Кәсіпорындағы баға саясаты

Өзара шарттың орындалу үдерісіндегі тіркелінетін баға (қалқушы, реттелінуші, икемді), тауардың әр топтамасының жеткізілімі алдында өзара шартқа қатысушылармен немесе (ұзақ мерзімді өзара шарттарда) кезекті шаруашылықты-қаржылық жылдың басында нақтыланады. Өзара шарта бағаның деңгейін анықтауда қағидасы мен беркіту (тіркелу) шарты келісіледі.

Тауар жеткізілімі кезінде бағаның  нарықтық бағалар көлемінде ауытқуы  турасында ескертпе қолданылады. Мысалға, «жоғарлау» - нарық бағасының кез-келгені соңынан тауар бағасының жоғарлауына септік етеді. «Төмендеу» ескертпесі нарық бағасының төмендеуіне байланысты тауар бағасының төмендеуін білдіреді. Жоғарлау/төмендеу ескертпесі нарық бағасының өзгеріс жағдайына байланысты бағаның не жоғарлауы не төмендеуі күтіледі. Мұндай ескертпе биржада негіз болып саналатын негізгі тауарларға қолданылады.

Өзара шарттық бағалар деңгейін алдын-ала анықтау кезеңінде өнім жеткізілімі мен таңдауында бағаның екі түріне бағдарланады: жариялымды және есеп айырысушылық баға.

Жарияланымды  баға – арнайы және фирмалық ақпараттар көздерінде көрсетілетін  бағалар. олар белгілі бір өнім бойынша ірі жабдықтаушылардың әлемдік бағасын айқындайды. Мысалы, алюминий мен астыққа әлемдік баға болып Канада бағасы; кесуші материалдарға – Швеция экспорттық бағасы; каучукке – Сингапур биржа бағасы; шәй үшін – Калькутта, Коломбо, Лондон аукцион бағалары негіздік сипатта саналады.

Егерде  шикізат тауарлары бойынша әлемдік  бағаны жабдықтаушы – елдер анықтаса, ал дайын өнімдер мен құралдарға әлемдік бағаны, осындай өнімдердің белгілі бір түрін өндіріп, экспорттайтын фирмалар анықтайды.

Жарияланымды  бағаға: анықтамалық баға, биржалық баға белгілеу, орташа экспорттық және импорттық бағалар, аукциондық баға, нақты мәміле бағасы, ірі фирмалар ұсыным  бағасы.

Анықтамалық баға – ішкі көтерме немесе сыртқы сауда тауарлар бағасын танытады және олар әртүрлі баспаларда, экономикалық газет пен журналдарда, арнайы бюллетендерде, фирмалық каталогтар мен прйскуранттарда жарияланады.

Мұнай, мұнай өнімдері және табиғи газ үшін халықаралық операцияларда нарықтық бағалары туралы ақпарлар көздері: «Platt’s Global Alert/McGraw Hill Inc» (Ұлыбритания); органикалық емес химияүшін, кен өнеркәсібі үшін, түсті металлдар және ферроқұймалар мен мақталар үшін «Energy 2000, Commotides 2000»/ Reuters Ақпараттық агенттігі (Ұлыбритания).

Анықтамалық бағалар номиналды болуы мүмкін, яғни, нақты коммерциялық операциялармен байланысты емес, немесе өткен апта не ай ағымында атқарылынған операцияларды айқындаушы ретінде болуы мүмкін.

Биржалық  баға немесе биржалық котировка (баға белгілеу) (1 тақырыпты қараңыз) - биржалық келісімнің объектісі болып табылатын тауар бағасы. Мұндай бағалар негізінен нақты мәмілені айқындайды. Биржалық котировкалар өз соңынан нақты мәмілелерді туындатпаған жағдайда оларды жарияламас бұрын баға алдына котировканың номиналдығын айқындайтын  «Н» индексі қойылады.

  Орташа экспорттық және импорттық бағалар тауар массасының оның физикалық шамасына бөлу арқылы алынатын сыртқы саудалық статистика мәліметтері негізінде есептелінеді және де анықтамалық бағаларға қарағанда сенімді индикатор баолып саналады.

Олар  осы кезеңдегі нақты іс жүзінде  болған нақты экспортты-импорттық мәмілелердің бағасын ғана емес, сәйкесінше уақыт интервалындағы тіркелген экспорт пен импортты білдіреді. Уақыт бойынша мұндай екі жақтылық өнімнің сатылу маусымы мен нақты экспорты арасындағы үлкен айырмашылық кейбір салаларда елеулі маңызды, мысалға,  кесуші материалдар саудасы.

Нақты мәміле бағалары  өзара шарттық баға деңгейін анықтау үшін объективтік критерии болып табылады. Бірақта бұл бағалар ретті түрде жарияланбайды, баспада нақты операциялар бойынша байқалып отырады. Бірақта, нақты мәмілелер бағасын анықтамалықпен салыстыру  талап етіліп отырған өзара шартта баға деңгейін дұрысырақ орнату мүмкіндігін береді.

Ірі фирмалар ұсыным бағасы мәні бойынша анықтамалық баға сипатын иемденіп, тауар жеткізілімі бойынша монополдік тұрпатты айқындайтындықтан, нақты мәміле бағасына қарағанда айтарлықтай дәрежеде емес, бұған себеп, өзара шарттық баға үшін тиесілі болатын, мәміле жасасу кезінде келісімдік нәтижесінде әдетте баға төмендейді. Фирмалар қатаң бағамен жұмыс істемейді. Клиент ерекшелігі, тұтынушылық сұраныс пен тауар ұсынысы деңгейіне, компанияның ағымдық және ұзақ мерзімдік мақсатына байланыстыбағаның сан түрлі модификациясын қолданады.

Есеп  айырысушылық баға  жекелей не айрықша тапсырыс бойынша өндірілетін стандартты емес арнайы құралдарға қатысты өзара шартта жабдықтаушымен қолданылады. Нақты тапсырыс үшін бағаны есептеу әртүрлі конструкциямен, пайдалану ерекшеліктерімен, сапа және іске асу сипатына байланысты тапсырыстармен шартталынады.

Арнайы  құралдарды өндіріп, шығарумен осы тар салада иелікті атқаратын фирмалар өздеріндегі бар патентті пайдалана отырып, жүзеге асырады. Арнайы құралдар бағасы турасында ақпарлар, мерзімдік баспаларда сирек кездесетіндіктен, оларды баға деңгейін анықтауда қолдану мүмкін емес. 

2. Франколау немесе жеткізілімнің базистік шарты 

Франколау - өндірушіден  тұтынушыға жүкті тасымалдап, жеткізілуіне төленетін төлем. «Франко» дегеніміз өнімді дайындаушыдан тұтынушыға жылжыту жолында қай пунктке дейін баға құрамына көліктік шығындарды енгізетінін көрсетеді.

Жеткізілімнің базистік шарттары өзара шартпен  анықталады. Олар келесілерді сипаттайды:

• біріншіден, меншіктік құқықтың ауысу сәтін;
• екіншіден сыртқы саудалық бағалар енгізілетін, өнім шығындарының сақтандырылуы мен тасымалдануымен байланысты құрамы.

Қазіргі таңда, жеткізілімнің қызмет етуші  базистік шарттары төрт категорияға  бөлінген:

1. «Е» тобы - сатушы тауарды сатып алушыға тікелей өзінің мекемесінде тапсырады;
2. «Ғ» тобы - сатып алушымен қамтамасыз етілетін тасымалдаушының иелігіне сатушы тауарды тапсыруға міндеттелінеді;
3. «С» тобы – сатушы тасымалдау келісім шартын жасасуға міндеттелінеді, бірақта тауардың аяқ астынан, кездойсоқ апатқа ұшырау немесе зақымдану бойынша және де тауарды тиегеннен кейінгі қосымша шығындарды өз мойнына алудан бас тартады.
4. «D» тобы – сатушы барлық шығынды өзі өтейді және тауарды бағдарланған елге жеткізілгенше болатын бүкіл шығынды өз мойнына алады.

Төмендегі кестеде жеткізілімнің көп жағдайда қолданылатын шарты көрсетілген. 

Кесте 17

                  Жеткізілімнің базистік шартының жіктелінуі 

 

3. Сыртқы саудалық бағаларды есептеу 

Сырқы саудалық бағаларды анықтау – экспорттық және импорттық кәсіпорындардың коммерциялық қызметінің маңызды элементі.

Нақты сыртқы саудалық өзара шарттар бағасын анықтаудың негізі болып әлемдік бағалар саналады. 

Әлемдік баға – негізінде  аталынып отырған өнімнің ауқымды көлемі халықаралық саудада ерікті айырбасталымдылық валюта төлемімен өткізілетін өнімнің белгілі бір түріне бекітілетін баға.

Әлемдік бағалар бір-біріне еш тәуелсіз күйдегі ірі фирмалар арасындағы ірі көлемдегі шарттарға қызмет көрсетеді.

Әлемдік нарық айналымындағы тауарлар бағасы бірқатар ерекшеліктермен сипатталынады.

