ХҚЕС кезіндегі есеп саясаты

 

Көрсетілген осы тәсіл арқылы амортизациялық сома негізгі құралдардың бастапқы құны және бұлардың амортизациялық нормасы  бойынша осы объектіні пайдалану  мерзіміне қарай есептелініп  шығарылғандығын көруге болады. [9, 175 бет]

2-ші мысал. Мына төмендегі көрсеткіштерге қарай негізгі құралдарға шапшаңдату «амортизацияланбаған» қалдықты анықтау немесе қалдықты азайту әдісімен амортизация есептеудің тәсілі  көрсетілді.

 

Кесте 2. Қалдықты азайту немесе шапшаңдату тәсілі мен  амортизацияны есептеу.

 

Жылдар	Бастапқы құны	Жылдық амортизация-лық сома (шығындар шотының дебеті)	Жинақталған амортизация сомасы	Қалдық құн сомасы
І ІІ ІІІ ІV V Жинағы	950 000 950 000 950 000 950 000 950 000 х	380 000 228 000 136 800 82 080 73 872 123120	380 000 608 000 744 800 826 880 950 000 х	570 000 342 000 205 200 123 120 0 х

 

 

Мұның үшін шапшаңдату коэффициентін 2-ге тең деп алып, негізгі құралды  жоюдың құны 73872 теңге болып анықталды. Жылдық амортизациялық сома (ЖА) мына формула бойынша анықталады:

ЖА = Н_қ х А_н;

Мұндағы ЖА - жылдық амортизацияның сомасы;

НҚ - негізгі құралдардың  қалдық сомасы;

Ан - амортизациялық норма.

Бұдан амортизациялық норма төмендегі формула бойынша анықталады.

А_н =К* 1/П_м

Мұндағы А_н - амортизациялық норма;

К - шапшаңдату коэффициенті;

П_м- негізгі құралдарды пайдаланудың анықталған мерзімі.

4. Негізгі құралдарды  жөндеуден өткізу шығындарының  резервін жасау ссебінің тәсілі екі тәсілмен жүргізіледі. Олар: негізгі құралдарды толық жөндеуден өткізуге дейінгі жинақталған шығындар сомасы «Алдағы кезең шығындары» счетында кіргізіліп, жөндеу жұмысы толығымен аяқталғаннан соң бұл шығындар «Аяқталмаған өндіріс» счетына ауыстырылады; негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының сомасы өндірілген өнімдер өзіндік құны құрамына тікелей жазылып, осы кезеңнің шығындары болып есептелінеді. Негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының қалдығы осы есепті жылдан келесі есепті жылға көшіріліп отырады. Мұндай жағдайда осы жылдың шығындары көбейіп, алдағы жылдардың түсетін табысының сомасы азайып отырады.

5. Материалды    емес    активтер    және    бұлардың амортизациясы. Материалды активтер мазмұны және бұларды пайдаланудың мерзімі нақтылы объектілер бойынша арнайы құжаттар мен білгір мамандардың тұжырымдамасының нәтижесі бойынша анықталады. Егер материалды емес активтерді пайдаланудың нақтылы мерзімі анықталмаған жағдайда, арнайы заң актілеріне сәйкес 10 жыл болып белгіленуі мүмкін. [9, 178- 183 беттер]

Материалды емес активтер амортизациясы мына төменде келтірілген  тәсілдердің бірімен жүргізіледі: материалды емес активтердің бастапқы құны және бұларды пайдаланудың мерзіміне қарай анықталған амортизациялық нормаға сай бірқалыпты түзу сызықты тәсілмен; материалды емес активтердің баланстық қалдық құнымен және бұларды пайдаланудың мерзіміне қарай анықталған амортизациялық нормаға сай қалдықты азайту тәсілімен; материалды емес активтердің бастапқы құнымен және бұларды пайдаланудың мерзіміне қарай өндірілетін өнімдер көлемінің сомасына пропорционалдық тәсілмен тарату.

