Қазақстан Республикасы экономикасын инвестициялау приоритеттері мен жетілдіру жолдары

Қазақстан экономикасындағы инвестициялық ортаның тартымдылығы респонденттердің берген жауаптары  бойынша және инвестициялық салымдардың  пайдалылық белгілері бойынша анықталды. Оны 13-кесте мәліметтерінен көруге болады.

Жоғарыдағы  кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай, Қазақстанның және ТМД басқа инвестицияларының  пайдалылығын салыстырмалы түрде бағалау  кезінде ерекше көрінетін айырмашылық  анықталған жоқ. Сұралған респонденттердің 68,7 пайызы үшін инвестициялық сфера  осы белгісі бойынша мәнділігі  тепе-тең деп көрсетілген. Респонденттердің 9,4 пайызы инвестициялық сфераны  пайдалылығы бойынша «жақсы»  деп бағалаған. Белгілі бір әлеуметтік-экономикалық құбылыстарға социологиялық сұрау  жүргізу кезінде бағалаудың объективті болуы үшін оны бағалау бойынша  әртүрлі параметрлерді, әсіресе  факторларды енгізу қажет. Келесі кестеде  бағалау жүргізуге әсер ететін факторларға  тоқталайық.

Бұл жерде  кері әсер ету деңгейі бойынша  факторлар үш категорияға бөлінгенін айта кеткен жөн: 1 – күшті факторлар (респонденттердің 50 пайызы); 2 – орташа факторлар (респонденттердің 20 пайызынан 50 пайызына дейін); 3 - әлсіз факторлар (респонденттердің 10 пайызына дейін).

12-кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай, Қазақстандағы инвестициялық ахуалға кері әсер ететін неғұрлым күшті факторларға сұралған респонденттер келесілерді жатқызған: қазіргі салықтық режим – 33 балл, бюрократизм және жоғары қаржылық тәуекелділік - әрқайсысы 32 балдан, ал құқықтық инфрақұрылымның дамымауы – 26 балл.

Инвестициялық белсенділікті факторальдық талдау әдетте, көпөлшемді. Біздің көзқарасымыз бойынша, дамушы нарықтық жүйелерде  шаруашылықты жүргізудің бәсекелестік ортасын кеңейту және нығайту  үшін және әлемдік экономиканың әртүрлі  интеграциялық кеңістігінде нарық  субъектілерінің бәсекелестік мәртебесін күшейтуге мүмкіндіктер беретін, инвестициялық  белсенділіктің жоғарылауына әсер ететін бірінші кезектегі немесе неғұрлым күшті факторларды бөліп көрсету  өте маңызды.

Кесте 12

ҚР инвестициялық ахуалдың жағдайына  кері әсер ететін факторларды бағалау

Осы тұрғыдан алып қарағанда, инвестициялық қызметті белсендіруде кәсіпкерліктің, әсіресе  шағын және орта бизнестің қатысуын анықтау мақсатымен осы сферадығы  факторларды бөліп көрсету қажет. Шағын және орта бизнес субъектілері үшін ұйымдастырушылық ортаны раскрепощение  нің үлкен мәні бар, сонымен бірге  тікелей трансферттер, қарыздар, несиелер және т.б. арқылы инвестициялық ресурстарға  қол жетімділіктің де маңыздылығы  жоғары. Соңғы жылдары Қазақстанда  шағын және орта бизнес сферасын, әсіресе  инновациондық бағытта жұмыс  істейтін субъектілерді реттейтін  нормативті-құқықтық база бар. Бұл экономиканың әртүрлі салаларын модернизациялау  бағдарламаларын жүргізумен байланысты маңызды болып табылады. Соған  байланысты, 2011 жылы шағын және орта бизнесті қолдау үшін мемлекеттік бюджеттен 53 млрд. теңге бөлінген, бұл шаруашылықты жүргізудің осы сферасындағы инвестициялық  қызметтен біршама жоғары. Бірақ  сан сапа дегенді білдірмейтінін де естен шығармаған жөн. Осындай  үлкен көлемдегі инвестициялық  трансферттер кезінде оны оңтайлы  пайдалануды қамтамасыз ету маңызды. Тек осындай инвестициялық салымдар ғана қазақстандық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатудың объективті қажеттілігі және осы тұрғыдан қарағанда  әлемдегі неғұрлым дамыған 50 елдің  қатарына ену жағдайында өзін-өзі  ақтайды деп есептеуге болады.

