Қазақстан Республикасы экономикасын инвестициялау приоритеттері мен жетілдіру жолдары

Мазмұны

 

Кіріспе................................................................................................................6                                                                                                      

 

1. Инвестициялық қызметтің теориялық негізі......................................9

1.1 Инвестиция және инвестициялық  қызметтің экономикалық 

мазмұны..............................................................................................................9

1.2 Инвестициялық қызметтің дамуы  – экономикалық белсенділіктің  артуы ретінде...................................................................................................22                                       

         

2 Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасында инвестициялық қызметтің даму тенденциясына талдау жасау........................................31

2.1 Инвестициялық  қызметтің құрылымдық өзгерістерін  талдау..............31                                               

2.2Бәсекеге қабілеттілікті жоғарылатудағы инвестициялық            белсенділікті бағалау.......................................................................................44

2.3 Отандық өндірістің инвестициялық  ахуалын талдау.............................57

3 Қазақстан Республикасы экономикасын инвестициялау   приоритеттері мен жетілдіру жолдары.....................................................64

3.1 Шетел инвестицияларын тарту  мәселелері және оларды

 шешу жолдары................................................................................................64   

3.2  Жаңа стратегия – экономиканың жаңаруы мен тұрақты өсуінің

негізі .................................................................................................................69                    

                                                   

Қорытынды…………………………………………………………………84                                                                                    

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі…………………………………………...88                                             

 

Қосымша.........................................................................................................90

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

кіріспе

 

Дамушы нарықтық жүйелердің экономикалық стратегиясындағы маңызды буын ұлттық экономиканың артықшылықтарын  барынша қолдана отырып әлемдік  шаруашылыққа біртіндеп кіру болып  табылады. Қазақстан экономикасы  үшін соңғы жылдар шаруашылықтың  тек нәтижелілігін ғана емес, оның бәсекеге қабілеттілігін де арттыратын шаруашылықтың үдемелі халықаралық  стандарттарын игеруге түбегейлі  өтуімен сипатталады. Бұл үшін, ең алдымен, ұлттық экономикалық жүйені, сонымен бірге оны тиімді пайдаланудың жаңа тәсілдерін құрастыратын, негізгі  қызметті кешенді бағалау талап  етіледі.

Шаруашылықты  жүргізудің әлемдік тәжірибесінде  көптеген ұлттық, соның ішінде ғаламдық әлем шаруашылықтарының жүйесіне жаңадан  ене бастаған даму үстіндегі экономикалардың  өздерінің бәсекеге қабілетті салаларын  ашуына мүмкіндік беретін бірігудің  өзара байланыстарын қалыптастыру, кеңейту және нығайтуға қатысты  жеткілікті мөлшерде тәжірибе жинақталған. Әсіресе, барлық субъектілердің бәсекеге қабілеттілігінің артықшылықтарын  тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін  бірігу кеңістіктерін жасаудың маңызы зор. Бірігудің өзара байланыстарын  қалыптастырудың осындай тәсілдері  арқылы бәсекеге қабілеттілікті арттырудың ұлттық бағдарламаларын дайындауға үлкен мән берілуде.  Іс жүзінде  Қазақстан экономикасы осындай, өзінің келешекке арналған стратегиясында басты орын алатын және басқа экономикалық жүйелердің қызығушылығын тудырған бағдарламаны бұрынғы кеңес үкіметі  елдерінің алғашқысы болып жүзеге асыруға кірісті. Мұндай қызығушылық  бәсеке ортасын біршама кеңейтеді  және бір уақытта оның құралдарын ынталандырады. Осы бәсеке ортасының  жаңа реттегіштерін жасау тұжырымдалық маңызға ие болады. Осындай, бәсекелік  ортаға енудің және сол ортада қызмет атқарудың тиімділігін анықтайтын, белгілі-бір негізгі және келешекке  арналған қызметі бар ая инвестициялық  ая болып табылады. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2011 жылғы халыққа жолдаған Жолдауында экономиканың одан әрі жаңғыртылуы мен базалық инфрақұрылымның дамуына байланысты қолданыстағы перспективалық инвестициялық жобаларды қаржыландыру және іске асыруды жалғастыру қажет екендігін атап өтті [1].

