Кәсіпорындағы баға саясаты

• мемлекеттік сатып алулар;
• салықтық жүйе;
• ақша айналымын және несиені реттеу;
• мемлекеттік инвестиция саясаты;
• мемлекеттік шығындарды реттеу;
• амортизация нормаларын бекіту.

Бұл шаралармен мемлекет сұраныс пен ұсыныс арасындағы тепе-тендікті орнатуға және сонымен қатар барлық экономика көлемінде бағалардың бірқалыпты және баяу өсуіне ықпал етуге ұмтылады. Сөйтіп, бағаларды реттеудің жанама әдістері бағалардың өздеріне емес, керісінше бағаны белгілеуге әсер ететін және макроэкономикалық сипатқа ие факторларға ықпал етуде көрінеді.

Жанама  реттеу пайыздың есептік мөлшерлемесі, салықтар, демеуқаржылар, кірістер, валюта курсы, экспорт-импорт баждар және квоталар көмегімен және келемі жолдармен жүзеге асады: жеңіл салық салуды, жеңіл несие беруді қолдану, бюджеттен қаражаттандыру және демеуқаржы беру, үкімет органдарының заңды немесе жеке тұлғамен сатылатын өнімге тіркелген бағаларды енгізу туралы келісімге отыру және тағы да басқа.

Бағаларды реттеудің тікелей және жанама әдістері бірігуінің дұрыстығы қажет.

Бағаларды шамадан тыс мемлекеттік реттеу кезінде нарықтық механизмдер әлсірейді  және шығындар мен нәтижелерді салыстыру  үшін нарықтық бағдарды жоғалту қауіпі пайда болады, өйткені нарықтың негізгі  параметрлері нарықтық емес факторлар  жағынан күшті әсер алуда. Бәсекелестік нарыққа қатысы жоқ және мемлекетпен белгіленетін баға ұсыныс пен сұраныстың өзгеруіне байланысты жеткілікті түрде жедел ауыса алмайды. Мұндай жағдайда не тапшылық, не нарықта өткізілімге ие емес тауарлардың іркілуі пайда болады.

Мемлекет  бағаларды қалыптастыруға және оларды реттеуге қатысудан толық кеткен жағдайда экономика негіздері бұзылады, мемлекет монополизммен күрестің маңызды  әдістерінің бірін жоғалтады, ал нарықтық қатынастар және көптеген кәсіпорындардың  қаржылық жағдайы тұрақсыз болады. 

2. Қазақстан  Республикасындағы баға саясаты 

Тауарлық  нарық пен бәсекенің дамуы, монополистік іс-әрекетті шектеу, адал емес бәсекенін  жолын кесу және 11.06.91 ж. “Бәсекенің дамуы туралы” Заңға сәйкес осы  саладағы басқа мемлекеттік органдардың қызметін үйлестіру бойынша мемлекеттік саясатты жүргізу үшін жаңа экономикалық құрылымдарды қолдау және монополистік іс-әрекетті шектеу бойынша Қазақстан Республикасының Мемлекеттік комитеті құрылды. ҚазКСР-ң Монополияға қарсы комитеттің төрағасы Президентпен тағайындалды және Жоғарғы Кеңеспен бекітілді.

1993 жылғы  11 қаңтардың №1063 “Жаңа экономикалық  құрылымдарды қолдау және монополистік  іс-әрекетті шектеу бойынша ҚР-ң  Мемлекеттік комитетін монополияға  қарсы саясат бойынша ҚР-ң Мемлекеттік  комитетіне өзгерту туралы” ҚР Президентінің Жарлығын орындау үшін ҚР Министрлер Кабинеті 1993 жылдың 29 науырызында өзінің “ Монополияға қарсы саясат бойынша ҚР-ң Мемлекеттік комитеті” монополистік іс-әрекетті шектеудің мемлекеттік саясатын жүргізу, бәсекенің дамуы, экономиканы монополиясыздандыру және адал емес бәсекенің жолын кесу бойынша мемлекеттік басқарудың орталық органы болып табылатынын белгіледі. Монополияға қарсы саясат бойынша ҚР Мемлекеттік комитетін басқару ҚР Министрлер Кабинетімен жүзеге асырылады. Комитетің төрағасы ҚР-ң Президентімен қызметке тағайындалады және қызметінен босатылады.

1994 жылғы  15 шілденін ҚР-ң Президентінің  “Мемлекеттік билік және басқару  органдарының құрылымын жетілдіру  және оларға кететін шығындарды  қысқарту туралы” Жарлығын орындау үшін  Монополияға қарсы комитет бағаларды бірыңғай мемлекеттік саясатын жүргізу және тұтынушылардың құқықтары мен мүдделерін қорғау бойынша мемлекеттік басқарудың орталық органы болып табылатын бағалық және монополияға қарсы саясат бойынша ҚР-ң Мемлекеттік комитеті болып қайта құрылды. Кейін ол ҚР-ң экономика және сауда Министрлігінің бағаларды реттеу Департаменті болып өзгертілді.