6. Инвестицияларды бағалау. Мұнда екі түрлі тәсіл қолданылады. Олар: өзіндік бастапқы құн немесе нарықтық бағалау тәсілі. Инвестициялардың өзіндік құны, бұларды сатып алу күнгі нарықтық бағадан және бұларды сатып алуға байланысты жұмсалған шығындардан қалыптасады. Инвестицияларға нарықтық бағаның қолданылуы бұлардың құнын реттеу мен нарықтық баға деңгейіне келтіру үшін ұйымдардың есеп саясатында анықталып көрсетіледі. [10, 167 бет]

Инвестицияны бағалауда  қолданылатын екі түрлі бағалау  әдісі баланстық құн мәліметтерін сақтық принциппен бағалауды және бөлінбеген пайданы қорытынды есеп құрамына қоспауды қамтамасыз етеді.

Инвестицияларды ағымдағы құнмен бағалау - баланстағы инвестициялар  құнын ұдайы реттеп отыру үшін қолданылынады. Инвестициялардың баланстық  құнын реттеу әсерінен орын алған  фактінің сомасы есепті кезең ішіндегі табыстар мен шығындар көлеміне де әсер етеді. Яғни инвестициялар құнын реттеу нәтижесінің сомасы табыстар немесе шығындар көлеміне қосылып немесе азайтылып жазылады.

Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды бағалау тәсілі. Бұларды сатып алу немесе қайта бағалаудағы құнмен есепке алынып, сатып алу және ағымдағы құнның ең төменгі дәрежесімен бағаланады. Инвестицияларды сатып алу бағасымен бағалау -инвестициялардың бастапқы баланстық құнын өзгертпейтін дәрежеде көрсетіліп, инвестицияларды сатып алуға жұмсалған қосымша шығындар сомасынан тұрады. Инвестицияларды қайта бағалау құнымен бағалау - инвестициялардың есептегі құнын ағымдағы бағаға келтіру үшін инвестициялардың жеке түрлерін қайта бағалау нәтижесінде бұлардың құнын мерзімдік аралықтарда өзгертіп отыруға негізделген. Нақтылы құнымен бағалау тәсілін қолданушы ұйымдар барлық ұзақ мерзімді инвестицияларды қайта бағалаудың есебін жасап, қайта бағалау жүргізудің тәртібін инвесторларға хабарлап отыруға міндетті. Әділетті құнмен бағалаудың нәтижесінде қайта бағаланған инвестициялар мен есептегі инвестициялар құнының айырымы шығарылып, әділеттілік құн дәлелденеді.

7. Тауарлы-материалды  босалқыларды бағалау. Іске асырылып келе жатқан бухгалтерлік есеп ережелеріне сай ұйымдар өз иелігіндегі тауарлы-материалды босалқыларды көптеген әдістермен, тәсілдер арқылы бағалауына және қайта бағалауына болады.

Тауарлы-материалды босалқылар : нақтылы өзіндік құнымен, есепті бағамен, орташа өлшенген бағамен, ФИФО, ЛИФО әдістерімен, бөлшек саудадағы бағамен бағаланады. [10, 170 бет]

ТМБ-ны өзіндік құнымен  бағалау - құндылықтарды сатып алуға  немесе дайындауға жұмсалған шығындар сомасынан тұрады. ТМБ-ны есепті бағамен  бағалау арнайы мерзімде қайта бағаланып  отыратын белгілі кезеңде көрсетілген  есепті баға мөлшерінен тұрады. Есепті бағамен бағаланған құндылықтар алдағы жұмсалатын шығындарға тән болады.

Орташа өлшенген баға сатуға жарайтын құндылықтардың орташа құнын есептеу арқылы шығарылып  отырады. Орташа құн барлық босалқылар сомасын босалқылардың санына бөлу арқылы шығарылады.

