Қазақстан Республикасы экономикасын инвестициялау приоритеттері мен жетілдіру жолдары

Инвестициялық әрекеттің келесі субъектісі тапсырыс беруші. Тапсырыс берушілерге инвестициялық  жобаларды іске асырушы, бірақта  кәсіпкерлік әрекетті араласпайтын инвестормен уәкіл етілген жеке және заңды тұлғалар жатады.

    Мердігерлер  болып тапсырыс берушімен келісілген  жұмыс атқарушы жеке және заңды  тұлғалар есептелінеді. Мердігерлердің  әртүрлі әрекетте жұмыс істеуіне  құқықты лицензиясы болуы керек.  Инвестициялық  объектілерін  пайданушыларға кіретіндер: инвесторлар,  жеке және заңды тұлғалар, мемлекеттік  ұйымдар. Инвестициялық әрекеттің  субъектілері практика жүзінде  қаржы салымдарын іске асыруды  орындаушы инвестициялық салада  жұмыс істейді.

Инвестициялық салаға жатындар: өндірістік және өндіріске  жатпайтын негізгі құралдарға инвестиция салынатын, күрделі құрлыс саласы.

   Жаңартпашылық  салаға-ғылыми-техникалық бөлімдерді  және парасатты әлуетті іске  асыруда жатқызады.

   Қаржы  капиталының айналым саласына: ақша, қарыз және әртүрлі түрдегі  қаржы міндеттемелері жатады.

   Субъектілердің  инвестициялық әрекеттері Қазақстан  Республикасының Азаматтық   кодексімен, "Құнды қағаздар нарығы туралы" және "Қазақстан Республикасының  инвестициялық әрекеті" туралы  заңдарымен реттеледі. Қазақстан  Республикасы заңдарына сәйкес  мемлекет меншік түріне қарамай  инвестицияны қорғауға кепілдік  береді.

    Инвестицияны  басқаруға қатысатындар:

• инвестициялық әрекеттің мемлекеттік деңгейде басқару, сол арқылы инвестициялық әрекетті реттеу, бақылау, ынталандыру.
• Жекелеген инвестициялық жобаларды басқару. Ол жоспарлауды, ұйымдастыруды, бақылауды қоса басқарып, инвестициялық жобаны қазіргі жүйе әдістерін және техникаларды басқаруды қарайды.
• Жекелеген шаруашылық етуші субъекті-кәсіпкерлік етуші фирманың инвестициялық әрекетін басқару-инвестициялық объектіні таңтауды, инвестициялық процестің жайын бақылауды басқарады.

Фирмалар  бойынша инвестициялық әрекетті басқару ең тиімді капитал салымын  іске асыруды қамтамасыз етуге бағытталған. Осыған байланысты инвестицияны басқару  бірнеше кезеңдерден тұрады, олардың  негізгілері:

1-кезең. Кәсіпорын  деңгейінде инвестицияны басқару  елдегі инвестициялық климатқа  талдау жасау. Ол өзіне келесі  болжауларды зерттейді:

-ішкі жалпы  өнімдер серпіні, ұлттық табыс  және өнеркәсіп өнімдері өндірісінің  көлемі.

- Ұлттық  табысты тарату серпіні жекешелендірілген  процесінің дамуы.

- Инвестициялық  әрекетті мемлекеттік заң арқылы  реттеу.

-жекелеген  инвестициялық нарықтардың дамуы,  ақша және қор қарқынның ерекшелігі.

2-кезең. Фирмалардың  экономикалық және қаржылық дамуының  стратегиясына байланысты нақтылы  инвестициялық бағытты таңдау. Бұл  кезеңде фирма өзінің салалық  бағытының инвестициялық әрекетін  анықтайды. Бұл үшін жекелеген  салалардың инвестициялық тартымдылығы-олардың  коньюнктурасы, серпіні және осы  салалардың өнімдеріне сұраныстың  болашағы зерттелінеді.

