Қазақстан Республикасы экономикасын инвестициялау приоритеттері мен жетілдіру жолдары

1-кесте мәліметтерінен көріп  отырғанымыздай 2008-2011 жылдар аралығында  жалпы инвестиция көлемі шамамен  2 есеге көбейген. 2011 жылдағы инвестициялар  көлемінің 37%-ын қаржы емес  активтерге жұмсалған инвестициялар, 31%-ын негізгі капиталға жұмсаған  инвестициялар, 25%-ы құрылысқа   жұмсаған   инвестициялар және 7%-ын   тұрғын – үй  құрылысына

Кесте 2

Қаржылай емес активтерге салынған инвестициялар, млн. тенге

 

Көрсеткіштер	2008 жыл	2009 жыл	2010 жыл	2011 жыл	2011/ 2008 ж,%-
1	2	3	4	5	6
Қаржы емес активтерге жұмсалған  инвестициялар:	2 090 266	3 040 031	3 595 876	4 044 579	193,4
үлесі, %	100	100	100	100
Негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялар:	1 703 684	2 420 976	2 824 523	3 392 122	191,1
инвестициялардың жалпы  көлеміндегі үлесі, %	81,5	79,6	78,5	83,9
- тұрғын үйлер	147 683	282 239	371 163	490 798	332,3
-тұрғын емес үйлер  мен ғимараттар	653 000	996 430	1 235 656	1 523 984	233,3
-машиналар, жабдықтар,  құралдар, мұқаммалдар	416 378	651 355	686 433	845 205	202,9
Одан көлік құрал- жабдықтары	45 449	68 891	68 385	95 855	210,9
- көп жылдық екпелер	778	1 440	1 211	1 485	190,8
-жұмыс малы, өнімді мал	965	1 305	1 013	1 171	121,3
Басқа да өндірілген активтерге жұмсалған инвестициялар:	341 167	467 539	590 158	600 374	175,9
инвестициялардың жалпы көлеміндегі  үлесі, %	16,3	15,4	16,4	14,8
-материалдық айналым  құрал-ж босалқы қорын толықтыру	341 167	476 539	590 158	600 374	175,9
өндірілмеген материалдық  активтерге жұмсалған инвестициялар	40 410	68 882	168 767	41 665	103,1
инвестициялардың жалпы көлеміндегі  үлесі, %	1,9	2,3	4,7	1,1
Соның ішінде:
- жер және табиғатты  пайдалану объектілерін сатып  алуға	39 398	68 816	168 663	41 358	104,9
өндірілмеген материалдық  емес активтерге жұмсалған инвестициялар	5 005	82634	12 428	10 418	208,1
инвестициялардың жалпы көлеміндегі  үлесі, %	0,3	2,7	0,4	0,2
Негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялардың жалпы көлемінен:
-күрделі жөндеу	241 311	219 922	263 663	147 662	61,1
Ескерту – www.minfin,kz ақпарат көзінен алынған мәлімет

жұмсалған инвестициялар құрап отыр. Кесте  мәліметтерінен экономиканың әртүрлі  салаларына бөлініп отырған инвестициялар  көлемінің жыл сайын ұлғайып  отырғандығын көреміз [20].

2-кесте мәліметтерінен көріп  отырғанымыздай қаржылай емес  активтерге жұмсалған инвестициялардың  өте көп бөлігін, яғни 2008 жылы  – 81,5%, 2009 жылы – 79,6%, 2010 жылы  – 78,5%, 2011 жылы – 83,9% негізгі  капиталға жұмсалған инвестициялар  құрап отыр. Осы негізгі капиталға  жұмсалған инвестициялардың негізгі  бөлігі тұрғын емес үйлер мен  ғимараттарды салуға немесе сатып  алуған жұмсалынған. Бұған талдау  жүргізу үшін алынған жылдар  аралығындағы басқа активтерге  қарағанда ғимараттардың өтімділіктерінің  жоғары болуы әсер еткен деп  айта аламыз. Ал көп жылдық  екпелер мен жұмыс малына бөлінген  инвестициялар көлемі өте аз, яғни бұдан ауыл шаруашылық  саласына бөлінген инвестициялар  көлемінің әлі де болса аз  мөлшерде екендігін көруге болады. Яғни бұл салаға қаражаттар  тек қана мемлекет тарапынан  бөлінген.