1. Әлемдік баға ішкі бағадан ауытқушылықта болады. Өйткені әлемдік нарық бағасы, алдыңғы қатарлы эксопртер елдермен қалыптастырылған интернационалдық құнға негізделеді. Ішкі бағалар ұлттық құнға негізделіп, ұлттық өндірушілер шығынын айқындайды. Ереже бойынша әлемдік бағалар, ішкі бағалардан төмен болады. Олардың арасындағы айырмашылық 30%-ды құрауы мүмкін, оның ішінде дайын тауарларды әкелудегі тарифтік және тарифтік емес барьерлердің жоғарғы дәрежелігіне  байланысты  шикізаттармен салыстырғанда бұл айырмашылық елеулі болып саналады. Осындай жолмен ішкі баға әлемдік бағаның соңғы деңгейін айқындамайды. Ішкі бағадан әлемдік бағаға ауысу, ереже бойынша әлемдік бағаларға импорт кезінде қосылатын бірқатар үстемелер (баждар, өтемдік жинақтар) немесе экспортау кезінде ішкі бағадан бағадан «алынып тасталынатын» тұтастай тізбектерден қалыптасады.
2. Әлемдік бағаның көптілігі., яғни бір тауарға бағаның бірнеше реттілігінің болуы. Әлемдік бағаның көптілігі тауардың әртүрлі сапасымен; жеткізілімнің әр түрлі шартымен; саудалық мәміле сипатымен (қарапайым, арнайы), жабдықтау мерзімімен шартталынады және т.б. Сондықтанда бағаның абсалюттік мәнінде келесі реквизиттерді егжей-тегжейлі көрсету қажет:  
• тауардың сапалы сипаты мен пайда болуы;
• жабдықтау шарты;
• жабдықтау мерзімі.
3. Әлемдік бағаның тез ескірушілігі., тауар нарығы конъюктурасындағы жылжымалықты айқындаудан туындайды. Жылжымалы биржалық тауарларға бағалар бір күн ағымында, кейде 100% көлемінде және одан да жоғары деңгейде ауытқиды.Әлемдік бағалардың ерекше сипаттарын есепке ала отырып, бағалық жұмысты ұйымдастырудың негізгі ерекшеліктерін анықтауға болады. Бағалық жұмыс қарастырылынып отырған нарық конъюктурасына жүргізілген зерттеулер негізінде іске асу керек, өйткені жан-жақты білімсіз баға бойынша маманданған шешімді, бір тауарға қойылатын бағаның көптігін қабылдау мүмкін емес. Сыртқы саудалық бағаны есептеудің негізгі кезеңдері:
• фирма сатуға/сатып алуға ынта білдіретін тауарға ұқсас тауардың сапалық қасиетін және бағасын оперативтік талдау;
• коммерциялық түзетілімдер енгізу., яғни бағаны есептеу үшін бәсекелес материалдарды бірліктік коммерциялық шартқа тиісті етіп, сәйкесінше құжаттарды толтыру;
• келіссөздер үшін негіз ретінде  қолайлы бағаны таңдау. 

Күрделі және ұзақ кезең болып екіншісі саналады.

Бәсеклестік материалдар - өнімнің техника-экономикалық көрсеткіштері, баға және коммерциялық шарттары бойынша ақпараттар.

Бір атаулы тауардың әр түрлі жабдықтаушыларының әр түрлі бәсекелестік материалдарында айырмашылықтар болуына байланысты мәміле валютасына тузетілімдер енгізіп, бірліктік валютаға келтіру керек.

Бірлік  валютаға келтіру  – бәсекелестер бағасын мәміледе көрсетілген валюта бойынша бірлікке келтіру мақсатында бағаның қайта есептелуі, бәсекелестік материалдардың қызмет ету мерзіміндегі сәйкес валюта бағамы бойынша есептелінеді.

Баға  динамикасына түзетілім.  Қолдағы бар бағалық ақпарат әртүрлі уақыттық кезеңдерге тиесілі болып, нарықтағы әртүрлі жағдайлардың сипаттамасыны қатысты болуы мүмкін, сондықтанда барлық көрсеткіштерді тауарлар бағасы мен валюта бағамының өзгерісін ескеру үшін нақты мәміленің күніне барлық көрсеткіштерді сәйкестендіру керек. Бұл үшін статистикалық материалдарда жарық көретін әлемдік бағалар индексі қолданылады. Бағаларды бір түрге келтіру келесі формула көмегімен іске асады:

Рм.к.= Рқ.а.к. х Iм.к./Iқ.а.к.

мұндағы, Рм.к. – мәміле күнінің бағасы;

                  Рқ.а.к. – қолдағы бар ақпарат  күнінің бағасы;

                  Iм.к. – мәміле күнінің индексі;

                  Iқ.а.к. – қолдағы бар ақпарат күніне баға индексі.

Саудаға түзетілімдер. Көп жағдайда импорттық баға бойынша қолданылады, өйткені, сатушы коммерциялық ұсыныстарға иек артып, бірнеше жоғарлатылған бағаны ұмсынады. Бұл түзетілім таңдап алынған негізгі баға ақпаратының түріне байланысты іске асуы мүмкін. Фирма ұсынған баға өзара шарт бағасына 10-15%, каталог пен прейскурантқа – 20-50% шамасындағы шегерімдермен енгізілуі мүмкін, ал биржалық котировкалар түзетілмейді.

Жабдықтау шартына түзетілімдер. Барлық бағалар жабдықтаудың бірлік шартына келтірілуі керек.

Төлем шартына түзетілімдер. Ең көп таралған түріне чектермен, банктік аударымдармен және инкассо (банкінің  құжаттар бойынша өз тапсырыкерлері атынан және солардың шоттарынан ақша алуы) арқылы аккредитивтік есеп айырысуды жатқызамыз.

Құжаттық  аккредитив – бір қарызгер мекеменің екінші біреуге арнайы брондалған қаражаттар есебінен жөнелтілген тауар үшін тауарлық-тасымалдық төлемдерді төлеу бойынша тапсырысты білдіретін есеп айырысушылық не ақшалай құжат.