Мәселен, соңғы  мәліметтер бойынша ғылымға негізделген  өнімдердің әлемдік нарығының көлемі 2300 млрд. АҚШ долларын құрайды. Осы  соманың 39 пайызы-АҚШ, 30 пайызы – Жапонияға, 16 пайызы – Германияға келсе, ал Ресейге  тек 0,3 пайызы ғана келеді. Сонымен бірге, оның өндірісі барлығы 50 макротехнологияны  қамтамасыз етеді. Осы нарықтың 80 пайызын  неғұрлым дамыған жеті мемлекет ұстап  отыр. Жоғары технологиялы өнімдерді  экспортқа шығару арқылы АҚШ жыл  сайын шамамен 700 млрд. доллар, Германия – 530 млрд. доллар, Жапония – 400 млрд. доллар көлемінде табыстар алып отыр. Бұндай жағдай соңғы 10-15 жылда «алтын миллиард» елдерінің негізінен  өндірісті интеллектуальдандырумен  байланысты төртінші технологиялық  революцияны аяқтап, постиндустриалды қоғамды құруға аяқ басуының нәтижесі.

Қазақстандық  экономикада осы фактор әсіресе, экономиканы модернизациялау стратегиясын іске асырумен байланысты сөзсіз түрде  ескеріледі және көп көлемдегі инвестициялық  салымдарды талап етеді. Инвестициялық  белсенділік жағымды немесе жағымсыз түрде бәсекеге қабілеттіліктің  әртүрлі параметрлеріне әсерін тигізеді. Осы саладағы сараптамашылар әртүрлі  елдердің бәсекеге қабілеттіліктері бойынша  салыстырмалы сипаттамалар беруге мүмкіндіктер беретін әртүрлі бағалау белгілерін жасаған.

Кесте 13

Жеке параметрлер бойынша жаһандық бәсекеге қабілеттіліктің индексіндегі Қазақстанның жағдайы

Бүкіләлемдік  экономикалық форум сараптамашыларының бағалаулары бойынша, 2006 жылдағы  бәсекеге қабілеттілік рейтингіндегі  Қазақстанның позициясын келесідей  үлгіде көрсеткен «Қазақстан 2006-2007 жылдарға жасалған Бүкіл әлемдік  экономикалық форумның жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінде 5 орынды жоғалтып 56 орынға түскен. Өзінің табиғи ресурстарының  байлығы негізінде жоғарылаған  ол макроэкономикада ірі жетістіктер  болды. Соның арқасында, бюджеттің  профицитіне, мемлекеттік қарыз  бен ЖІӨ өзара қатынасының  төмендігіне, жинақтардың жоғары нормасына, несиелеу кезіндегі тәуекелділіктерді  азайтуға қол жеткізілді.» [50]. Яғни, қаржылық сферада болған жетістіктер, бюджеттік қаражаттардың мүмкіндіктерін кеңейту қазақстандық экономиканың нарықтық инфрақұрылымын дамытуға қажетті  инвестициялық белсенділікті жоғарылатуға әсерін тигізді. Сол арқылы бір деңгейге төмен болса да оның бәсекеге қабілеттілігі  сақталды. Ең бастысы, осы кезеңде  бәсекеге қабілеттіліктің негізгі  құрамдас бөліктері анықтау және осы бағытта оның белсенділігіне қол жеткізу болып табылады.

13-кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай, бәсекеге қабілеттіліктің индексінде неғұрлым жақсы параметрлер – макроэкономика параметрлері бойынша (10 орын), нарықтық тиімділік (44 орын) және жоғары білім беру және оқыту (51 орын). Бірақ, өкінішке орай бизнес пен инновацияның дамуы бойынша Қазақстан сәйкесінше 72 және 70 орындарды иеленген.

Соынмен, тауарлар мен қызметтердің әлемдік нарығындағы  Қазақстанның бәсекелестік мәртебесін жоғарылату үшін экономиканы модернизациялау, сапа жағынан жаңартылған ондағы бизнес-құрылымды кеңейту, инновациялық құрамдас бөліктерді жақсарту бойынша  бірқатар стратегиялық бағдарламаларды  іске асыру керек. Осы айтылғандардың барлығы инвестициялық ағымдарды  кеңейту және инвестициялық ортаның  ұйымдастырылу-экономикалық негіздерін үнемі жетілдіріп отыру есебінен инвестициялық белсенділікті сәйкесінше өсуін талап етеді.

2.3 Отандық өндірістің  инвестициялық ахуалын талдау

Дағдарыстан шығудың  ең маңызды құралы –  инвестициялық қызметтің белсенділігі болып саналады. Инвестициялық қызметтің  ең негізгі шарты жағымды инвестициялық  жағдайдың қалыптасуы деп айтуға болады, ал бұл жағдай мынадай қажеттіліктер болуын болжап береді:

• Инвестициялық ауқымның қалыпты тұрақтануы мен кезекті жандануының өндірістегі бәсекеге икемді бөлігін, тірек ету арқылы жүзеге асуы;
<li