Қазақстан Республикасы экономикасын инвестициялау приоритеттері мен жетілдіру жолдары

1. Пайда табу. Түскен пайданың өзі екі аспектіні қамтиды: экономикалық, яғни инвесторлар пайда тауып оны қайта өндіріске жұмсайды – реинвестирование және әлеуметтік, тапқан пайданының белгілі бір бөлігі инвестордың әлеуметтік қажеттілігіне жұмсалады.
2. Жоғарыда көрсетілген пайданың негізінде жұмыскерлер де табыс тауып, соның негізінде өздерінің, жанұяларының әлеуметтік қажеттілігін өтейді.
3. Пайдадан түскен салық пен өтелімдер мынадай мақсаттарға жұмсалады:

• Міндетті медициналық қамсыздандыру қорына;

• Мемлекеттік зейнетақы қорына;
• Аймақтық бюджетке;
• Республикалық бюджетке;

       4. Өнеркәсіптік әлеуметтік даму  қорын құру.

Егер фирма  салымдары бойынша ең жоғары тиімділікке  жетуге тырысса, онда олардың басшылары  инвестициялаудың базалық принциптерін есептеуі керек.

1. Инвестициялаудың  шектеулі тиімділігі

2. "сылау"  принципі.

Сылап, бітеу  жұмысына келетіндей инвестиция жүргізу. Шешімді қабылдап алғаннан кейін,  инвестицияны іске асыру барысында  ол еркіндікті енді оған бармау алмастырады, Мәселен, қандай станокты сатып алуға, не жалға алуға немесе өзің өндіргің келеді де, бұл операцияны жүргізу  үшін қанша кредит аласың, оны қандай мерзімге және қанша проценттік мөлшерде алуға шешім жасауға еріктісіз. Ал, бұл операциялардың бәрін жасап  болғаннан кейін, қайтадан қайту  оңайға түспейді, өте қыйын болады. Бұл станокты көп жыл бойына пайдалану  керек болады, алған кредит үшін проценттерді төлеу керек болады. Сөйтіп, сылап-бітеу процесінен шыға алмай, байланасың да қаласың, өйткені  иңвестициялық жоба күшіне еніп алғаннан кейін еркін қимыл-әрекеттерге  баруың шектеулі болып қалады.

Мұнан еркін  шешімділікке және басқа әрекеттерге  баруың мүлдем тиылды деуге болмайды. Әрине, сатып алған станокті қайтадан сатып жіберуге де болады немесе акциялардан  да құтылуға болады да, "дезинвестирование" деп аталатынды жүргізуге болады. Көбінесе осыны жүргізеді. Қатені кейінге  қалдырудан гөрі, тезірек түзетуге тырысу керек. Бірақ қатені тузеу үшін уақыт та кетеді, ақша да жұмсалады, басқару қызметінде шәлгездік туады, іскер серіктестермен байланыс үзіледі [7].

Міне, осыдан барып, инвестициялық жобаны іске қоспас бұрын, алдын-ала оның тиімділігін  есептеп алған жөн. Тіпті 100 беделді  фирмалар ақыл бергенімен, қате жібермеймін  деп ойлауға болмайды. Нарықтың аты  нарық. Бәрібір тәуекелділіктің  аз болғаны дұрыс. Кәсіпорын басшылары  тиісті шешім қабылдаудан қорықпауы  керек, олар өздерінің жоспарларын  жөндеуде өте икемді болулары қажет, конъюнктураның уақытша өзгеруіне  және басқадай фактордарды көре біліп, тиімді істерді бастай алулары қажет.

3. Күрделі  қаржыны салуда материалдық және  тиімділіктерді бағалау үйлесімділік  принципі. Тиімділікті бағалаудың  үш  варианты бар:

1) Шығындар мен шығарудың салыстырмалы бағаларын салыстыру арқылы, яғни тек қана құндылық, ақшалай таддау.

Бірақ әлемдік  инвестиция жасау тәжірибесі тек  қана тиімділіктің ақшалай бағалануы  жеткіліксіз екенін көрсетіп отыр.Әсіресе, мұндай тәсілдік инфляцияның ауыздықсыз кеткен жағдайында, су түбіне мүлдем батырады. Сондықтан ақшалай бағалауды  техникалық есептеумен толықтыру керек  болады.

