияларды
трансұлттық белгiлерi бойынша
ұйымдастыру үрдiсi көрiнiс бере
бастады.
Тоқсаныншы жылдарға қарай тауарлар
мен қызметтер өндiру процесi толымсыз
сипат алып, әлемнiң барлық елдерi
бойынша шашыраңқы орналасты.
Қаржы-өнеркәсiп капиталы трансұлттық
сипатқа ие болды.
Дамушы елдер үшiн бұл өзгерiстердiң
маңызы аса зор. Дамыған және
дамушы елдер арасындағы шеткерi
аймақтар шикiзат жеткiзуге, ал
орталық оны өңдеп, шетке қайта
жеткiзуге негiзделген дәстүрлі
қарым-қатынастар айтарлықтай өзгердi.
Ғаламдық капитализм жағдайында
дамушы елдер өндiрiстiк процесс
тiзбегiне тартылып, қосылған құны
барынша тө мен тауарлар өндiрiсiнiң
салыстырмалы тө менгi сатысындағы
тауарларды өндiрумен айналысады.
Әлемде индустриялық саясат жүргiзудiң
мол тәжiрибесi жинақталған. Санаулы
елдердiң ғана экономиканың бiр
өнiмге тәуелдiлiк проблемасын
ойдағыдай шешiп, өз өнеркәсiбiн
әртараптандыра алғанын атап
өтуге болады.
Экспорттың құрылымын әртараптандыру
үшiн индустриялық саясатты қолдану
түрлi елдердiң тарихи өткен кезеңiнде
импортты алмастыруға және экспортқа
бағдарланған саясаты мысалдарынан
айқын байқауға болады. Негiзiнен
осындай саясат қолданылған Латын
Америкасы (Мексика және Бразилия)
және Шығыс Азия (Оңтүстiк Корея
және Сингапур) елдерiне жасалған
талдаудан экспортқа бағдарлану
арқылы тұрақты экономикалық
өркендеуге қол жеткiзуге болатындығы
туралы негiзгi қорытынды жасауға
болады.
Тарихи өткен кезеңде Латын
Америкасы елдерi де, Шығыс Азия
елдерi де импорттың орнын басу
және экспортқа бағдарланған
кезеңдерiнен өткен. Шығыс Азия
елдерiнiң белгiлi бiр кезеңде
импортты алмастыру саясатынан
бас тартып, экспортты қолдау
саясатына кө шуі, ал Латын
Америкасының импорт алмастыруға
ерекше көңiл аударуы осы елдердiң
ерекшелiгi болып табылады.
Экономикалық теория тұрғысынан
алғанда экспортқа негізделген
саясаттың табысты болуы түсiнiктi,
себебi өзiнiң iшкi рыногының әлеуетiн
сарқып тауысқан елдер өздерiнiң
экономикалық даму процесiн тоқтатпау
үшiн сыртқы рыноктарды игере бастауға
мәжбүр болады. Латын Америкасының елдерi
импорт алмастыруды қолдай отырып, нақты
бәсекелестікке емес, жасалған әкiмшiлiк
және тарифтiк тосқауылдарда негізделген
салаларды құрғандығын атап өту керек.
Бұл салалар нығайып алғаннан кейiн жаңғыртудың
және өнiмдiлiктi арттырудың орнына өз ресурстарын
импортты алмастыру саясатын одан әрi
сақтап қалу мақсатында мемлекет арқылы
өз мүдделерiн барынша қорғап қалуға бағыттады.
Осының салдарынан ресурстар тиiмдi бөлiнбей,
ұлттық экономикалар халықаралық бәсекеде
ұтылып жатты.
Жалпы алғанда жаңа ғаламдық
экономикалық жағдайды қалыптастыратын
әлемдiк экономикадағы басым үрдiстердi
тө мендегiше жiктеуге болады:
дамыған елдерде индустриялық
экономикадан сервистiк-технологиялық
экономикаға өту;
ғаламдану;
экономиканы ырықтандыру;
ғаламдық бәсекенiң артуы және
өңiрлiк ықпалдасу.
Жиырмасыншы ғасырдың соңғы ширегiнде
экономикалық дамыған елдер индустриялық
даму сатысынан аса жоғары
сервистiк-технологиялық экономикаға
өттi. Бұл елдерде ЖIӨ үлкен
бөлiгi қызмет көрсету секторында
қалыптасады. Мұндай қызметтердiң
айқын байқалатын ғылыми және
инновациялық негiзi бар.
Экономикасы дамыған елдерде
зияткерлiк ресурстар және қаржы
капиталы шоғырланған, ал индустриялық
өндiрiс, әсiресе еңбектi көп қажет
ететiн өндiрiстер бiртiндеп әлемнiң
экономикалық даму тұрғысынан
неғұрлым артта қалған елдерiне
ауысуда.
1.2.
