Қазақстан Республикасы экономикасын инвестициялау приоритеттері мен жетілдіру жолдары

Дағдарыстық кезеңдерде жиынтық инвестициялық  сұраныстың төмендейтінің айта кеткен жөн және өндіруші секторға тиімді инвестициялардың құрылымдық қайта  құрулары орын алады, сонын есебінен инвестициялық салымдардың көлемі сақталады. Мысалы, 1999 жылы ЖЭК саласына өндірістік күрделі салымдардың 51,1 пайызы бағытталған. Бұл экономиканың көптеген басқа да салаларының өндірістік аппаратының ескіруіне, олардың  негізгі қорларының тозуына әкелді. 2003 жылы негізгі қорлардың тозу деңгейі  жалпы 38,7 пайызды құраса, соның ішінде өнеркәсіпке – 43,2, электроэнергетикасына  – 19,1, құрылыс материалдарын өндіретін  өнеркәсіптерге – 43,5 пайыз. Сонымен  қатар, 2011 жылдың бірінші жарты жылдығындағы мәліметтер бойынша инвестициялық  салымдардың басымдылығы бар  бағыттарының бірі кен өндіруші өнеркәсіптер, көлік және байланыс салалары болып  табылды. Олардың үлестері сәйкесінше 29,9 және 26,8 пайыздарды құраған. Бірақ  бұл жағдайларда инвестициялар  өздерінің технологиялық құрылымы бойынша өткен дағдарыстық кезеңнен өзгешеленеді, яғни онда машиналарға, құрылғыларға, инвентарларға және тағы да басқа күрделі шығындарға жұмсалған  инвестициялық салымдар басымдылыққа ие болып отыр. Оны келесі кесте  мәліметтерінен көруге болады.

Кесте 7 мәліметтерінен көріп отырғанымыздай, 2011 жылдың бірінші жарты жылдығында өндірістік аппаратты жаңартуға бағытталған инвестициялық салымдар 602,1 млрд. теңгені құраған және бұл инвестицияның жалпы құрылымының 33,6 пайызын көрсетеді. Осы көрсеткіш 2011 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 3,5 пайызға көп болған. Қаржылық сферадағы болып жатқан дағдарыстық жағдайларға қарамастан өндірістік қызметті жаңартудағы инвестициялық белсенділік төмендеген жоқ, керісінше олардың өсу тенденциясы сақталды. Бұл инвестициялық сұраныста біртіндеп кеңейіп келе жатқанбәсекелестік ортада шаруашылық субъектілерінің қызмет етуі үшін өте маңызды болып табылатын өндірістік аппаратты жаңарту факторларының басымдылық алатындығын көрсетеді.

 

Кесте 7

ҚР негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялардың бағыттары

 

Жұмсалған инвестициялар	2010 жылғы қаңтар-маусым қорытындыға  пайызбен	2011 жылғы қаңтар-маусым
		млрд.тг.	қорытындыға пайызбен
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар-барлығы одан: үйлер мен ғимараттар салу және күрделі жөндеу жүргізу бойынша жұмыстар машиналар, жабдықтар, аспаптар, мұқаммал өзге де күрделі жұмыстар мен шығындар	100,0         54,0       30,1   15,9	1794,1         700,4       602,1   491,6	100,0         39,0       33,6   27,4
Ескерту – www.minfin,kzақпарат көзінен алынған мәлімет

 

Әрбір шаруашылық субъектісі үшін бәсекелік мәртебені  сақтау өте маңызды. Бірақ, олар үшін шаруашылықты жүргізу шарттары әртүрлі  болып келеді. Оған инвестицияларды  тарту, капиталдардың әлемдік нарығына шығу және шаруашылық байланыстарын  жасау мүмкіндіктері әсер етеді. Ірі холдингтер, корпорациялардың жалпы  инвестициялық сұраныстың сипатын  қалыптастыратын инвестициялық  кеңістіктегі мүмкіндіктері жоғары. Ең бастысы – олар инвестициялық  белсенділікті және басқа да капиталдар нарығының қатысушыларын төмендетуге  қызығушылықтар танытпай отыр. Бұл  дағдарыстардың жағымсыз салдарларын  ұстап отыр.

 Мәселен, 2011 жылдың 1-жарты жылдығындағы мәліметтер  бойынша ел экономикасының ірі  кәсіпорындарының салған инвестициялық  салымдарының көлемі 837,5 млрд. теңгені  құраған, бұл өткен кезеңмен  салыстырғанда 8,3 пайызға жоғары.

Инвестициялық белсенділікті зерттеу кезінде  инвестициялық сұраныспен бірге  инвестициялау көздерінің белгілі  бір ара-қатынасымен қалыптасатын инвестициялық ұсыныстың да ерекшеліктерін анықтау өте маңызды.

Ол үшін ұзақ уақыттар аралығындағы мәліметтер динамикасын  келесі кесте түрінде көрсетейік.