2) Тиімділіктің ақшалай және техникалық белгілерінің үйлесімділігі. Бұл тәсіл сенімдірек болады.   Өйткені инвестициялық жобаға салынған технологияға көп жағдай байланысты. Өндірістік күш-қарқынның артуының өзі тікелей технологияға қарай болады да, осыдан барып, инвестициялық мақсаттардың жүзеге асуына себебін тигізеді.

3) Тиімділікті бағалаудағы таза түріндегі техникалық тәсіл. Бұл бизнестегі нарықтық бағалауды есепке алмайды, сондықтан оның қолданылуы: әзірше Қазақстан жағдайында басты орында болмай тұр.

4. Үйренушілік  шығындар принципі.

Бұл - жаңа инвестицяялық  ортаға үйренуге байланысты болған барлық шығындар. Бұларды қайта құрудан  және кадрларды қайта даярлаудан жоғалтқан өнім шығарумен өлшенеді, жаңа жабдықтар қойылғанда, оны конъюнктура  өзгеруіне қарай, қайтадан өзгертіп, құрастыру керек болады.

Уақытша жоғалту  деген - табысты да жоғалтумен бірдей деп есептелінеді.

Әрқашанда да жаңа инвестиция жөніндегі шешім  мен оны іс жүзінде асыру, орнын  толтыру арасында уақытша қалып  қоюшылық бола береді. Бірден үйренушілік  болмайды. Қандай да болмасын үйренушіліктің өзінің шығындары болады: жаңа хабарлар керек, жаңа технология, кадрларды қайта  даярлауға қаржы керек болады. Бұлай болмағанда, тездету үшін төлеу  керек. Мысалы, жаңа заводты қайта  салу керек болады, оны жарты жыл  ішінде. Бірақ мұндай құрылыстың құны "алтынмен" тең болып кетеді.

Өндірістік  инвестициялаудағы үйренушілік  шығындары одан да асып кетеді. Жабдықтарды  орнаттық делік, технологиясы да дұрысталды. Бірақ нарықтық конъюнктура өзгерді  де, енді технологияны қайтадан өзгертіп, оған орай жабдықтарды да қайтадан жаңғырту керектігі туады.

Қол жұмыстарын машинамен ауыстырғыңыз келді делік. Бұл да белгілі үйренушілік шығындарды керек етеді (тура және жанамалық). Солардың кейбіреулерін ғана атайық: кадрларды  қайта даярлау, ескі жабдықтарды  сатып, жаңаларын орнату, жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс істемеген  уақыттары үшін төлеу керек (тиісті қысқартулар операцияларды), ескі келісім  шарттардың орындалмай қалғандарына айыппұл  төлеу.

Мұнан туындайтын қорытынды:үйренушілік шығындарды жаңадан өндірілген өнімдерді сататын  бағаға қосып жіберу. Бұл баға өндіріске  қажетті шикізат, материалдар, технологиялар, жабдықтарға кететін бағалардан жоғары болғанда ғана, бұл вариант  бойынша капиталды салудың артықтығы  айқын көрінеді. Сіздің өнімге сұраным  көбейген сайын, үйренушілік шығынына да іркілмей бара беретін боласыз.

Сұраным бағасы ұсыным бағасынан көп болып, ең бастысы  көп уақыт осылай тұра берсе, сіздің үйренушілік шығындарына қарамай-ақ , бұл инвестицияларыңыздың тиімділігін  тәжірибе толық көрсетіп берді.

5. Мультипликаторлық  (көбейткіш) принципі.

Мультипликаторлық принцип салалардың өзара байланыстылығына сүйенеді. Бұл дегенің, мәселен, автомобильге деген сұраным өзінен өзі келеді де оның технологиялық істеріне керек  тауарларға да сұранымды арттырады: металдар, пластмасса, резина және тағы басқалар. Өңдіріс технологиясын  білу арқылы өзара қатынастық коэфффициенттерді  есептеп шығаруға мүмкіндік туғызады. Мысалы, егер биржалық баға белгілеуде машина жасаудың құны көтерілетіні белгілі  болса, машина жасаудың технологиялық  байланыстылығы бізге белгілі болғандықтан (басқа    салалармен), алдын-ала  бұл байланыстылықтың мультипликациялық  күшті әсерін есептеп шығара аламыз. Мәселен, фирма машина жасауға пластмаса  шығарады делік.