1999 жылдың 13 қазанының №235 “Қазақстан Республикасының  мемлекеттік органдарының құрылымын  жетілдіру бойынша шаралар және олардың міндетін анықтау туралы” Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына сәйкес 1999 жылдың 15 қарашасында ҚР-ң Үкіметінің  №1713 Қаулысымен “Табиғи монополияларды реттеу, бәсекені қорғау және шағын бизнесті қолдау бойынша ҚР-ң Агенттігі туралы ереже” бекітілді. Берілген Ережеге сәйкес аталған Агенттік бағаны белгілеу, бәсеке мен бизнестің (кәсіпкерліктің) дамуы саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға міндетті, Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрамына кірмейтін орталық атқарушы орган болып табылады. Агенттік заңды тұлға – мемлекеттік мекеме болып табылады. Агенттіктің функцияларына жататындар:

1)  Қазақстан  Республикасының қожалық етуші  субьектілерінің – табиғи монополистердің  Мемлекеттік тіркелімін, нарықтағы  үстем жағдайға ие қожалық  етуші субьектілердің Мемлекеттік тізілімін, мемлекеттік органдармен көрсетілетін ақылы қызмет көрсетулердің Мемлекеттік тіркелімін қалыптастыру және енгізу;

2) субьектілердің  – табиғи монополистердің өніміне  бағаларды (тарифтерді) немесе олардың  шекті деңгейін белгілеу, сонымен қатар, заңмен белгіленген жағдайларда, мемлекеттік органдардың қызмет көрсетулерінің бағаларын реттеу;

3)  табиғи  монополия субьектілерінің шығындарын  қалыптастырудың әдістері мен  процедураларын дайындау және  енгізу, олардың шығындалуын бақылауды жүзеге асыру;

4) есептеу  әдістемесін және мемлекеттік  ұйымдар монополиялы жүзеге асыратын  қызмет көрсетулерге бағаларды  белгілеу ережелерін дайындау.

Өз функцияларын жүзеге асыру үшін Агенттік заңда  белгіленген тәртіп бойынша  құқылы:

1) қожалық етуші – табиғи монополистердің өніміне және мемлекеттік органдар болып табылатын мемлекеттік мекемелермен көрсетілетін қызмет көрсетулерге бағаларды (тарифтерді) немесе олардың шекті деңгейін белгілеу;

2) табиғи  монополистердің өніміне (жұмысына, қызмет көрсетуіне) бағалардың өзгеруі мәселелері бойынша көпшілік алдында тыңдаулар жүргізу;

3) қожалық  етуші субьектілердің – табиғи  монополистердің материалды құндылықтар  мен қызмет көрсетулерді сатып  алу бойынша тендерлерді жүргізуде  қатысу;

4) нарықта  басым тұрған қожалық етуші субьектілерді мойындау туралы шешімдер қабылдау;

5) өзінің  міндеті шегінде заң бұзушылық  туралы істерді қарау, тексеру  жүргізу және кінәлілерін әкімшілік  жауапкершілікке тарту; 

6) табиғи  монополия субьектілерімен бағалардың  мемлекеттік тәртібін бұзу нәтижесінде алынған сомалардың бюджеттің кірісіне аударылуы туралы шешімдер, сонымен қатар тікелей немесе жанама бағалар мен тарифтерді уақытша төмендету арқылы залалдың орнын толтыру туралы шешімдер қабылдау;

7) уақытша  өтейтін бағалар мен тарифтерді белгілеу жолымен бағалар мен тарифтерді заңсыз көтеруімен табиғи монополия субьектісімен келтірілген шығындардың тұтынушыларға орнын толтыру туралы шешімдер қабылдау;

8) нарықта  монополист болып мойындалған  немесе онда басым болатын  қожалық етуші субьектінің шаруашылық қызметі бойынша монополияға қарсы реттеу әдістері туралы шешімдер қабылдау;

9) сараптау  мен тексеру жүргізуге басқа  ұйымдардан мамандарды тарту; 

10) сотқа  талаптармен бару, бағалардың мемлекеттік  тәртібін, монополияға қарсы заңын, тұтынушылар құқығын қорғау бойынша заңнын және т.б. бұзылуын жою мақсатымен олардың қаралуында қатысу.

Агенттікті  Төраға басқарады, оны Қазақстан  Республикасының Үкіметі қызметке тағайындайды және босатады.

Төрағаның орынбасарлары бар, олар Агенттік Төрағасының ұсынысы бойынша ҚР-ң Үкімітімен қызметке тағайындалып, босатылады.

Агенттік  Төрағасы жанынан кеңестік орган  болып табылатын алқа құрылады. Алқа шешімдері бұйрық түрінде жарияланады. Алқаның сандық және қызметкерлік құрамы Агенттік аппаратының құрылымдық бөлімдер басшыларының ішінен Агенттік Төрағасымен бекітіледі.

Агенттіктің  аумақтық органдары бар – табиғи монополияларды реттеу, бәсекені қорғау және облыстар мен Астана, Алматы қалалары бойынша шағын бизнесті қолдау бойынша Департаменттер, олар заңды тұлға болып табылады.