Келесі әдіс ФИФО әдісі. Бұл әдістің мағынасы - бірінші түскен ТМБ-ның құнымен - бірінші кезекте сатылады немесе бұрынғы түскен ТМБ ең әуелі сатылады.

ЛИФО әдісі бойынша  алғашқы сатылып алынған босалқыларды бағалау. Бұл әдістің мақсаты - сатылған өнімдердің өзіндік құнын соңғы сатылып алынған шығындар сомасына барынша жақындату.

Бөлшек саудадағы бағамен бағалау - есептегі (счеттардағы) тауарлар бұларды  сатуға дейін сатып алу бағасымен  бағаланады.

Мысал. Қорларды бағалау әдісін келесі мәліметтер арқылы көруге болады.

Алғашқы мәліметте               саны     бағасы       сомасы

1.Қорлар қалдығы 400 15 6 000

2.Түсті (5.04.2007) 300 17 5 100

3.Сатылды (7.04.2007) 200 -  -

4.Түсті (15.04.2007) 400 13 5 200

5.Сатылды (18.04.2007) 300 -  -

6.Түсті (24.04.2007) 100 12 1 200

 

Орташа бағамен бағалау  әдісі.

Қорлар қалдығы 400 * 15 = 6000 тенге

Сатылып алынды 300 * 17 + 400* 13 + 100* 12 = 11 500 тенге

Сатуға жарамды тауарлар 1 000 өлшем 11 200 тенге.

Орташа баға (11 200 / 1000) = 11,2 тенге

Соңғы қалдық 300 * 11,2 = 3360 тенге

Сатылған өнімнің өзіндік  құны 11 200 – 3360 =  7840 тенге [11, 310 бет]

 

Кесте 3. Орташа бағамен бағалау әдісін сабақтастық  жолдармен

көрсету

Ай-күні	Түскені,   тенге	Сатылғаны, тенге	Қалдығы, тенге
1 сәуір	-	-	400 х 15 = 6000
5 сәуір	300 х 17 = 5100	-	11100 тенге, орташа баға =11100:700=15,9
7 сәуір	-	200x15,9 = 3180	500x15,9 = 7950
15 сәуір	400 х 13 = 5200	-	13150 теңге, орташа баға = 13150:900=14,6
18 сәуір	-	300 х 14,6 = 4380	600 х 14,6 = 8760
24 сәуір	100 х 12 = 1200	-	9960 тенге, орташа баға =9960:700=14,2
Жиыны	X	7560 теңге	9960 теңге

 

 

 

 

Кесте 4. ФИФО әдісі  арқылы.

 

Ай-күні	Түскені,   тенге	Сатылғаны, тенге	Қалдығы, тенге
1 сәуір	-	-	400 х 15 = 6000
5 сәуір	300 х 17 = 5100	-	400 х 15 = 6000 300 х 17 = 5100
7 сәуір	-	100x15 = 1500 100x17 = 1700	500x17 = 8500
15 сәуір	400 х 13 = 5200	-	500 х 17 = 8500 400 х 13 = 5200
18 сәуір	-	100 х 17 = 1700 200 х 13= 2600	600 х 13 = 7800
24 сәуір	100 х 12 = 1200	-	600 х 13= 7800 100 х 12 = 1200
Жиыны	-	7500 теңге	9000 теңге

 

 

Кесте 5. ЛИФО әдісі  арқылы.

 

Ай-күні	Түскені,   тенге	Сатылғаны, тенге	Қалдығы, тенге
1 сәуір	-	-	400 х 15 = 6000
5 сәуір	300 х 17 = 5100	-	400 х 15 = 6000 300 х 17 = 5100
7 сәуір	-	100x15 = 1500 100x17 = 1700	500x15 = 7500
15 сәуір	400 х 13 = 5200	-	500 х 15 = 7500 400 х 13= 5200
18 сәуір	-	300 х 13 = 3900	500 х 15 = 7500 100 х 13 = 1300
24 сәуір	100 х 12 = 1200	-	500 х 15= 7500 100 х 13 = 1300 100 х 12 = 1200
Жиыны	-	7100 теңге	10000 теңге

 

Салыстыру нәтижесінен, бағаның өсуі жағдайында ФИФО әдісін қолдануда табыс  сомасы көбейетіндігін, ал ЛИФО әдісі  табыстың азаюын, сондай-ақ, өзіндік  құн-аралық орта керсеткіштері көрсететіндігін байқадық.