Сөйтіп, келешектегі  кірістің қандай болатынын білесіз. Мультипликатор арқылы салалар арасында байланыстылықты анық көрсетіп, оны сан жағынан да білдіреді [8,б. 67].

Күш беруші саланың мультипликатор арқылы нәтижесі әр түрлі және әр түрлі уақытта  болады. Егер мысалы, ондай тасыңыз  ауыл шаруашылық техникасы болса, онда мультипликатор және технологияны жақсы  білуіңіз арқылы толқынның сізге  қашан кәсіпорнына келетінін, кірісті  көтере немесе азайта ма, бәрін есептеп  аласыз. Инвестициялық стратегияда  мұны да есептеу қажет болады.

Мультипликатордың күш әсерінің азаюы сіздің кәсіпорны  саласының басқа саладағы - генераторлық сұраным мен кірісінен біртіндеп  алыстай беруіне қарай болады. Кейіннен мультипликатордың күш  әсері уақыты жеткен сайын әлсірей  бастайды. Мұнан кейін күш беретін  жаңа сала пайда болады да, инвестиция стратегиясын қайтадан түзеуге тура келеді. Өйткенірынок үнемі қозғалыста болып тұрады.

"Q" - принципі - бұл қор биржасындағы бағалау  мен актив құнын нағыз қалпына  келтіру арасындағы өзара тәуелділік. Бұл тәуелділіктің көрсеткіш  - қатынасы :

Q ═ дің  биржалық бағалануы (құндылығы) /бұл  активтерді ауыстырудың (сатып  алу)  күнделікті шығындары.

Егер бөлшек бірліктен үлкен болса, онда инвестиция жүргізу тиімді болғаны (үлкен болған сайын, одан әрі тиімді болады). Мәселен, үйдің рыноктық (биржалық) құнының, оны салудағы күнделікті құнына қарағанда, артық болуына қарай, үй салуды ынталандырады, өйткені бұл үйді жаңа үймен ауыстыруға кететін шығындардан ол үйдің  рыноктік бағасының артық болуы.

Сөйтіп, инвестициялау  тиімділігі сұраным бағасы мен ұсыным бағасының өз ара қатынастарына  байланысты болады. Егер тұтастай кәсіпорнын (фирманы) сатып алуға инвестицияны салуға есептегенде:

Q ═ фирманың  барлық биржалық құны /оның материалдық  бөліктерін  орнына келтіру шығындары.

Тұтастай  алғанда, бұл принциптің қолданылу  деңгейінің аз болуы,   мемлекеттік  реттеушіліктің көп болуына қарай  туады. [9]

Инвестициялық әрекеттің негізгі субъектісі - инвестор. Ол меншік, қарыз және қатыстырылған  қаражаттарды инвестиция түрінде жұмсауды асырады.

Негізгі шаруашылық әрекетінің бағытына инвесторларды  жеке және инстетутционалды инвесторларға  бөледі. Жеке инвестор - негізгі өндіріс  шаруашылық әрекеттің дамуына инвестиция түрінде салым салушы жеке және заңды  тұлға. Инстетутционалды инвестор-жеке инвесторлар қаражатын жинақтап, инвестициялық әрекет жасайтын қаржы  ортақолдықтар. Институтционалды инвесторларды  әлбетте құнды қағаздар операцияларымен  мамандандырылған институтционалдық  компаниялардың инвестициялық қорларды жатқызуға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 2. Инвестицияның қаржылық көздері, түрлері және объектілері

 

Инвестициялар бірнеше түрге бөлінеді: венчурлық, тікелей, портфелдік, аннуитеттік түрде  болады.

Венчурлық капитал - бұл тәуекелділік күрделі қаржыны  салуды білдіруде қолданылатын термин. Венчурлық капитал үлкен тәуекелділікпен  жаңа іс-әрекет саласына салынатын  инвестиция. Мысалы, жаңа акцияларды шығару түрінде. Венчурлық капитал өзара  байланыстары жоқ жобаларға салынады да,салынатын қаржының тез арада  орнына келуіне есептеледі.

Күрделі қаржының жүзеге асуы, кәсіпорның клиенттердің акцияларының бір бөлігін сатып  алу арқылы немесе оған қарыз беріп, оның ішінде ол қарыздарын акцияға  айналдыруымен жүргізіледі. Капиталды  тәуекелділікпен салу жаңа технологияны енгізген ұсақ инновациялық фирмаларды қаржыландыру қажеттілігінен туады. Тәуекелділік капиталға әртүрлі капитал түрлерін үйлестіре береді: қарыздық, акционерлік, кәсіпкерлік. Ол сондай-ақ ғылыми-өнертапқыштық  фирмалардың-венчурлық деп аталатын құрылуына деддалдық жасайды.

Тікелей инвестициялар - бұл шаруашылық субъектісіне табыс  алу үшін және осы шаруашылық субъектісінің  басқару органдарына қатынасуға құқыққа ие болу үшін, жарғылық капиталға  өзінің салымын салу.

Портфельдік инвестиция - бұл өзінің портфелін  құрап алумен байланысты және бағалы қағаздар мен басқадай активтерді сатып  алу болады. Портфель - бұл әртүрлі  инвестициялық құндылықтардың бірігіп  жыйнақталғаны болады да, салым иесінің  нақтылы инвестициялық мақсатқа жетуіне қызмет көрсететін құралы. Портфельге бағалы қағаздардың бір  түрі   немесе әртүрлі инвестициялық  бағалылықтар:акциялар, облигациялар, жыйнақ және депозиттік сертификаттар, аманаттық куәліктер, сақтандыру полистер және басқалары кіреді.

Аннуитет - жеке адамның салған инвестициясы. Бұлзейнеткер болып кеткеннен кейін, кейбір аралықтарда  оғанүнемі белгілі кіріс әкеліп тұратын салымы.Бұл - негізінен сақтандыру және зейнетақы қорынасалынатын  қаржы.

Сақтандыру  компаииялары және зейнетақы қоры қарыздықміндеттемелер  шығарады да, оның иелері келешекте  оны аяқастынан болып қалған шығындарын жабуға пайдалана алады.Өзін-өзі  сақтандыру арқылы, мезгілсіз қайтыс болған жағдайда,қаржылық қыйыншылыққа ұрынбайды.Зейнетақылық қор өз клиенттерін  зейнеткерліккешыққаннан  кейін    ақшалай қормен қамтамасыз  етеді.Сақтандыру компаниялары өмірін қамсыздандырғандарғасақтандыру полисі бойынша бір уақытта алғысы келгендергеақша немесе ануитетті  беруі мүмкін [10].

Ең тиімді, оңай тәсіл болып, ақшаны дұрыс пайдалану  тек оны банкке салып, процент  алу ғана.Осыдан келіп, ең бірінші  ережеге айналғаны: ақшаны банкте сақтаудан  гөрі қаржыны өндіріске жұмсап, бағалы қағаздарға және тағы басқаға беру арқылы, егер бұлардан таза пайданы (салықты  шығарып тастағанда) көбірек алғанда.

Пайданың  жай нормасына негіз болатыны пайдалану жөніндегі есептесулер. Бұл бойынша бір жыл бойына пайдаланылған пайданың ең соңғы  инвестициялық шығынға қатынасын  есептеп шығаруға мүмкіндік туады. Сөйтіп, пайданың жай нормасының көлемі, пайда мен капиталдың қалай анықталғанына  байланысты болады. Есептеп шығару варианттары:

1) Жалпы пайда  немесе салық алынатын, жалпы  инвестициялық шығынға жатқызылған  пайда;

2) Таза пайда  +  жалпы  инвестициялық шығынға  жатқызылған амортизация.

Пайданың  жай нормасының кемшіліктері болады:

а) негізге  алатын белгілі бір жылды табу қыйын болады;

б) пайданың жай нормасы салықтық жеңілдік болған жылдарды есепке алмайды.