Салалар экономикасының инвестициялық тартымдылығы үш бөлімнен тұратын индустриалдық талдау барысына қарай бағаланады: саланың өмірлік  кезеңін анықтау, саланы іскерлік кезеңіне қарай анықтау, сапалы талдау және саланың  болашақ дамуына болжау жасау[3].

 Саланың  даму кезеңдері:

• Пионерлік саты, өнімдерді сату көлемінің өсуімен және пайданың өсуімен, тәуекелдік және бәсекелестік деңгейінің жоғарғы деңгейімен сипатталады.
• Кеңею сатысы, оның негізгі сипаты-сату көлемі өсу бір деңгейде, бағаның өсуі тоқтайды немесе аздап кемиді, инвестицияны қатыстыру қарқындайды, машина, жабдықтарды салу шығыны, жоғары төленетін девиденттің өсуімен сипатталады.
• Тұрақтану сатысы-сату және пайда табу қарқыны азаяды, өнімдерді жаңғырту аяқталады, ассортимент тұрақталынады, күрделі шығындардың өсуі тоқталады  және олардың кемуі байқалады.
• Өшу сатысы-саладағы компаниялардың азаюымен сипатталынады, соған байланысты пайда, сату және күрделі қаржы мөлшері келмейді.

Инвесторларға ең дұрысы капиталды салалардың даму сатысындағы обектілеріне салған тиімді.

 Көрсетілген  материалдар негізінде көрсетілген  саланың кәсіпорынына болашақ  қаржы салу туралы шешім қабылданады.

Саланың инвестициялық  тартымдылығы бағалаудың негізгі көрсеткіші пайдаланған активтердің пайдасының деңгейі ол екі вариантта есептелінеді:

• Активтердің жалпы сомасына есептеген өнімдерді сатудан түскен пайда.
• Баланстық пайда. 

 

Сурет 1. Негізгі белгілері бойынша инвестицияның  жіктелуі

Саланың инвестициялық  тартымдылығын бағалаудан басқа, инвестицияны басқару процесінде аймақтардың  да инвестициялық тартымдылығын  бағалайды, өйткені бір саланың  кәсіпорындары әртүрлі аймақтарда орналасуы мүмкін. Аймақтардың инвестициялық  тартымдылығы төмендегі факторлармен қалыптасады: орналасу орны, көлік желісінің  дамуы, әлеуметтік жағдайдың сипаты, кәсіпкерлік инфрақұрылымының дамуы, табиғат-климаттың жағдайлы ресурстардың жеткіліктігі және тағы басқа[4].

 Аймақтардың  инвестициялық тартымдылығын бағалау  әртүрлі маңызды факторларды   орташа аймақтық көрсеткіштерін  орташа республикалық көрсеткіштермен  салыстыру арқылы анықтайды. 

 Алынған  нәтижелер негізінде кәсіпкерлікпен  айналысатын фирма нақтылы инвестицияны  таңдау шешім қабылдайды.

 Үшінші  кезең - инвестицияның өтімділігін  анықтау. Инвестициялық әрекетті  орындау процесінде кәсіпкерлік  етуші фирманың-жекелеген инвестицияның  объектісінің инвестиция климатының  өзгеруінәтижесінен күткен табысқа  әсерін есепке алу керек. Сондықтан  болатын құбылыстарды мұқият  байқай отырып, уақытында жекелеген  инвестициялық бағдарлаиада шығу  туралы шешім қабылдаған жөн.  Осындай болатын жағдайды есепке  ала отырып, әрбір инвестицияланатын  объект бойынша инвестицияның  өтімділік деңгейін бағалау керек,  оның ішінде алдыменен барынша  өтімділігі жоғары бағдарламаға  жол беріледі.

  Инвестицияны  басқарудың маңызды 4 кезеңі- инвестициялық  ресурстардың қажетті көлемін  анықтау және оларды қалыптастыру  көзін іздеу. Осы кезеңде кәсіпкерлік  етуші фирма жоспарланған бағыт  бойынша инвестициялық ресурстарды  болжамдайды. Қажетті инвестициялық  ресурстарға сай оны қалыптастыру  көздері анықталады. Меншік қаржы  қаражаттары жетіспеген жағдайда  қарыз қаражаттарын қатыстыруға  шешім қабылданады.