Кесте 8

1997-2010 жылдар аралығындағы ҚР  экономикасындағы инвестициялық  ағымдардың құрылымдық ілгерімдерінің динамикасы

 

Инвестициялық ағымдар	1997 ж.	1999ж	2005ж	2007ж	2008ж	2010ж
Қаржыландырудың барлық   көздерінен түскен инвестициялар Оның ішінде мыналардың есебінен: бюджеттен кәсіпорындардың және ұйымдардың қаражаты − шетел      инвестициялары	100,0     10,9     88,0   -	100,0     7,5     79,4   13,0	100,0     11,6     56,4   24,6	100,0     12,9     52,0   35,1	100,0     16,1     57,3   26,6	100,0     15,7     54,4   29,9
Ескерту – www.minfin,kzақпарат көзінен алынған мәлімет

 

Кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай, қарастырылып отырған кезең аралығында ел экономикасының инвестициялық ағымдарының құрылымында  маңызды өзгерістер орын алған. Мәселен, 1997 жылы – нарықтық реформаларды жүргізудің алғашқы кезеңінде инвестициялық  салымдар негізінен кәсіпорындар мен  ұйымдардың қаражаттары есебінен құралған – барлық инвестициялардың 88,0 пайызы. Шетелдік инвестициялар бұл жылы әлі бола қойған жоқ, ал қалған инвестициялардың барлығы мемлекеттік бюджет есебінен келіп отырды. 1999 жылы елге шет елден  ақша қаражаттарының ағымдары келе бастады, оның үлесі 13,0 пайызды құрады, ал бюджеттік  инвестициялар олардың жалпы  сомасынан 7,5 пайызға дейін төмендеді. Бұрынғысынша, кәсіпорындар мен ұйымдардың қаражаттарының үлесі жоғары болды, яғни – 79,4%. Содан кейінгі жылдары  сыртқы көздерден келген инвестициялардың қарқыны жоғарылай бастады –  олар 2010 жылы өздерінің үлестері бойынша 29,9 пайызға жетті, яғни ел экономикасындағы инвестициялық ағымдардың шамамен  үштен бірін шетелдік инвестициялар  құрады. Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаражаттарының үлесі 54,4%-ға дейін төмендеді, яғни шамамен 1,6 есеге тең. Қарастырылып отырылған кезең аралығында бюджеттік  ағымдардың үлесі 1,5 есеге көбейген, бұл бір жағынан инвестициялық  қызметтегі мемлекеттің мүмкіндіктерінің нығайғандығын көрсетсе, ал екінші жағынан – мемлекеттік органдар деңгейінде шешілетін әлеуметтік-экономикалық бағдарламалардың кеңейгендігін куәландырады.              

2007 жылы басталған  жаһандық қаржылық дағдарыс ел  экономикасындағы инвестициялық  ағымдардың құрылымына әсер етті. Оның соңғы екі жылдағы динамикасын  келесі кесте мәліметтерінен  көруге болады.

 

Кесте 9

2011 жылдың бірінші жаржы жылдығындағы  ҚР экономикасындағы инвестициялық  ағымдардың құрылымы

 

Инвестициялардың қайнар көздері	2010 жылғы қаңтар-маусым қорытындыға  пайызбен	2011 жылғы қаңтар-маусым
		млрд.тг.	қорытындыға пайызбен
Барлығы – Оның ішінде мыналардың есебінен қаржыландыратын: -бюджет қаражатының Одан: Республикалық Жергілікті Кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың қаражаты Шетел инвестициялары Қарызға алынған қаржы	100,0     16,1   11,7 4,3   48,4 19,9 15,7	1794,1     236,5   194,3 42,2   615,3 766,2 176,3	100,0     13,2   10,8 2,4   34,3 42,7 9,8
Ескерту – www.minfin,kzақпарат көзінен алынған мәлімет

 

9 -кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай, қарастырылып оытырылған кезең аралығындағы инвестициялық ағымдардың құрылымында маңызды құрылымдық ілгерімдер болған. Егер 2010 жылдың бірінші жарты жылдығында барлық инвестициялардың жартысына жуығын – 48,4 пайызын – кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың қаражаттары құраса, ал 2011 жылдың дәл осы кезеңінде олар 34,3 пайызға дейін төмендеген. Сонымен бірге соңғы жарты жылдықта қазақстан экономикасына тартылған шетелдік инвестициялар 62,2 есеге көбейіп, 766,2 млрд. теңгені құраған. Яғни, дағдарыс қаржылық сфераға қысқа мерзім аралығына – 2011 жылдың бірінші жарты жылдығына ғана кері әсер еткен, ал одан кейінгі кезеңде шет елдерден келетін инвестициялық ағымдар белсендірілген.

