Қазақстан Республикасы экономикасын инвестициялау приоритеттері мен жетілдіру жолдары

Бұдан басқа  нашар дамыған елдерге шетел  капиталының жұмсалуы әдетте онша жақсы  нәтиже бермейді, кей жағдайда жағымсыз салдарға алып келеді. Мысалы, нашар  дамыған елдерде қонақ үймен  құрылыс кешендерін салуда елдің  ұтатын, бірақ артықшылығы салынған қонақ үйінде тұрғындардың белгілі  бір бөлігі жұмысқа орналасады, алайда бұл адамдар ең ауыр және қолайсыз жұмыстарды істейді, ал қомақты жұмыс  орындарында әрдайым шетелдіктер  істейді. Сондықтан, бүкіл жалақының  мардымсыз бөлігі ғана елде қалады. Сонымен катар қонақ үйін салуда барлық қажетті құрылыс материалын ғана емес, сондай-ақ жиһаз, тіпті шетелдік туристерді тамактандыру үшін қажетті  азық-түліктерде сырттан әкелінеді, ал бүкіл пайда шет елге аударылады.

Сондықтан, инвестиция саясатын жүзеге асыруда  ұлттық мүддені жан- жақты ескеру қажет. Мұндай мүдделерді іске асыруда  бірінші кезекте республика экономикасына  тартылған капитал көлемі ықпал  етуі мүмкін. Олардың жиынтық саны ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіретін белгілі көлемнен аспауы тиіс. Қазақстан  эконкомикасына шетел инвестициясын  тартуды ынталандыру максатына  шетел инвесторлары үшін түсінікті  ұзақ мерзімді саясатқа негізделген  жаңа іскерлік, ақуалдық жасау үіпін  Республика Үкіметі үлкен күш  жігер жұмсауда. Елімізде заң күші бар мынадай жарлықтары қабылданды:

1. "Шетел инвесторлары туралы" (15.06.2007);
2. "Банкрот туралы" ( 07.04.95);
3. "Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы" (19.03.2008);
4. "Қазақстан республикасының ұлттық банкі туралы" (28.02.2007);
5. "Лицензиялау туралы" (11.01.2007);
6. "Шаруашылық серіктестіктер туралы" (10.10.2008);
7. "Салықтар және бюджетке басқа міндетті төлемдер туралы" (10.12.2008).

Қазақстан кешенінің  минералдық шикізатының, отын энергетика ресурстарының, сирек кездесетін асыл металдардың, орасан зор қорына пайдалы  қазбаларды өндірудің және бастапқы ұқсатудың қуатты индустриясына  ие бола отыра көп салалы, осы  заманғы машина жасау базасына, жоғары сапалы тауар өнімдерін шығару жөніндегі  өндіріссіз қалып отыр. Іс-жүзінде  ғылыми мәнді техникалық күрделі  өнімдерді шығаратын сала жоқ, халық  тұтынатын тауарлар өндірісі маналар  дамыған: химия өнеркәсібі, ауыл шаруашылығының өнімдерін ұқсату нашар пайдаланылады, өнеркәсіптің  жетекші саласы қара және түсті металлургияда, химия  кешенінде энергия көп кететін  экологиясы лас технологияны әбден  тозған қондырғыны пайдаланудың үлес салмағы жоғары, осыған байланысты өнеркәсіп кешендерін дамытудың  артықшылықты иннестициялық жобаларын, ұзақ мерзімді бағдарламасы жасалды .

Артықшылық  ретінде мыналарға бағытталған  жобалар танылады:

1. өнімдердің дәстүрлі экспорттың түрлерін шығаратын өнеркәсіптің базалық салалары өндірісінің көлемін күрт ұлғайту (түсті металл, болат прокаты, ақ қаңылтыр, хром кені, темір кені, сары фосфор, тыңайтқыш және т.б.);
2. металдан жасалынған өнімдердің тауарлық әзірлігін көтеретің мұнай құбырлары өндірісін құру;
3. өнімнің жаңа түрлерінің өндірісін ұйымдастыру (ауылшаруашылық машиналары, тау-кен көлігі техникасы, электр қозғалтқыштар, аккумуляторлар, көмір қышқылы негізіндегі композициялық материалдар, полиэтилен, және полипропилен, бастапкы алюмин және т.б.);
4. күрделі ғылыми мәнді өнімдерді және халық тұтынатын тауарларды шығаратын өндірісті құру (телевизор, магнитафон, тоңазытқыш, улы газды тоқтатқыш, сирек металдар негізіндегі бұйымдар және т.б.).

Соңғы жылда  Министрліктін шетелдік серіктермен  жұмысы керсеткендей, іскерлік қатынас  Германия, Турция, Жапония, АҚШ, Финляндия  фирмалары мен банктерімен қалыптасты. Италия, Франция, Австрия, Англия; ІПвеция, Канада және баска елдердегі серіктестер  мен достық қарым-қатынас дамып, нығайтып келеді. Бүгінде республикада экономикалық достық қарым-қатынасы көлемді  түрде өзара тиімді дамытуға және нығайтуға қалыптастыруға барлық мүмкіндік  бар. Оның негізгі түбірі Қазақстанның шетелдік инвестицияны тарту болашағына сеніммен қарау.

Мазмұнды, кешенді инвестициялық  қызмет – Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму қарқынын тұрақтандыру мен болашақ  өркендеу мүмкіндігін айқындайтын  шешуші фактор. Сондықтан “Қазақстан – 2030” стратегиясында белгіленген  ұзақ мерзімді көздейтін негізгі  басымдықтардың бірі ретінде инвестициялар  мен ішкі қорларды барынша мол  пайдаланатын жариялы экономика  негізінде өсу мен өркендеу нақты, дәйекті және өскелең қарқынына  жету белгіленген. Экономистердің пікірі бойынша, көптеген елдердің экономикалық дамуының статистикалық мәліметтеріне  жасалған талдау жалпы ішкі өнім өсуінің  жылдық қарқыны инвестиция көлеміне тікелей байланысты болатынын көрсетеді. Мәселен, жалпы өнімді 5%-ға арттыру  үшін күрделі қаржы жұмсалымы 6%-ға өсуі керек. Бұдан туатын қорытынды: жалпы экономиканы көтерудің  тетігі – инвестициялар көлемін  ұлғайтпағанша, Қазақстан одан әрі  гүлдене береді деп дәмелену бос  әурешілік.

Инвестициялық үрдістер ұзақ мерзімді, перспективалы әлеуметтік-экономикалық міндеттермен тікелей байланысты.

Инвестициялық үрдіс қоғамның экономикалық жүйесінің қосалқы  элементі болғандықтан, оның өзіне  де жүйелік сипат тән. Ал осы көп  қырлы, күрделі инвестициялық жүйенің  өзін әлеуметтік тұрғыдан талдау пәнаралық  тәсілмен әлеуметтік-экономикалық, жүйелік  талдауды қажет етеді.

Инвестициялық үрдісті әлеуметтік жүйе ретінде қарастырғанда осы  үрдістің қоғамның әлеуметтік құрылымының  барлық элементтеріне бірдей әсер етіп, одан әрі дамуына жағдай жасалады. Инвестициялар, мемлекеттік бюджет, әр түрлі қорлар, арнайы салымдар арқылы инфрақұрылымды дамытып, еңбек ақының, кірістің өсуіне, білімнің тереңдеп, денсаулықтың жақсаруына, сөйтіп қзіргі жаһандану  үрдісінде соған ілесе алатындай  бәсеке қабілетті адам капиталын  қалыптастыруға мүмкіндік береді. Бұл  инвестицилық үрдісті, оның барлық деңгейлері мен сатыларында уақыттық, кеңістік, салалық, фунционалдық белгілері бойынша  әлеуметтік жүйе ретінде кешенді  түрде қарастыруға, микро және макро  деңгейлерде инвестициялық үрдістің қайшылықтар жүйесін айқындауға мүмкіндік береді.

Жүйелік әлеуметтік-экономикалық инвестициялық талдау шеңберінде мынадай  қосалқы жүйелерді, әдістерді және оларды зерттеуге арналған үлгілерді  бөліп алуға болады:

1. Инвестициялық қызметтің қоғамдық мәнділігімен алдымен халықаралық еңбек бөлінісінің аясында және де қазақстандық инвестициялық үрдістің әлеуметтік тиімділігі ретінде пайымдаудың әлеуметтік әдістерін талдау (соның ішінде-салыстыру), құрамалау.
2. Халықтың инвестициялық қызметін талдауға арналған әлеуметтік әдістер (сауалнама және контент-талдау).
3. Әлеуметтік психологиялық әдістер.
4. Экономикалық әдістер (кешенді экономикалық талдау, қаржылық талдау, сұраныс пен ұсынысты талдау, тағы да басқалар.