Әдістемелік тұрғыда бүкіл инвестициялық  кеңістікке тән бәсекеге қабілеттіліктің  айрықша индикаторларын, оның негізгі  құрастырушылары – инвестициялық  қызмет және олардың нақты шығу көздерін анықтау қажет. Көптеген экономикалық жүйелерде қолданылатын экономиканың көп салалы инвестициялық аясы анықталған, бірақ нақты бәсекеге қабілетті  ортаға кіру үшін оның белгілерін анықтау  қажет, ол негізгі қызметінің белгілі-бір  саласын тиімді іске қосуға мүмкіндік  береді. Бұл, өз кезегінде, қазіргі қолданыстағы экономиканың инвестициялық қызметінің тиімділігін бағалаудың әдістемелік  құралдарын қайта қарауды талап  етеді.   

Бүгінгі әлемдік  экономикалық дағдарыстың тереңдеуі  жағдайында елдің экономикалық қауіпсіздігін  сақтау мақсатында көп салалы инвестициялық  қызметті қолдануда ерекше контроллинг  жүйесін жасаудың маңызы зор. Көптеген елдердің бүгінгі күні дайындаған дағдарысқа қарсы бағдарламаларында ерекше маңызды ресурстар ағымын реттейтін  жаңа құралдар бар, соған сәйкес осы  дағдарысқа қарсы кеністіктегі іске асырылатын шараларды келісу мүмкін болады және объективті тұрғыда қажет. Кез-келген дағдарысқа толқын тәрізді  үрдіс тән болғандықтан, осы дағдарыстың  тереңдігіне дер кезінде икемделу керек, яғни бұл – инвестициялық  ағымдарды реттеу бойынша сәйкес шаралар жүйесін қабылдауды талап  етеді. Сонымен бірге жалпы экономикалық жүйенің тұрақтылығына әсер ететін экономиканың ерекше маңызды салаларын  мемлекеттік қолдау шаралары да өте  маңызды болып табылады. Әртүрлі  елдерде жасалынып жатқан жаңа бағдарламаларда  ерекше маңызды ресурстық ағымдарды  реттейтін жаңа құралдар бар екендігі белгілі, соған байланысты осы дағдарысқа қарсы кеңістіктегі тәжірибелік  шараларды алдын ала келісіп  іске асырудың қажеттілігі бар. Сонымен  қатар, осы кезеңде экономикалық жүйелердің белгілі-бір тұрақтылығына  қол жеткізу үрдісі және дағдарысқа қарсы шаралардың жүзеге асырылу  реті әртүрлі елдердің келісілген саясаттары негізінде жекелеген салалардың экономикалық тепе-теңдігін сақтап қалуға бағытталған. Бұл, әсіресе, инвестициялық  қызметті нығайтуға және соған сәйкес оның ағымдарының тұрақты түрде  нашарлау себептерін көрсету арқылы сәйкесінше жүйелі мониторинг жүргізіп отыруға, сонымен бірге менеджментті жетілдіруге қатысты.   

Осы жұмыстың  ғылыми аспектілері отандық және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және қайта ой-елегінен өткізу негізінде қалыптасқан.

Ғылыми әдебиеттерде осы тақырыпқа байланысты көптеген жарияланымдарды кездестіруге болады. Мұнда инвестициялық қызметті  басқару және бағалау әрекеттерінің  ең тиімді әдістері көрініс табады. Бұл зерттеулер Д. Норткотт,  Г. Бирман, С. Шмидт, И.В. Черевко, И. Тихомирова сияқты  шетелдік экономистердің еңбектерінде көрініс тапқан.

Бұл мәселелерді  нақты тәжірибеде шешуге байланысты аспектілері және инвестициялық  қызметтің бірқатар сұрақтары Н.К  Мамыров, У.Б. Баймұратов, Л.Б. Айманова, О. Сабден, С.Д. Тәжібаев, Н.К. Нұрланова, Г.Б. Нұрлихина, Ж.М. Андреева, Ә.Н. Дауренбекова., Т.М. Рогачева, А. Бейсенбина сияқты отандық  ғалым-экономистердің еңбектерінде де қарастырылған.

Дей тұрғанмен, жоғарыда аталған авторлардың ғылыми жұмыстарының көпшілігі инвестициялық  аяның даму мәселелерін зерттеуге  арналғандықтан, экономиканың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету жүйесіндегі  инвестициялық қызметтің ұйымдастыру-экономикалық параметрлері және оны онтайландырудың  стратегиялық басымдықтары көбінесе ғылыми назардан тыс қалып келеді. Сондықтан  бүгінгі күні, әсіресе инвестициялық  қызметті онтайландыру тетігін жетілдіру  және реттеу бойынша бірқатар сұрақтар әлі де болса терең зерттеулер жүргізуді талап етеді. Осы мәселенің  күрделілігі және ауқымдылығы оны  шешуде үнемі жаңа әдіс-тәсілдерді пайдалануды қажет етеді. Мәселенің  өзектілігі, оның ғылыми тұрғыдан зерттелу дәрежесінің айқындылығы және маңыздылығы  дипломдық зерттеудің мақсаты мен  міндеттерін анықтауға негіз  болды.

Дипломдық зерттеудің мақсаты инвестициялық қызметтің қозғалысының құрылымы мен ерекшелігін кешенді түрде бағалау негізінде дамушы нарықтық жүйелердегі бәсекеге қабілеттілікті жоғарылату жағдайында оны тиімді реттеу бойынша тетікті негіздеу. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыста мынадай міндеттер қойылды:

− инвестициялық қызметтің теориялық аспектісін анықтау;

−инвестициялық  салалардағы ресурстарды тиімді пайдалану индикаторларының жүйесін  айқындау;

− қазақстандық экономикадағы салалық аспектілерді көрсете отырып инвестициялық ресурстардың қозғалысына кешенді баға беру;

− инвестициялық  қызметтің негізгі ресурстық  ағымдарының тиімділігін анықтау  арқылы оны пайдаланудың негізгі  бағыттарын зерттеу;

− қазақстандық экономикадағы инвестициялық қызметтің  дамуының стратегиялық басымдығын негіздеу;

− үдемелі  халықаралық менеджмент арнасындағы  инвестициялық аяның ресурстық  ағымын оңтайландыру тетігін жасау.

Зерттеу объектісі  – ұлттық экономиканың инвестициялық  қызметін қалыптастыру және реттеу тетігі.

Зерттеу пәні − инвестициялық қызметтің бәсекеге қабілеттілігімен байланысты теориялық  және тәжірибелік ережелердің жиынтығы.

Зерттеу негіздерін ведомстволық, нормативтік, сонымен  бірге ҚР статистика жөніндегі агенттігінің статистикалық материалдары, Қазақстан  Республикасы Үкіметінің құжаттары, инвестициялық  аядағы ұйымдардың құжаттары, отандық  және шетелдік монографияларда жарияланған  ғылыми материалдар, әлеуметтік зерттеулер, мемлекеттік үкімет органдарының заңнамалық және нормативтік актілері және басқа  да анықтамалық және инструктивтік  материалдар құрады. Зерттеу барысында  жүйелік-құрылымдық, жүйелік функционалдық, факторлық және салыстырмалы талдау әдістері пайдаланылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Инвестициялық қызметтің теориялық негізі

 

1.1 Инвестиция және инвестициялық  қызметтің экономикалық мазмұны

 

Инвестиция  туралы ұғым экономика ғылымының  арнайы бөлігі болып табылады. Бұл  инвестициялық қызметтің неғұрлым белсенді және ірі ресурстар бар  мүшелер. Сондай – ақ оларды ұйыммен  және тұрғындармен жинақтарды тарту  олардың инвестициялық ресурстар  трансформациялануы өндірісті дамыту үшін оларды бөлу және пайдалану бойынша  туындайтын экономикалық қатынастар табылады. Қазіргі уақытта инвестициялық  процессті қаржыландыру нарықтық тетікті  бір қалыпқа келтіру Қазақстан  Республикасы экономиканың дамуының басты  проблемаларының бірі болып табылады. Тиімді инвестициялық тетікті қалыптастыру арқылы өнеркәсіптік өндірісті қалпына  келтіру және сапаны қайта құру үшін әр түрлі көз-қарастар мен тәсілдер ұсынылуда. Осыған байланысты экономикалық жақсы дамыған сигмент ретінде  банктік жүйеге келтіріледі. Болашақ  мамандар инвестициялық процесті ұйымдастыру  және жүзеге асыру саласына, кәсіби білім алуына мақсатты теориялар  және тәжірибелік түрде бағытталған  шетелдерде қалыптасқан инвестициялық  инфрақұрлымның, қызмет ету мөлшері  және оларға банктердің қатысу тәжірибесін  қарастырады.

Шаруашылық  іс-әрекеттер процесінде оған қатынасушылар  күрделі қаржыны жүзеге асырады, реконструкцияға әрекет етуші ұйымдарды  кеңейту және техникалық қайта жарақтандыру, тұрғын үй, коммуналдық және мәдени тұрмыстық құрылыстарға жұмсалатын шығындар күрделі салымдарды жүзеге асырады.

Қазақстандағы болашақ басты міндеттердің бірі – XXI ғасырдың ортасына таман экономиканың алдыңғы қатарлы салаларын бет бұрыс жасау. Мұны іске асырудағы алғашқы орындардың бірі шетел инвестицияларын кеңінен тартуға бөлінеді.

"Инвестиция" деген сөз латынның "инвест" (салу) дегенінен шыққан. Енді кім  инвестор, ол не салады, не мақсатпен  және қайда салады деген сұрақтарға  жауап туады. Капиталды салады, оның көптеген түрі болады:

Сөйтіп, нені салуға болады деген сұраққа ірі  банктердің қаржылық ресурстары, өнеркәсіптік фирмалардың миллиардтаған пайдалары, жай адамдардың жинаған ақшалары, кәсіпқойлық дағды мен қабылеттілік "ноу-хау", әрбір бизнесменнің денсаулығы мен уақытын салуға болады. Мұнда инвестиция жөнінде кеңінен  қандай да болмасын қаржыны ірі және ақша ғана болуы емес салудан кейіннен табыс, пайда алу көзделеді.

Бұл - акцияны  сатып алу, олармен биржадағы  ойынға қатысу, бартерге жұмсау, тауарлы-материалдық  запастармен сауда жасау және  басқадай толып жатқан ойындар да болуы мүмкін[2].

Инвестиция  дегеніміз – табыс алу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да қызмет түрлері, объектілері, ақша қаражаттар технологиялар, машиналар, жабдықтар, тауарлық белгілер, несиелер, басқа  да мүліктік құқықтық интелектуалдық құндылықттар.

Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды  салып және инвестицияларды жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер  жиынтығы.

Инвестициялаудың  тар кәсіпқойлық анықтамасы бұдан  да қатты, мұнда қаржы салымы ең алдымен  бизнестің материалдық бөлігіне жұмсалады: жабдықтарды сатып алу  және орнату, техникаға, шикізатқа, ғимарат  құрлысына. Қандай болмасын кәсіпорнының материалдық бөлігі негізгі және айналым қаржыларын енгізеді. Теоретиктер "мұның бәрін "нағыз капитал" терминіне қосып атайды.

Ұтымды инвестицияның нәтижесі мен негізгі көзі болып  жинақтау болып табылады.   Жинақтау- ұлғаймалы  ұдайы өндіріске пайдаланылатын қаржылық ресурстар қалыптастыру үдерісі  болып табылады.

   Барлық  инвесторлар: 

• кез-келген түрдегі инвестициялық әрекет жасаумен инвестицияланатын объектіні иемдене пайдалануға, өнім жасауға.
• Инвестицияның көлемін және бағытын өз еркімен анықтауға болады.
• Инвестициялық әрекетке келісім бойынша басқа объектілерді қатыстыруға.
• Инвестициялық қаражаттың мақсаты жұмсау, бақылау жасауға және тағы басқа тең құқықты.