Қазақстан экономикасы құрылымын
әртараптандыру проблемалары
Тәуелсiздiк алғаннан кейiн Қазақстан
жаhандық экономикада әлемдiк
тауар рыноктарына мұнай, газ,
қара, түстi, жерде сирек кездесетiн
және қымбат металдар мен уран
өнiмдерiн шығаратын ел ретiнде
қарастырылады. Ауыл шаруашылық
өнiмдерiнен астық экспортының
келешегi бар.
Қазақстанда пайдалы қазбалардың
iрi қорларының болуы оның салыстырмалы
экономикалық артықшылығы болып
табылатындықтан, ол қазiргi уақытта
классикалық экономика сценарийi
бойынша дамуда.
Өндiрiстiң және шикiзат ресурстары
экспортының қарқынды дамуы экономикаға
экономикалық дағдарыстан шығып,
соңғы үш жылда экономикалық
өсудiң жоғары қарқынын қамтамасыз
етуге мүмкiндiк бердi.
Өнеркәсiптiң шикiзат салаларына
шетелдiк инвестицияларды тарту
және қаржы саласында құрылымдық-институционалдық
өзгерiстердi жүзеге асыру жөнiнде
мемлекеттiк саясаттан жүргiзiлуiне
байланысты Қазақстан экономикасының
дамуында iлгерiлеу байқалуда, елде
ө мiр сүру деңгейi жоғарылауда
және ұзақ мерзiмдi кезеңде индустриялық
сервистiк-технологиялық даму сатысына
өтуге мүмкiндiк беретiн қаржы
ресурстары жинақталуда.
Бүгiнгi таңда Қазақстанды әлемдiк
қоғамдастық нарықтық экономикадағы
мемлекет ретiнде мойындап отырғанын
атап өту керек, ол ТМД елдерiнiң
iшiнде бiрiншi болып инвестициялық
ел рейтингiне ие болды.
Дүниежүзiлiк Банк Қазақстанды
әлемдегi инвестиция салуға ең
тартымды 20 елдiң қатарына қосты.
Тәуелсiздiк жылдары Қазақстан
экономикасына 21 млрд. астам АҚШ
долл. тартылды.
Стратегиялық тұрғыдан алғанда
қабылданған үлгiге сәйкес Қазақстан
бәсекелестiкке және әлемнiң барлық
елдерiмен өзара тиiмдi ынтымақтастық
орнатуға негізделген тауарларды,
қызметтердi, капиталды және жұмыс
күшiн экспорттауға бағдарланған
ашық экономикалы ел ретiнде
қалыптасады.
2001-2002 жылдары iшiнде ЖIӨ-нiң орташа
жылдық өсу қарқыны 11,5 % құрады.
2010 жылы ЖIӨ екi есе ұлғайту
үшiн оның орташа жылдық өсу
қарқыны 7,2 % болуы керек.
Стратегиялық жоспарды iске асыру
саласында ел экономикасының
жақсы қарқын алғанын атап
өту керек. Орта мерзiмдi кезеңде
қарқынды дамуды жалғастыру және
сонымен қатар экономика мен
әлеуметтiк салада сапалы өзгерiстер
жүргiзу керек.
Сонымен қатар Қазақстан отын
және минерал шикiзатының iрi
әлеуетiн шоғырландырған шағын
экономика ретiнде өндiрiстiң өңдеушi
салаларына инвестициялар үшiн
тартымсыз. Бұл шикiзат ресурстарына
жағдаяттың өзгеруiне қатысты
ел экономикасын осал әрi тәуелдi
етедi.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей, шикiзат
ресурстарына бай кейбiр дамушы
елдер тұрақты экономикалық дамуға
қол жеткiзбей, шикiзаттың әлемдiк
тауар рыноктарында жағдаяттың
өзгерiстерiне тым тәуелдi болып
қала бередi.
Экономиканың шикiзат секторларынан
едәуiр табысқа иe болып, мемлекет
пен жекe сектор экономиканың
жаңа салаларын дамытуға ынталанбайды.
Сонымен бiрге ресурстар қоры
мардымсыз немесе тапшы елдер
ілдебайлап күн кешу шегiнде
болатындықтан, экономиканың жаңа
секторларын дамытуға үнемi әрекет
жасайды. Алайда ұзақ мерзiмдi
келешекте шикiзат қоры сарқылады,
бұл пайдалы қазбалардың кен
орындары толықтай пайдаланылғаннан
кейiн тұрақты даму тұрғысынан
алғанда елеулi проблемалар туғызады.
Экономиканың шикiзат секторынан
алынатын iрi кiрiстерден шектен
тыс толығу қаупiн ескере отырып
және мұнай бағасының күрт
тө мендеуiнiң зардаптарын болжау
негiзiнде Қазақстанда Ұлттық
қор құрылды, онда мұнай мен
түстi металдарға әлемдiк баға
деңгейiнiң белгiленген қалыпты
шектен асып кетуiнен түсетiн
кiрiстер жинақталады.
Бұл шара, сондай-ақ қазақстандық
қаржы жүйесiне түсетiн валюта
қысымын жоюға және экспортты
ынталандыратын және дайын өнiмнiң
импортын тежейтiн теңгенiң айырбас
бағамын қамтамасыз етуге мүмкiндiк
бередi.