Индустриялық-инновациялық дамудың
мемлекеттiк стратегиясы 2010 жылға
дейiнгi кезеңге арналған стратегиялық
жоспарда белгiленген мақсаттарға
қол жеткiзудi қамтамасыз етуi,
сондай-ақ одан кейiнгi жылдары
қазақстандық экономиканың сервистiк-технологиялық
бағыттылығын қалыптастыру негiздерiн
құруы тиіс.
Стратегияның басты мақсаты шикiзаттық
бағыттан бас тартуға ықпал
ететiн экономика салаларын әртараптандыру
жолымен елдiң тұрақты дамуына
қол жеткiзу; ұзақ мерзімді жоспарда
сервистiк-технологиялық экономикаға
өту үшiн жағдай жасау болып
табылады.
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет
көрсету саласында бәсекеге түсуге
қабiлеттi және экспортқа негiзделген
тауарларды, жұмыстар және қызмет
көрсетулер өндiрiсi мемлекеттiк
индустриялық-инновациялық саясаттың
басты нысанасы болып табылады.
Бәсекеге түсу қабiлетi дегенiмiз
қазақстандық кәсiпорындардың экспортқа
шығарылатын өнiмдердi өндiру қабiлетiн
бiлдiредi. Басқаша айтқанда, өңдеушi
өнеркәсiптiң өнiмi осындай әлемдiк
стандарттарға сәйкес келуi керек
және баға бойынша бәсекелесуге
қабiлеттi болуы тиiс.
Экономиканың шикiзаттық секторын
дамыту Үкiметтiң салалық және
секторлық стратегиялары бойынша
жүзеге асырылады.
Стратегияның мiндеті:
өңдеушi өнеркәсiпте орташа жылдық
өсу қарқынын 8-8,4 % мөлшерiнде қамтамасыз
ету, 2000 жылмен салыстырғанда 2015
жылы еңбек өнiмдiлiгiн кемiнде
3 есе арттыру және ЖIӨ энергия
сыйымдылығын 2 есе тө мендету;
өңдеушi өнеркәсiптiң негiзгi қорларының
өнiмдiлiгiн арттыру;
кәсіпкерлiк ахуалды, құрылымды
қалыптастыру және жеке секторды
ынталандыратын әрi бәсекелестiк
артықшылықты жетiлдiретiн қоғамдық
институттарды ұстау, қосылған
құнға барынша қол жеткiзе отырып,
нақты өндiрiстерде қосылған құн
тiзбегiндегi элементтердi игеру;
ғылымды көп қажет ететiн және
жоғары технологиялық экспортқа
негiзделген өндiрiстер құруды
ынталандыру;
елдiң экспорттық әлеуетiн қосылған
құны жоғары тауарлар мен қызметтердiң
мүддесiне қарай әртараптандыру;
сапаның әлемдiк стандарттарына
кө шу;
дүниежүзiлiк ғылыми-техникалық және
инновациялық процестерге қосылу
арқылы әлемдiк шаруашылық жүйесiне
және өңiрлiк экономикаға ықпалдасуды
үдету болып табылады.
Стратегия
мынадай қағидаттарға негiзделедi:
жеке сектормен серiктестiк;
инвестициялық және инновациялық
ұсыныстардың өнеркәсiптің шикiзаттық
емес салаларында өндiрiлетiн тауарлар
мен қызметтердiң бәсекелестiк
қабiлетiн арттыруға бағытталуы;
өнеркәсiптi жаңғыртуға, оларға қолдау
көрсету жөнiндегi рәсiмдердiң жариялылығы
мен ашықтығына бағытталған жобаларды
iске асыруға мемлекеттiк қаржылық
және өзге қолдау көрсету;
қосылған құн тiзбегiн дамытуды
қамтамасыз ететiн салаларға мемлекеттiк
қолдау көрсету шараларының кешендi
сипаты;
тең бәсекелестiк жағдайларды
және салауатты бәсекелестiк ортаны
қалыптастыруды қамтамасыз ету;
қандай да болсын жеке сипаттағы
жеңiлдiктерден және преференциялардан
бас тарту;
индустриялық саясаттың бәсекелестiк
артықшылықтарды қалыптастыруға
бағытталуы.