8. Өндірістік шығындар  есебі және өнімдердің өзіндік  құнын калькуляциялау. Ұйымның өндірістік шығындар есебі мен өндірілген өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау әдісін таңдан алуы технологиялық және ұйымдық құрылымдық ерекшеліктерге байланысты болады. Өндірістік өзіндік құнды қалыптастыру және калькуляциялау жүйесінде әр түрлі тәсілдерден тұратын әдістер қолданылады. [12, 94 бет]

Өндірістік шығындар және өндірілген өнімнің өзіндік  құнын калькуляциялау үшін мына төмендегі  әдістер қолданылады: процестер; тапсырыстар; нормативтік әдістер.

Процестер бойынша қолданылатын әдіс мына төмендегі ерекшеліктері  бар өндірісте қолданылады: қысқа өндірістік циклдағы; шектелген номенклатурадағы өнімдер өндіруші өндірісте; көптеген жылдар бойы біртекті өнімдер өндіру өндірісінде.

Процестер бойынша қолданылатын әдіс негізінен тау-кен өндірісі, газ, мұнай, энергетика салаларындағы ұйымдарда қолданылады. Осы салалардағы өндірісте өндірістік шығындар есебі бүтіндей ұйым қызметінің көлемінде немесе ендірістік процестер бойынша жүргізіледі.

Тапсырыстар бойынша қолданылатын әдіс мына төмендегі ерекшеліктері бар өндірісте қолданылады: ұзақ циклды; көп номенклатурадағы өнімдер өндіру; жекелеген сипаттағы өнімдер өндіруші.

Тапсырыстар бойынша  жүргізілетін өндірістік шығындар есебі мен өндірілген өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялаушы тапсырыстық әдіс жеке және уақ сериялы өндірісте қолданылады. Тапсырыстардың нақтылы өзіндік құны орындалатын тапсырысты ашқан күннен бастап тапсырыстың орындалғанға немесе жабылғанға дейінгі жұмсалған барлық шығындар сомасының жинағымен анықталады. Тапсырыстарды орындауға дейінгі жұмсалған шығындар есепті осы жылдан келесі жылға көшірілсе, онда мұндай шығындар аяқталмаған өндіріс болып танылады. [12, 106 бет]

Нормативтік әдіс бойынша өндірістік шығындар есебі мен өндірілген онімдердің өзіндік құнын калькуляциялау әдісі. Бұл әдіс кез келген өндірісте қолданылып, төмендегі сипатта болады: қысқа циклды өндіріс; көп санды және кеп номенклатурадағы өнімдер өндіру; көп санды есеп объектілері бар өндірісте; шығындар объектілері мен өндірілген өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялаушы объектілер сәйкес келмейтін өндірісте; аяқталмаған өндіріс.

Нормативтік әдістің ең негізгі  принципі - шығындар деңгейін бірқалыпты тексеріп отыру. Тексеру арқылы шығындардың нормативтік деңгейінен ауытқымауы қадағаланады. Өндірілген өнімдердің нормативтік өзіндік құн калькуляциясын жасау шығындардың технико-экономикалық нормасының деңгейіне байланысты болады. Нормативтік калькуляция калькуляциялык объектілер бойынша есептелінеді. Технологиялық нормалар прогрессивті технологиялардың және өндірістік процесті тиімді ұйымдастыруға байланысты қайта қаралып отырады.