Ал енді осы қаржы емес активтерге салынған инвестициялардың қаржыландыру көздеріне тоқталайық.

 

Кесте 3

Қаржы емес активтерге салынған инвестициялардың қаржыландыру көздері , млн.тенге

 

Көрсеткіш	2008 жыл	2009 жыл	2010 жыл	2011 жыл	2011 / 2008 %
1	2	3	4	5	6
Барлығы	2 090 266	3 040 031	3 595 876	4 044 579	193,4
Үлесі %	100	100	100	100
Соның ішінде мыналардың есебінен қаржыландырылатындар:
- республикалық  бюджеттен	144 462	232 529	309 184	438 500	303,5
инвестициялардың жалпы көлеміндегі  үлесі, %	6,9	7,6	8,6	10,8
- жергілікті  бюджеттен	49 310	53 587	61 673	103 039	208,9
инвестициялардың жалпы көлеміндегі  үлесі, %	2,4	1,8	1,7	2,5
- меншікті қаражатының	1 454 339	1 936 091	2 327 660	2 211 821	152,08
инвестициялардың жалпы көлеміндегі  үлесі, %	69,6	63,7	64,7	54,7
- шетел инвестициялары	305 091	581 429	576 030	629 083	206,1
инвестициялардың жалпы көлеміндегі  үлесі, %	14,6	19,1	16,1	15,6
- басқа да  қарыз қаражаты	137 064	236 395	321 329	662 136	483,08
3 кестенің жалғасы
инвестициялардың жалпы көлеміндегі  үлесі, %	6,5	7,8	8,9	16,4
Ескерту – www.minfin,kzақпарат көзінен алынған мәлімет

3 Кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай 2011 жылдағы барлық қаржы емес активтерге салынған инвестициялардың шамамен 54,7%-ы меншікті қаражаттар есебінен қаржыландырылған. Ал Республикалық бюджет есебінен 10,8%, жергілікті бюджет есебінен 2,5%, шетелдік инвестициялар есебінен 15,6%, ал басқа қарызға алынған қаражаттар есебінен 16,4% қаржыландырылған. Бұдан инвестицияларды қаржыландыруға бөлінген қаражаттардың негізгі көзі ұйымдардың меншікті капитал есебінен жүргізілетіндігін көреміз. Сонымен бірге, шетел инвестицияларының өткен жылдармен салыстырғанда жалпы көлемі көбейгендігімен 2010 және 2011 жылдардағы қаржыландыру көздеріндегі үлесі азайған, керісінше республикалық және жергілікті бюджеттер есебінен қаржыландырудың үлесі көбейген. Бұған әлемдік экономикалық дағдарыстың әсер еткенін айта кеткен жөн.

Қазақстан шетелдік инвестицияны тартуды мақсатты түрде  басшылыққа ала отырып, оның екі  негізгі мүмкіншіліктерді еске алу  керек:

1. Қазақстанның табиғат ресурстарына байлығы. Қазақстан территориясы Еуропа мен Азияның түйіскен жеріндсгі стратегиялық маңызды жерге орналасқан және Еуропа мен Азияның кең ауқымды нарығының байланысын жеңілдетуге мүмкіндігі мол.
2. Қазақстанда оқымыстылар, техниктер, маманданған және жартылай маманданған жұмысшыларды қосқанда адам ресурстарының жақсы білімді және әртүрлі ұлт-ұлыстық резервінің (қорының) жеткіліктілігі.

Бірақ та әрбір  айтылғап факторлардың өз деңгейінде шектелулері бар, оны мойындай және ескере білу керек:

− Қазақстан  құрғақ құрлықта орналасқан және ыңғайлы, арзан, көлемді мұхиттың сауда флотына  жақын орналаспаған;

− табиғат  ресурсы өндірілген пайдалы қазбаны  өндеуге, тазалауға, бөлшектеуге, тасымалдауға қосымша қажетті шығындарды да есептеу  қажет.