 Жоғарыда  айтылған шараларды орындау нәтижесінде  инвестициялық портфель қалыптастырылады.

Инвестицияны  басқарудың қортынды 5 кезеңі-инвестициялық  тәуекелдікті басқару. Бұл кезеңде  алдыменен фирманың барлық  инвестицияланған объектілері бойынша кездесетін тәуекелдікті анықтайды, соңынан инвестициялық  тәуекелдікті азайту үшін шаралар жасалынады.

Енді қаржыны  кімдер салады деген сұраққа келетін  болсақ, негізгі салымшылар кәсіпорындар, фирмалар, мемлекет және халық.

Инвестицияны  жүзеге асырушы заңды және жеке тұлғалар,бұлар  коммерциялық тәуекелділікке қарай  инвесторларға, кәсіпкерлерге, саудагерлерге  және  ойыншыларға бөлінеді.

Инвестор - бұл  капиталды салған кезде, көбіне басқа  біреудің ең алдымен ойлайтыны тәуекелділіктің  аз болуы; инвестор – бұл күрделі  қаржыны қаржыландырудағы делдал.

Кәсіпкер - бұл  белгілі бір тәуекедділікпен  өз капиталың салушы адам. Саудагер - бұл белгілі, алдын-ала есептелінген тәуекелділікке баруға дайын адам. Ойыншы - қандай да болмасын тәуекелдікке баруға дайын адам.

Инвестициялау мақсаты - табыс, пайда, кіріс. Кірісті  қаржыны бизнестің материалдық  бөлігіне салмай-ақ алуға болады. Бірақ  белгілі жағдай, ұзақ мерзімді кәсіпорнының әрекеттерінде, олардың тек қана қаржылық - саудагерлік іс - әрекеттермен ғана шұғылданып, негізгі қорларын жаңартуды ұмытып кететіндері де болады. Ондайлар бәсекелестерінен қалып  қояды, ал мұның өзі нарықтық даму жағдайында өте қауіпті болады.

Сыртқы экономикалық қызметтің маңызды аспектісі - шетел  инвесторларының қатысуы және республика экономикасын тұрақтандыру үшін шетел  кредиттерін тарту. Бұл қаражаттар ұлттық шаруашылықтың құрылымын  жетілдірудің басым міндеттерін  шешу, рынокты тұтыну тауарларымен молайту және экспорттық әлуетті  кеңейту үшін нысаналы әрі тиімді пайдаланылуы тиіс. Сыртқы кредиттерді  қамтамасыз ету үшін алтын-валюта резервтері жасалған, олар сонымен бірге ұлттық валютаны да қамтамасыз етеді. Кредиттерді  қамтамсыз етудің басқа нысаны экспорттық тауарлардың қорлары болып табылады.

Шетелдік  инвестицияларды тарту үшін қажетті  жағдайлар жасалуы тиіс:

1)шетелдік    инвесторлардың қызметімен байланысты  әкімшілік рәсімдерді ықшамдау: жұмыс істеу құқығына, ел ішінде  жүріп-тұруға, кедендік және шекаралық  бақылаудан өтуге рұқсаттар беру, рұқсатнама беру болып табылады.

2)елдің ұлттық  мүдделері үшін қызмет түрлеріндегі  басымды салық жеңілдіктерін  және басқа жеңілдіктерді беру  жеңілдетілген мөлшерлемелер, инвестицияларға  немесе кредиттерге салықтық  шегерімдер, жеңілдетілген баждар, жеделдетілген амортизация.

3)жерді, жылжымайтын  дүние-мүлікті пайдалану құқығын 
қамтасасыз ету, қызметкерлерді оқытуға субсидиялар беру;

4)пайда әкетіліміне  үкімет кепілдіктерін немесе  оны қайта 
капиталдандырудың жеңілдетілген шарттарын беру [5].