Агенттік  және оның аумақтық органдарындағы монополияға  қарсы заңдардың бұзылуы туралы істерді қарастыру үшін қызметкерлік құрамы Агенттік Төрағасы және аумақтық орган басшысымен бекітілетін Әкімшілік  комиссия құрылады. 

3. Табиғи  монополиялар мен ақылы қызмет қойылатын

бағаларды аймақтық реттеу 

Табиғи  монополиялар және ақылы қызмет көрсетулер бағасын реттеу мәселелерімен жергілікті деңгейде Агенттіктің аймақтық Департаменті, жекелей түрде, табиғи монополияларды және ақылы қызмет көрсетулер бағасын  реттеу бөлімі айналысады.

Бөлімнің  негізгі міндеттеріне жататындар:

1) табиғи  монополиялар және мемлекеттік  органдардың қызмет көрсетулері  саласында  мемлекеттік бағалар  саясатын жүргізу; 

2) нарықта  басым түсетін кәсіпорындар–табиғи  монополистердің мемлекеттік тізілімі мен тіркелімінің жергілікті бөліміне қосылған кәсіпорындар өніміне, тауарларына және қызмет көрсетулеріне бағалар  мен тарифтерді реттеу;

3) табиғи  монополиялық кәсіпорындар тарифтерінің  және мемлекеттік органдармен  көрсетілетін ақылы қызмет көрсетулер бағасының экономикалық негізделгендігін тексеру.

Бөлімнің  функциялары:

1) бақылауды  жүзеге асыру және жергілікті  тауарлық нарықта басым түсетін  қожалық етуші субьектілердің  іс-әрекетін реттеу;

2) мемлекеттік  тіркелім мен тізілімнің жергілікті  бөлімдеріне қосылған кәсіпорындардың бағалар мен тарифтерді белгілеу және қолдану сұрақтары бойынша әдістемелік басшылық пен реттеуді жүзеге асыру;

3) қожалық  етуші субьектілер – табиғи  монополистер, ақылы қызмет көрсететін  мемлекеттік органдар өніміне  (жұмыс, қызмет көрсетулер) шығындар құрамын тексеруді жүзеге асыру;

4) мемлекеттік  органдар мен мемлекеттік кәсіпорындардың  бағалар және табиғи монополистер  – кәсіпорындардың тарифтерінің  прейскуранттарының келісілуі немесе  бекітілуіне бұйрықтар жобасын  дайындау;

5) бағаны белгілеу туралы әрекет етуші заңды бұза отырып, кәсіпорындар, ұйымдар және басқа қожалық етуші субьектілермен белгіленген бағалар мен тарифтердің күші жойылуы туралы ұсынысты дайындау;

6) мемлекеттік  және табиғи монополистер бағалары  мен тарифтерді қалыптастыру сауалдары бойынша материалдар мен ақпаратты дайындау, ұсыныстарды енгізу;

7) Департамент  жанынан құрылған тәуелсіз Сараптама  Кеңесі жұмысына қатысу;

8) мемлекеттік  бюджет және индикативтік жоспар  қажеттері үшін табиғи монополия  субьектілерінің өнімдерінің бағалары мен тарифтерінің өзгеруін болжауды дайындауда қатысу;

9) табиғи  монополиялар субьектілерінің тарифтерін  және мемлекеттік органдар мен  кәсіпорындардың ақылы қызмет  көрсетулерінің бағаларын қолдану  және қалыптасу тәртібін тексеру; 

Өзіне артылған функцияларды атқару үшін бөлім құқылы:

• мемлекеттік тіркелімнің жергілікті бөліміне қосылған қожалық етуші субьектілер – табиғи монополистердің өніміне (жұмыстар, қызмет көрсетулер) және жергілікті мемлекеттік органдармен және мемлекеттік кәсіпорындармен көрсетілетін қызмет көрсетулерге бекітілген бағалар мен тарифтер деңгейі бойынша ұсыныстар енгізуге;
• бағалардың мемлекеттік тәртібін ұстану мәселелері бойынша мемлекеттік және табиғи монополияларға тексеріс жүргізуге;
• бөлімнің міндетіне қатысты сауалдар бойынша ресми анықтамалар беруге;
• табиғи монополистер өніміне (тауарлар, қызмет көрсетулер) бағалардың өзгеруі мәселелері бойынша көпшілік алдында тындаулар өткізуде қатысу;
• Ұсынысты қарастыру үшін қажет және бағаны белгілеу тәртібінің бұзылуын жою жолында Ұйғарымдар мен Ескертулерді орындау үшін қажет жергілікті атқарушы және өкілдік органдар мен олардың лауазымды тұлғаларына, қожалық етуші субьектілер мен олардың басшыларына беру бойынша ұсыныстар енгізу;
• табиғи монополия субьектілері және мемлекеттік органдардың бағалар мен тарифтерді қалыптастырудың экономикалық негізделуі сұрақтары бойынша тексеру жүргізу және бағалардың мемлекеттік тәртібін бұзу үшін экономикалық тазалау шараларын қолдану бойынша ұсыныстар беру.