− Шетелдік инвестиция халық шаруашылығының барлық бөліктерінде қажет, нақты айтқанда мұнай зерттеу мен өндіру, өндеуге, метал өндеуге және телеқатынастың жердегі және әуедегі транспортқа  дейін, тамақ өнеркәсібінде, өнеркәсіп  тауарларын өндіруде халық тұтынатын  тауарларға және бөлшек саудаға. Шетелдік инвестицияны елдің қауіпсіздігіне тікелей байланысты қару жарақ өндіруге, есірткі заттар шығаруға және т.б. салаға колдануға болмайды [21].

Шетелдік  инвесторлар көмегімен, біздің ойымызша, мынадай міндеттерді орындауға  болады:

1. аймақтық жоғары бағаланған жаңадан табылған салалардың дамуын ынталандырып қолдау (негізгі іс атқарғыш күштерді аймақ территориясына орналастыру);
2. өндірістің бірқатар тұйықталған жүйесін құру (мүмкіндігінше дайын өнім өндіру);
3. белгілі салалардағы ұлттық жәнс шетелдік кәсіпорындарға 
   өзара тиімді бәсекеге түсуді қамтамасыз ету ушін қолайлы 
   арақатынасқа жағдай жасау.

Бұл міндеттердің орындалуы, жалпы басқа өте маңызды  экономикалық қиындықтарды шешуге әсер еткен болар еді:

1. жұмыспен толық қамтамасыз ету;
2. жоғарғы деңгейдегі капитал (күрделі қаржы) қайтарымына жету;
3. бұрын өндірісте өндірістік мақсатқа жарамайды деп пайдаланылмаған 

жергілікті  шикізат пен материалдарды, ресурстарды  шаруашылық айналысына игеру;

4. пайдалану шығындырын темендету.

Сонымен бірге, шетел инвестицияларының  өткен жылдармен салыстырғанда  жалпы көлемі көбейгендігімен 2010 және 2011 жылдардағы қаржыландыру көздеріндегі үлесі азайған, керісінше республикалық  және жергілікті бюджеттер есебінен қаржыландырудың үлесі көбейген. Бұған әлемдік экономикалық дағдарыстың  әсер еткенін айта кеткен жөн.Тікелей шетелдік инвестициялар экономикалық реформаға әсер етуде экономикалық басқа нысаналарымен салыстырғанда бірсыпыра маңызды, үстемдігі бар: тауар өндіру мен қызметтер атқаруға, күрделі қаржы тауып салудың қайнар көзі, жаңа технологияны пайдалануға, ноу-хау, басқарудың алдынғы қатардағы әдістері, және маркетингті (өндірісті сұранысты қанағаттандыруға бейімдеу) дамытуға қолайлы. Онымен бірге қарызды өтеуге қаржы жинақтау керек.

Шетелдік  қызметінің зор тиімділігін ынталандыра  отырып, тәуекелінің толық ақталуы  жобаларының жетістікке жеткізу  инвесторлардың өздеріне жүктеледі. Қорытындысында өндіріс пен ғылыми-техникалық кооперацияның  тығыз байланысы қалыптасуының  нәтижесінде тікелеи шетелдік инвестиция ұлттық экономика мен дүние жүзілік  шаруашылықтың өте тиімді байланысуын  қамтамасыз етеді. Қазақстанда біріккен   кәсіпорын   ашу   үрдісі өте  тез жүріп жатыр.

Кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай, 2008 жылмен салыстырғанда 2011 жылы ауыл-шаруашылығы, аңшылық және орман шаруашылығынан басқа салалардың барлығында өсу  байқалады. Ал 2010 жылмен салыстырғанда  құрылыс және коммуналдық, әлеуметтік, дербес қызмет көрсету салаларына бөлінген инвестициялар біршама азайған. Экономика салаларына бөлінген инвестициялардың көп бөлігі өнеркәсіп саласына салынғанын көруге болады, яғни, оның үлесі 2008 жылы – 39,1%, 2009 жылы – 31,8 %, 2010 жылы – 34,5 %, 2011 жылы – 36,7 % құраған. өнеркәсіп саласының  ішінде 2011 жылы инвестициялардың 58,2 % кен  өндіру өнеркәсібіне салынған, бұл  көрсеткіш 2008 жылы – 60,2 %, 2009 жылы – 59,3 %, 2010 жылы – 54,9 % болған.

Келесі кесте мәліметтерінде инвестициялар  меншік нысандары бойынша бөлініп  көрсетілген. Бәрімізге белгілі  меншік нысандарының үш түрі бар, олар:

− мемлекеттік;

− жекеше;

− шетелдік.

 

Кесте 4

Меншік нысандары бойынша қаржы  емес активтерге салынған инвестициялар, млн.тенге

 

Көрсеткіш	2011 жыл
	Барлығы	Соның ішінде меншік нысандары  бойынша
		мемлекеттік	жекеше	шетелдік
Қаржы емес активтерге инвестициялар  жұмсау	4 044 579	561 404	2 439 849	1 043 326
Соның ішінде:
Негізгі капиталға инвестициялар  жұмсау	3 392 122	555 830	1 933 319	902 973
Басқа да өндірілген активтерге инвестициялар  жұмсау	600 374	1 473	461 398	137 503
өндірілмеген активтерге инвестициялар  жұмсау	52 083	4 101	45 132	2 850
Ескерту – www.minfin,kzақпарат көзінен алынған мәлімет

 

Жоғарыдағы кесте мәліметтеріндегі қаржы емес активтерге жұмсалған  барлық инвестициялардың 60,3 %-ы жеке меншік, 25,7 %-ы шетелдік меншік, ал 14%-ы  мемлекеттік меншік есебінен қаржыландырылған. Бұдан инвестицияларды қаржыландыруға жеке меншік иелерінің қызығушылықтарының жоғары екенін көруге болады.

Бұдан инвестициялардың экономиканың өңдеу саласына емес өндіру саласына ағылып жатқандығын көреміз, яғни шикізат секторы басымдылыққа ие болып отыр. Тағы бір айта кететін  жайт мемлекеттік органдарды басқаруға  бөлінген инвестициялардың үлес салмағының жоғары болуы және оның жыл сайын  көбейіп отыруы байқалады. Ал мемлекеттік  органдарды басқару тек қана бюджет есебінен жүзеге асырылатындығын ескерсек, онда бұл жағдай бюджет қаражаттарының тиімсіз пайдаланылып отырылғандығын көрсетеді

Әлемдік экономикалық жүйенің  интеграциясы (экономикалық одақтың құрылуы) шетелдік инвестиция құқықтық жағдайын жасамай мүмкін емес,   бұл біркелкі салық және тарифтік белгіленген баға нарық көрсеткіш  жүйесі шетелдік серіктердің талабына, қажеттілігіне сәйкес келетін және ұлттық мүддені қорғауды қамтамасыз ететін, шетелдік инвестицияны республика экономикасына тарту болашақ   мақсатқа   жақсы үйлестіріп  нақты белгілеусіз орындалмайды. Шетел инвесторын тарту саясатының негізгі мақсаты-ұлттық экономиканы  жетілдіру мен құрылымдық тұрғыдан өзгертуде шетел капиталын пайдалану  негізінде экономикалық артта қалушылықты  жою, ел өмірінің жоғарғы деңгейін қамтамасыз ету болып табылады. Республика шетел  капиталының ағылуын жалпы оң сипаттай отыра негізгі кредитор елдердің белгіленбегенін атап өткен  жөн. Келісім-шарттарды жасау шарты  нашар әзірленеді және олар жүзеге аспайды. Берілген несиелік ресурстар  республиканың болашақтағы мүдделерін ескермейді, облыстар мен аймақтарға ретсіз бөлінеді.