Аталған қағидаттар сақталғанда
және экономика құрылымында түбегейлi
сапалық өзгерiстер болғанда, ол
әртараптандырылған кезде алға
қойылған мақсаттар мен мiндеттердi
шешу Қазақстанда тұрақты экономикалық
дамуға қол жеткiзуге мүмкiндiк
бередi.
3. Индустриялық-инновациялық
саясаттың басымдықтарын
анықтау
Барлық
әлеуеттi бәсекеге қабiлеттi, оның
iшiнде экономиканың шикiзаттық
емес бағытындағы салаларда жұмыс
iстейтiн экспортқа бағдарланған
өндiрiстер индустриялық-инновациялық
саясаттың басымдықтары болып
табылады. Ұзақ мерзiмдi стратегиялық
мiндеттердi шешу мақсатында ғылымды
көп қажет ететiн және жоғары
технологиялық өндiрiстердi дамыту
үшiн жағдайлар жасауға ерекше
көңiл бөлу қажет.
Бұл көзқарас экономиканың түрлi
салаларындағы кәсiпкерлер үшiн
жұмыс істеп тұрған өндірістерді
техникалық және ұйымдық жағынан
жетiлдiруге және экспорттық бағыттағы
өнiмнiң жаңа түрлерiн шығаруға
кедергi жасамайды.
Нақты ұсыныстар жеке секторда
туындауы тиiс, ал екiншi деңгейдегi
банктер және құрылатын инвестициялық
мемлекеттiк даму институттары
осындай ұсыныстарды жеке сектормен
әрiптестiктiк қарым-қатынаста ықтимал
iске асыру мақсатында арнайы
әдiстемелер негiзiнде оларға талдау
жасайды.
Нарықтық экономикалы елдердiң,
оның iшiнде Қазақстан Республикасының
заңдары бюджет қаражатын жеке
кәсiпорындарға қаржы және инвестициялық
қолдау көрсетуге жұмсауға тыйым
салады. Осыған сәйкес нақты жеке
компанияларға қаржылық қолдау
көрсету мемлекеттiк сыбайлас
жемқорлықтың көрiнiсi ретiнде
бағаланады. Тәжiрибе осындай көзқарастың
дұрыстығын көрсеттi.
Әдетте, мемлекет нақты компанияларға
тiкелей қаржылық қолдау көрсете
алмайды және онымен айналыспауға
тиiс, бiрақ экономиканың бәсекелестiк
қабiлетiн арттыру мәселелерiнде,
жеке кәсiпорындарды жаңғыртуға,
инновациялық процестерге қатысуға
және осы арқылы өзiнiң өндiрiстiк
және бәсекелестiк әлеуетiн құруға
және жақсартуға ұмтылуға ұйытқы
әрi бастамашы болуы мүмкiн және
болуы тиiс.
3.1.
Индустриялық-инновациялық саясаттың
басымдықтарын анықтау әдiстерi
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей,
нарықтық экономикалы мемлекет
экономикада құрылымдық өзгерiстердi
жүзеге асыруда жеке сектормен
ынтымақтастық орната алады. Осындай
ынтымақтастықтың неғұрлым сәттi
мысалдары Жапонияда, Оңтүстiк
Кореяда, Малайзияда және соңғы
отыз жылда өздерiнiң экономикалық
даму саласында iрi бетбұрыс
жасаған басқа да елдерде бар.
Қазiргi Қытай индустриялық дамудың
стратегиялық бағыттарын дамыту
саласында жеке сектормен ынтымақтасу
саясатын жүргізуде.
Дүниежүзiлiк Банктiң зерттеулерi
мемлекеттiк индустриялық саясатқа
қатысты барлық көзқарастар кең
ауқымды үш санатқа: инвестицияларды
үйлестiруге, iскерлiк ынтымақтастықты
дамытуға және рыноктың орнын
басуға ұштастырылуы мүмкiн екендiгін
көрсеттi.
Инвестицияларды үйлестiру жөнiндегi
бастамалар
Жеткiлiктi дамымаған рынок жағдайында
фирмалардың өндiрiстiң кеңеюiне
қарай қалыптасатын жаңа және
барынша сапалы өнiмге сұраныстың
көлемiн бағалауға мүмкiндiгi болмайды.
Мемлекет инвестицияларды үйлестiру
функциясын өз мойнына алады,
олар инвестициялық жобаларды
бiрлесiп жүзеге асыру кезiнде
ғана компанияларға пайда түсiредi.
Инвестицияларды үйлестiрудiң осы
үлгiсiн қолдану мемлекеттiк және
жеке институттарда белгiлi бiр
әлеуеттiң болуын көздейдi, оған
көптеген дамушы елдердiң қолы
жетпейдi.
Іскерлік ынтымақтастықты дамыту
жөнiндегi бастамалар
Іскерлiк ынтымақтастық жөнiндегi
белсендi мемлекеттiк саясат шеңберiнде
бастамалар кәсiпкерлермен мынадай
бағыттарда iскерлiк қарым-қатынасты
нығайтуға тiкелей бағытталуы
мүмкiн:
сатып алушылардың мамандандырылған
санаттары жаңа нарықтық орындарды
қалыптастырады және өнiм стандарттары
бойынша ақпарат көзi болып
табылады;
жабдықтарды жеткiзушiлер олармен
бiрге өндiрiстiк тәжiрибе жинайды;
ресурстарды жеткiзушiлер өндiрiстiң
жаңа идеялары мен әдiстерiнiң
пайда болуына ықпал етедi, ал
бәсекелестер жаңа идеялардың
қайнар көзi болып табылады.
Фирмалар, сатып алушылар, жабдықтар
мен ресурстарды, қызметтер көрсетудi
жеткiзушiлер топтары, салалық
қауымдастықтар, конструкторлық бюролар
және кооперация қағидаттарымен
жұмыс iстейтiн басқа да мамандандырылған
ұйымдар сол бiр аймақтың шеңберiнде
бiрлесiп жұмыс iстейдi.
Рыногы жеткiлiктi деңгейде дамымаған
елдерге рынокты тереңдетудiң
және iскерлiк ынтымақтастықты дамытудың
жинақтаушы процесiн қозғалысқа
келтiру үшiн ұйытқы (өзiнiң табиғаты
жағынан ол мемлекеттiк немесе
жеке болуы мүмкiн) қажет болуы
мүмкiн.
Рынокты алмастыру
Бұл көзқарас Үкiметтiң рынокты
толық ығыстырып шығару әрекеттерiмен
байланысты. Өнеркәсiптiк өсуге серпiн
беру үшiн мемлекеттер нарықтық
бағалауды ақпаратпен және мемлекеттiк
секторда жинақталатын бағалармен
ауыстыру ырқына бой ұрады.
Мұндай әрекет жемiстi бола бермейдi.
Филиппиннiң 70-жылдардың соңы
мен 80-жылдардағы тәжiрибесi жеке
кәсiпкерлердiң беделдi топтары үкiметке
күшті ықпал еткен кезде не
болуы мүмкiн екенiн көрсеттi.
Өзiнiң одақтары үшiн ел iшiнде
бизнес жүргiзу үшiн жаңа мүмкiндiктер
туғызу ниетiмен 1979 жылы Филиппин
үкiметi $5 миллиард сомаға "ipi индустриялық
жобалардың" жаңа Стратегиясы
туралы хабарлады (олардың барлығы
капиталды көп қажет ететін
ауыр өнеркәсiпте жүзеге асырылды).
Бiр жылдан кейiн Стратегия
қарсыластарының қысымымен үкiмет
осы жобаларға қайтадан экономикалық
және қаржы сараптамасын жүргiзуге
келiстi. Көп кешiкпей бұл процеске
саяси және қаржы қайшылықтары
өз ықпалын тигiздi. 1987 жылдың соңына
қарай алғашында ұсынылған жалпы
құны $ 4 миллиард болатын ($ 5 миллиардтан)
он бiр жобаның бесеуi жүзеге
асырылмайтын жоба ретiнде тоқтатылды.
Тұтастай алғанда жалпы құны $
800 миллион болатын төрт жоба
ғана пайда әкелдi.
Әлемдiк тәжiрибенi ескере отырып,
Стратегияны iске асыру кезiнде
инвестицияларды үйлестiру және
iскерлiк ынтымақтастықты дамыту
жөнiндегi бастамаларға баса көңiл
аударылатын болады. Қаржылық қолдау
үлестiк қатысу қағидаттары негiзiнде
ғана даму институттары арқылы
көрсетiлетiн болады. Бұл ретте
жеке сектор, оның iшiнде екiншi деңгейдегi
банктер негiзгi тәуекелдердi өз
мойындарына алатын болады.
Мемлекет қосылған құнның технологиялық
және экономикалық тiзбегiн (ҚҚТ)
дәйектiлiкпен дамыту арқылы бәсекеге
қабiлеттi өнiм шығаратын өндiрiс
орындарының бiртұтас жүйесiн
құруға бағытталған жобаларға
Даму институттары арқылы қатысатын
болады. Бұл бәсекеге қабiлеттi өнiмнiң
барлық өлшемдерiне сәйкес келетiн
түпкi өнiм үшiн жұмыс iстейтiн
көп салалы кәсiпорындарды құруға
мүмкiндiк бередi.
Қазiргi әлемдiк практикада экономика
салаларын ҚҚТ ретінде қарастыруға
негiзделген дамыту стратегиясын
әзiрлеу және талдау әдiсi жасалған
және кеңiнен қолданылады.
Бұл әдiстiң мәнi әрбiр саланы
түпкi өнiмнiң құнын ретiмен қосып
отыратын өндiрiстер тізбегi ретінде
қарастыруға болатынына келiп
саяды.
ҚҚТ арқылы салаларға талдау
жасау әдiстемесi тiзбекте қозғалысқа
келтiретiн немесе онда басым
күштерге байланысты ҚҚТ-ның екi
негiзгi түрiн бөлiп көрсетедi. Осыған
байланысты ҚҚТ құрылымдық тұрғыдан
алғанда тiк және көлбеу тiзбектер
болып бөлiнедi.
ҚҚТ көлбеу құрылымдарындағы
экономикалық белсендiлiк, әдетте,
бiр компанияның шеңберiнде шоғырланады.
Мәселен, бiр компанияның өзi-ақ
шикiзат өндiредi, оны ұқсатады, өз
бетiмен қосалқы бөлшектер шығарады
және өнiмдi жинайды.
ҚҚТ көлбеу құрылымдарында белсендiлiк
көптеген шаруашылық жүргiзушi
субъектілерi бойынша бiрдей етiп
бөлiнген: компаниялардың бiреуi өнiмнiң
дизайнымен айналысады, басқалары
жинақтаушы бөлшектерiн шығарады,
үшiншiлерi оларды жинайды.
Әдетте, өндiрушiлер басым жерде
ҚҚТ тік құрылымды болады, ал
сатып алушылар басым жерлерде
көлбеу құрылымды болады.
Тұтастай алғанда, кiм ҚҚТ-ға
барынша әсер етсе, ең үлкен
қосылған құнды сол алады.
Автомобиль саласының қазiргi ҚҚТ
автомобильдiң қосалқы бөлшектерi
мен бөлшектерiн шығарушылардан,
автомобильдi әзiрлеп шығаратын
(дизайн) және жинайтын кәсiпорындардан,
сондай-ақ дистрибьюторлардан тұрады.
Бұл ретте машиналар жинайтын
кәсiпорындар тiзбекке негiзiнен
ең жоғары қосылған құнды алу
нысанында барынша зор ықпал
етедi.