Келесі кестеде Қазақстан  Республикасының өңірлері бойынша  негізгі капиталға салынған инвестициялар  көлемі көрсетілген.

5. Сұраныс пен ұсынысты, инвестициялардың тиімділігін талдауға қолданылатын математикалық әдістер. Бұл математикалық статистика әдістері (кластерлік әдіс, факторлық талдау, басты компоненттер әдісі).

     6. Әлеуметтік-экономикалық әдістер (Дж. Соростың қор нарығын бағалаудың теориясы мен үлгісі).

Сонымен, инвестициялық қызметті талдауға жүйелік тұрғыдан келу оның барлық элементтерінің өзара байланысын ескеруді, макро және микро деңгейде қолданылатын әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер жүйесін пайдалануды, әр түрлі факторлардың көрсеткіштерге, олардың арасындағы өзара баланысқа  әсерін анықтауды білдіреді Нәтижесінде  инвестициялық қызметтің өзі  және оның нәтижелері неге байланысты болатыны анықталады. (5 кесте)

Кесте 5

Негізгі капиталға салынған инвестициялар  өңірлер бойынша, млн. тенге

Республика өңірлерінің  жағдайын талдау – күрделі және көп аспектілі үдеріс. Бірақ инвестициялаудың басымдылығы бар бағыттарын анықтау  мақсаттары өңірлердің даму деңгейлерін  салыстыруды талап етеді. Республика өңірлерінің дамуын салыстырмалы түрде  талдау, онда болып жатқан үдерістерді  түсіну, өңірлердің инвестициялық ресурстарды  тиімді түрде тарту қабілеттіліктерін  бағалау елдегі инвестициялық үдерістерді  ынталандырудың мемлекеттік саясатын қалыптастыру үшін маңызды болып  табылады, себебі өңірлер инвестициялық  қаражаттардың негізгі тұтынушылары екені белгілі. Елде қабылданған  кез-келген бағдарламалар және елдің  даму басымдылықтары өңір аралық қатынастарды тереңдетеді. Ірі инвестициялық  бағдарламалардың белгілі бір жетістіктерге  жетуі өңірлердің осы жалпы үдеріске қосылу дайындығына байланысты анықталады. Өңірлік факторлардың яғни, өндірістік, өндірістік емес және инфрақұрылымдық  аялардың даму деңгейлерінің табиғи жағдайлардың әртүрлілігі сол өңірдің  экономикалық жағдайын бағалау кезінде  дифференциалдық көзқарасты талап  етеді.

Республика бойынша барлық инвестициялардың 22,5%-ы Атырау өңіріне  бөлінген. Бұған себеп осы аймақтың мұнай-газ саласымен айналысуы  әсер етті. Ал келесі орынды иеленген Алматы қаласы 14,5%, 12,5% Астана қаласы иемденеді. Осы қалалардың еліміздің қаржы  орталығы болуы себеп болып отыр[22].

Инвестициялық қызметті жүйелік  әлеуметтік-экономикалық талдау үшін қолдануға ұсынылатын әдістердің қатарында  фокус топтардың әлеуметтанушылық әдіспен көбінесе әлеуметтік міндеттерді  шешуге қолданылатын әлеуметтік-психологиялық  әдіс те бар. Дегенмен осынау сапалық  әдісті қолданудың нәтижелері ұсыныстар  әзірлеуге әрдайым пайдаланыла  бермейді, өйткені олар әуелі сандық әдістермен расталуы керек. Жекелей  алғанда, бұл әдіс инвесторлардың Қазақстан  аумағындағы жобаларға өз активтерін салуға не себепті енжар қарайтынын анықтау үшін пайдаланылуы мүмкін.

Экономикаға тартылған инвестициялардың ауқымы мен сапасы, олардың түсу қарқыны инвестициялық деп аталатын әлеуметтік-экономикалық ұғыммен біріктірілген  факторлар кешеніне байланысты, ал бұл ұғым инвесторлардың өздері салған капиталына сай табыс алып, дәйекті  жоспарлы бизнес жүргізуіне мүмкіндік  беретін материалдық-заттық және институционалдық жағдайлар кешенін, инвестициялық  ахуалды білдіреді. Инвестициялық  ахуал нарықтық реформалардың кемелділігіне, әлемдік капиталдың елдегі жағдайға деген өлшем болады. Инвестициялық  ахуалдың жайлылығын анықтау шарттары жергілікті нарықтың сипаты, елдің  географиялық орналасуы, мемлекеттің  макроэкономикалық және сауда саясаты, пайда алудың мүмкіндіктері, нарыққа  кіру мүмкіндігі, саяси және әлеуметтік тұрақтылық, еңбектің сапасы мен құны, инфрақұрылымның сапасы, өндірістің даму деңгейі және тағы да басқа  факторларды қамтиды. Осы факторлар, атап айтқанда: пайдалы кендердің  бай қоры, ұлан-байтақ ауылшаруашылық жерлерді, білікті кадрлар жасағы, сондай-ақ елеулі өнеркәсіп әулеті, қолайлы құқықтық нормалар Қазақстан  Республикасында жеткілікті.

Инвестициялау саласындағы  мемлекеттің әлеуметтік саясатын қоғамдық әл-ауқатты жақсарту, тұрмыстың сапасы мен деңгейін көтеру, еңбек қызметін тиімді арттыру мақсатымен инвестициялық  қызметті жандандыру үшін қолайлы жағдай жасау жөніндегі мемлекет іске асырып жатқан нысаналы шаралардың кешені деп  түсіну керек. Сонымен, елімізде жүргізіліп жатқан инвестициялық үрдісті экономикалық пайда кіргізіп, әлеуметтік саланың  өркендеуіне жағдай жасайтын үрдіс  деп қарауымыз керек. Осыған байланысты, инвестициялық іс-әрекетті талдауда оның тиімділігіне экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды  ерекшелеудің маңызы зор. Бұл тұрғыдан инвестициялық іс-әрекетті екі құрамдас бөлікке жіктеуге болатынын айта кетуіміз керек:

− экономикалық;

− әлеуметтік.

Экономикалық құрылым  мынадай элементтерден және инвестициялық  іс-әрекеттің нәтижелерінен тұрады:

1. Пайда табу (инвестициялық салымдардың негізгі мақсаты). Түскен пайданың өзі екі жақты қамтиды: экономикалық (яғни инвесторлар пайда тауып оны қайта өндіріске жұмсайды - реинвестициялау) және әлеуметтік (тапқан пайданың белгілі бір бөлігі инвесторлардың әлеуметтік қажеттіліне жұмасалады).
2. Жоғарыда көрсетілген пайданың негізінде жұмыскерлер де табыс тауып, соның негізінде өздерінің, жанұяларының қажеттілігін өтейді.
3. Пайдадан түскен салықтар мен өтелімдер. Бұлар мынадай мақсаттарға жұмсалады:

− міндетті қамсыздандыру  қорына;

− мемлекеттік зейнетақы  қорына;

− аймақтық бюджетке (аймақтың экономикалық дамуы мен әлеуметтік қажеттілігіне жұмсалады);

− республикалық бюджетке (экономикалық және әлеуметтік салаға: білім, денсаулық, және тағы да басқалар);

4.  Кәсіпорын әлеуметтік  даму қорын құру. Осы қордың  есебінен ұжымға ортақ міндеттер  (тұрғын үй салу және тағы  да сол сияқтылар) шешіледі.

Инвестициялық қызметтің  тікелей пайда алудан басқа нәтижесі болып табылатын әлеуметтік салдарына  жататындар: жұмыс орындарын құру, жұмыскерлердің тұрғын үй және мәдени-тұрмыстық  жағдайы жақсарту, жұмыскерлер мен  тұрғын халықтың денсаулық дәрежесін  көтеру, құқық қорғау қызметі, қаланы көркейту және тағы да басқалар. Инвестициялық  қызметтің экономикалық және әлеуметтік құрамдас бөліктерін біріктіретін элемент  – тауарға деген қоғамдық міндетті қажеттілікті қанағаттандыру; мұнда, өз кезегінде, тауар өндіру-инвестициялық  қызметтің экономиалық қызметтің  құрамдас бөлігі болса, қоғамның қажеттерін қанағаттандыру-әлеуметтік құрамдас бөлігі[23].

Сонымен, инвестициялық үрдіс, жоғарыда айтқанымыздай, қоғамның барлық әлеуметтік-экономикалық саласының  қосалқы жүйесі ретінде көрінеді де, уақыт, кеңістік, сала, іс-әрекет тұрғысынан қызмет етеді. Демек, бүкіл инвестициялық  үрдістің әлеуметтік мәнділігі, тұтастай алғанда-тиімділігі сауатты түрде  әзірлеп, нақты тұжырымдалған инвестициялық  жобаға байланфсты. Қарапайым болсын, күрделі болсын, кез-келген инвестициялық  жоба арқылы іске асырылады.