Жоғарыда  айтылғандардан көріп отырғанымыздай, қазақстан экономикасындағы инвестициялық  белсенділіктің ең алдымен, оны реформалау ерекшеліктерімен және қолда бар  ресурстық қызметпен байланысты өзіне ғана тән ерекшеліктері  бар. Жүргізілген реформалардың  әрбір кезеңі депрессивтік сипаттағы  тоқыраулардан оптимистік сипаттағы  жоғары көтерілуден тұратын инвестициялық  белсенділік динамикасындағы айтарлықтай  ілгерімдермен ұштасып отырды. Сараптамашылардың  көзқарастары бойынша осында әртүрлі  динамика оның жеке кезеңдері туралы қорытынды жасауға мүмкіндіктер береді. Инвестициялар динамикасындағы  осындай жеке кезеңдерімен ерекшеленетін  және өзіне ғана тән факторлардың әсер етуімен әрбір елде қалыптасатын инвестициялық орта өте аз басқарылады  деп есептелінеді. Қазақстанның табиға ресурстық қызметінің жоғары болуына  байланысты оның инвестициялық ортасы экспорттық мүмкіндіктерді жоғарылатуға бағытталып қалыптасқаны белгілі. Ондағы мақсат экономиканы капитализациялау сәйкес салалар мен өндірістерді дамыту шеңберінде жүргізу. Осындай  жолмен өзінің экономикасында дамыған  минералды-шикізат кешені бар көптеген елдер жүргені белгілі. Бірақ  бұл жолдың белгілі бір экономикалық шектеулері бар, мәселен баға конъюктурасының  әлемдік шикізат нарығына тәуелділігі. Бәрімізге белгілі, инвестицияланған салымдар олардың біржақты экономикалық бағытталуы кезінде тұрақты жоғары табыстарды әрқашанда әкелмейді. Біздің көзқарасымыз бойынша, қазақстан экономикасындағы инвестициялық белсенділікке баға бере отырып, оның келесідей өзіне  ғана тән белгілерін атап өткен жөн:

− оның динамикасының  жоғары тобы;

− инвестициялық  салымдардың экономиканың өндіруші саласына басымдылық болуы;

− шетелдік инвестициялар үшін тартымдылықтың жоғарғы деңгейі;

− инвестициялық  ағымдардың қозғалысындағы өзара байланыстардың объективті-субъективті тұрақсыздығын  анықтайтын инвестициялық ортадағы экономикалық либерализм элементтерінің бар болуы.

Осы айтылғандарға  сәйкес, инвестициялық белсенділік  эконмоканың дамуының белгілі бір  кезеңіндегі шешілетін әлеуметтік-экономикалық міндеттердің ерекшеліктеріне байланысты құрылады. Оның инвестициялық ағымдардың құрылымымен қалыптасатын, экономиканың белгілі бір саласына бағытталатын өзінің құрылымдық-функционалдық сипаттағы  кешені бар.

Инвестициялық сферадағы мотивациялық тетіктерді бағалаудың және ең алдымен, инвестициялық  белсенділікті оны одан әрі қарай  жетілдіру үшін үлкен маңыздылығы  бар. Ол арнайы социологиялық зерттеулерді жүргізуді талап етеді. Бұндай зерттеуді  ҚР Экономикалық зерттеу Институты  жүргізген, соның нәтижесінде Қазақстан  нарығының инвестиция үшін тартымдылығы бойынша қызықты мәліметтер алуға  мүмкіндіктер туды. Оны келесі кесте  мәліметтерінен көруге болады.

 

Кесте 10

ҚР нарығының тартымдылығын  бағалау

 

Инвестициялау үшін тартымдылығы бойынша  Қазақстан нарығын маңызына қарай  бөлу	Респонденттерді сұрау нәтижесі бойынша  бағалау, жалпы санынан пайызбен
Тартылған Жеткілікті емес тартылған Тартылмаған Анықталмаған	51,0 29,4 3,9 15,7

 

10-кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай, сұралған респонденттердің жартысынан көбі – 51,0 пайызы – қалыптасқан инвестициялық ортаны оған инвестициялық ресурстарды салу үшін тартымды деп есептейді. Инвестициялық сферадағы институционалдық негіздерді нығайту арқылы ірі, орта және шағын кәсіпкерлікпен айналысатын инвесторлар үшін мүмкіндіктері кеңейтуге қол жеткізілді. Бұл бизнес-ортаны және оған салынған инвестициялық ағымдарды неғұрлым нығайтты.

 

Кесте 11

ҚР инвестицияларының пайдалылығын ТМД елдерімен салыстыра отырып бағалау 

 

Көзқарастардың атаулары	Алынған жауаптардың үлесі бойынша  жасалынған баға
Көбірек пайда Азырақ пайда Осыған жақындай пайда Көбірек пайда Азырақ пайда	9,4 9,4 68,7 9,4 5,1
Ескерту – www.minfin,kzақпарат көзінен алынған мәлімет