Жаңа қоғам  өзінің соны өзгерістерін бірге ала  келетіні белгілі. Сол сияқты нарықтық экономика да біздің қоғамға инвестиция ұғымын ала келді. Бұл өркениетті әлемде әлдеқашан қарым-қатынастың қалыпты заңдылығына айналып  кеткен ұғым болып табылады. Елімізге келген шетелдік инвесторлар мұнай  мен газ саласына көбірек қаржы  құйғаны мәлім. Қазіргі уақытта  да инвестицияның басым бөлігі кең-қазба  байлықтарын құрайды. Өз кезегінде  Қазақстанның сыртқы саясат саласындағы  атқарып жатқан іргелі істері елімізге шетелдік инвестицияның көптеп келуіне  жол ашып отыр. Оның сыртында елдің  ішкі саяси тұрақтылығы, экономикадағы  реформаның бірізділікпен жүзеге асырыла  бастауы сырттан келетін қаржының тұрақтылығына мүмкіндік береді.

Сараптамалық  бағалау бойынша Орталық Азияға келген тура инвестициялардың 80 пайыздан астамын Қазақстан экономикасы  алып отыр. Дүниежүзілік банк біздің елімізді инвестициялар әкелуге өте қолайлы 20 елдің қатарына қосты. Халықаралық "Мооdy′s Investors Service" рейтинг агенттігі  Қазақстанға қаржыландыру мен инвестициялаудың жаңа, өте жоғары рейтингін берді. Бұл Қаржы министірлігіне төмен  пайызбен, біріншіден, кредиттер алуына мүмкіндік береді. Екіншіден, екінші деңгейдің барлық банктерінің тиісті рейтингтері жоғарылайды. Енді бұған  Қазақстанның нарықтық экономика мемлекеті  ретіндегі танылғанын қоссақ, бүкіл  дүние жүзі біздің еліміздегі тұрақтылықты, саяси тұрлаулылықты, экономиканың артуы мен реформалардың біз  қалаған бағытта дамып келе жатқанын танып отырғаны тұлғаланып шығады.

Қазақстанда нарықтық реформаларды табысты жүзеге асыру үшін Бүкіл дүниежүзілік банк, Халықаралық валюта қоры, Еуропалық  қайта құру және даму банкі, Ислам  даму банкі, Азия даму банкі секілді  беделді халықаралық қаржы институттарымен, басқа да халықаралық қаржы мекемелерімен  іс-әрекетті үйлестірудің үлкен мәні бар. Сонымен бірге Қазақстан  Республикасы бүгінде дүние жүзіндегі  үлкенді-кішілі 55 халықаралық ұйымға мүше болып табылады, олардың 61-іне  қаржылық міндеттемелер төлеу көзделген. Осыған сәйкес республика халықаралық  қаржы-кредит және басқа ұйымдарға  қатысудан туындайтын мүшелік жарналарды, борыштық операциялар мен мәмілелер  бойынша қажетті төлемдерді жүзеге асырады. Айта кету керек, 1992 жылдан бергі  уақыт ішінде Қазақстанның халықаралық  ұйымдарға берешегі 21 миллион АҚШ  доллары көлеміне жеткен [6].

Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.

Қазіргі кезде  Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі  алғы шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.

Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры болып  саналады. Инвестициялық жобаларды  іске асыру өндірісті жетілдіріп, сатылатын тауарлардың сапасын  арттыру онымен қоса жұмыс орындарының  көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен  қамтамасыз етуге, сөйтіп халқымыздың  өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде жүргізіліп жатқан инвестициялық  процесті экономикалық пайда кіргізіп, әлеуметтік саланың өркендеуіне  жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз  керек.

Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды  ерекшелеудің маңызы зор. Бұл тұрғыдан инвестициялық іс - әрекетті екі  құрамдас бөлікке жіктеуге болады. Экономикалық құрылым мынадай элементтерден  және инвестициялық іс-әрекеттің  нәтижесінен тұрады: