Жұмыссыздық-әлеуметтік құбылыс ретінде

  Кесте 4.ҚР- ның халқын этникалық құрамы бойынша және жұмыссыздар мен жұмыспен қамтылған сандар бойынша талдау.

       Енді Қазақстан қоғамына басқа бір қырынан үңіліп көрсек. Біз әлі де қандай Қазақстанда өмір сүріп жатқанымызды түсінбейміз. Соңғы халық санағы бойынша, елімізде 126 халық тіркелген. Ресми насихат бойынша, олар өз тілінде сөйлеп, оқитын сияқты. Ал шындығында біз орыстанған мемлекетте өмір сүреміз. 126 этностың 110-ынан астамы ұсақ, орыстанған ұлттық топтар, қалғандары да ана тілін шала біледі, тіпті сан жағынан ірі диаспора өкілдері бүгін орыстанып кеткен. Мысалы, әзірбайжандардың – 50,1, балқарлардың - 26,4, башқұрттардың – 28,2, украиндардың 13,8, немістердің - 21,8, поляктардың – 3,1, белорустардың – 3,5 пайызы ғана ана тілін ептеп біледі. Қазақ тілін 10 пайызға дейін меңгерсе, орыс тілін 100 пайызға дейін меңгерген. Диаспора өкілдерінің сөздеріне қарағанда, олардың жастары орыс тіліне, ағылшын тіліне, бірқатары қазақ тіліне мән береді. Ана тілін меңгеру қиын, себебі тілдік орта жоқ. Қазақ тіліне сұраныс жоқтығынан диаспора өкілдері ол тілге аса қызығушылық танытпайды. Оларды айтпағанда, еліміздегі қазақтардың саны өскенмен, қазақ тілінде сөйлейтіндердің саны өспей отыр. Мемлекеттік тілді реттейтін арнайы заң да жоқ. Биліктің қай тармағында да мемлекеттік тілге салқындық басым. «Менің тілім» деген билік болмаған соң, «мен биліктің тілімін» дейтін қазақ тілі де жоқ, ол – өгей тіл. Қазақтардың «қазақстандық ұлт» идеясына күдікпен қарауына негіз көп. Орыстілді ұлт болуға дайын тұрмыз.

        2008 жылғы төртінші тоқсанда жұмыссыз ерлердің үлесі 41,2%, әйелдердің үлесі – 58,8% құрады. Жұмыссыз әйелдердің саны 328,8 мың адам құрады, бұл ерлердің санынан 98,3 мыңға (42,7%-ға) артық.

  Кесте 5. 2008 жылғы төртінші тоқсандағы жұмыссыздық

        2008 жылғы төртінші тоқсанда жұмыссыздардың жалпы санындағы жастардың (15-24 жастағы) үлесі 16,1% немесе 89,8 мың адамды құрады. Жастар жұмыссыздығының деңгейі 7,1% болды, бұл оның республика бойынша шамасынан орта есеппен 0,5 пайыздық тармаққа көп.

        Жұмыссыздар ішінен жоғары білімі  барлары - олардың жалпы санының  22,1%-ын, орта кәсіптік (арнаулы) білімді  – 22,8%, бастауыш кәсіптік –  9,8%, жалпы орта білімді – 38,9% құрады.

Кесте 6. 2008 жылғы төртінші тоқсандағы жұмыссыз халық білім деңгейі  бойынша .

        2008ж. төртінші тоқсанда 139 мың адам бір жылдан астам уақыт бойы жұмыссыз болды және олардың саны өткен жылғы тиісті кезеңге қарағанда 21,1 мың адамға (13,2%-ға) азайды. Ұзақ мерзімді жұмыссыздық деңгейі аталған кезеңде 2,7% болды, бұл 2007 жылғы осы кезеңге қарағанда 0,5 пайыздық тармаққа төмен.

2008 жылғы желтоқсанның соңында жұмыссыздар ретінде тіркелген адамдар саны (Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің деректері бойынша) 48,4 мың адамды құрады, бұл 2007 жылғы осы  кезеңдегіден 6,3 мың адамға немесе 11,5%-ға аз. Экономикалық тұрғыдан белсенді халық санындағы тіркелген жұмыссыздардың үлесі 0,6% (2007 жылғы желтоқсанда – 0,7%) болды.

Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық  динамикасын бірнеше кезеңдерге бөліп көрсетуге болады.

       1-кезең 2000-2001ж.ж. жұмыссыздықтың аз көлемдегі өзгеруі- 33,7 мың адам,2001 жылы  40,5 мың адам, жалпы жұмыссыздық деңгейі – 1%-ды

құрады, яғни , эконмикалық мемлекеттік секторды , негізгі жұмыс беруші ретінде  тану.

2-кезең  2001-2005ж.ж. Жұмыссыздық деңгейінің  жоғарылауы , қоғамда негізгі әлеуметтік  проблема ретінде  санау көптеген  жұмысшылар өндірістік сферадағы  - өндірістік емес, салаға яғни  сауда- саттыққе өту кезеңі.

3-кезең   2004- 2007ж.ж. жұмыссыздықтың деңгейінің  тұрақтандырылды.

2007 жылдың  бірінші тоқсанында жалдамалы  қызмеркерлер саны 4,9 млн. адамды құрады, бұл 2006 жылғы тиісті кезеңдегіден 178,4 мың адамға(3,8%-ға) көп. Олардың санынан мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдарда 4млн.адам (81,3%-ға), жеке тұлғаларда 0,6 млн. адам(11,3%) шаруа қожалықтарында 0,3млн.адам (7,2%) жұмыс істейді.  2007 жылдың ақпанында ірі және орта кәсіпорындарында 2,8 млн. адам жұмыс істеді немесе жалдамалы қызметкерлердің жалпы санының 57%-ы.  Жұмыс күшінің келуі өткен жылдың тиісті айымен салыстырғанда құрылыста 41,8 мың адамға  өнеркәсіпте 23,1 мың адамға білім беруде 21,7 мың адамға саудада 19,8 мың адамға жалжымайтын мүлікпен жасалатын операцияларды жүзеге асыру саласында 17 мың адамға қаржы саласында 13,9 мың адамға денсаулық сақтау саласына 10,5 мың адамға мемлекеттік басқару . 

Әлеуметтік  бағдарламаларды қаржыландыру көлемі, оның ішінде табысы төмен, аз қамтылған  азаматтарға мемлекеттік жәрдемақылар төлеуге бөлінетін қаражат жылдан жылға ұлғайып бара жатқанына  қарамастан, мұндай азаматтардың саны әлі де жоғары деңгейде сақталып келеді. Жалпы, халықтың табыс деңгейін арттыру  мәселесі халықты жұмыспен қамту  мәселесімен тікелей байланысты. Соңғы жылдары еңбек рыногы халықтың экономикалық белсенділігінің артуымен сипатталып отыр. Атап айтар болсақ, 2008 жылы жұмыспен қамтылған халықтың саны (2006 жылдағы 7,4 млн. адамнан) 7,8 млн адамға дейін ұлғайды. Жұмыссыз халықтың саны 557,8 мың адамды құрап, 2006 жылмен салыстырғанда 67,6 мың адамға азайды, жұмыссыздық деңгейі республика бойынша 6,6 пайыз көлемінде қалыптасты(2006жыл–7,8пайыз). 2005-2007 жылдарға арналған Халықты жұмыспен қамту бағдарламасын іске асыру аяқталды. Оның негізгі мақсаты жұртты жұмыспен қамту, жұмыссыздық деңгейін төмендету болатын. Бағдарлама аясындағы үш жыл ішінде 600 мыңнан астам жұмыссыз азамат еңбекпен қамтылды. Кәсіби білім алуға 80 мыңнан астам адам тартылып, қоғамдық жұмыстарға 300 мыңнан астам жұмыссыздар қатысты.

Мемлекеттік және салалық бағдарламалар аясында 700 мыңнан астам жаңа жұмыс орны құрылды, сондай-ақ нысаналы топтарға арналған 25 мың әлеуметтік жұмыс орны ашылды. 2,5 мыңға жуық бос жұмыс орындары туралы жәрмеңкелер өтті, олардың  нәтижелері бойынша 50 мыңнан астам  жұмыссыз жұмысқа орналастырылды. Мінеки, осы тізбектелген шаралардың барлығы елдегі жұмыспен қамтуды белсендіре түсудің көрінісі.

Бос жұмыс  орындарын белсенді іздеу және іріктеу  мақсатында республиканың бүкіл  өңірлерінде Министрліктің «Ақпараттық-талдау орталығы» мекемесі әзірлеген, халықты  жұмысқа орналастырудың бірыңғай автоматтандырылған жүйесі енгізілді. Ауданаралық және облысаралық жұмысқа орналастыру  мәселелерін шешу үшін еңбек рыногы туралы жалпыреспубликалық ақпарат  жинақталған түрде жергілікті жерлерге жіберіліп отырады. Бұның өзі еңбек ресурстары тапшылығы мен жұмыссыз халықты еңбекпен қамту проблемасының айтулы түрде шешілуіне септігін тигізеді деп ойлаймын.  
        Енді өңірлерде атқарылып жатқан жұмыстарға тоқталсақ, мысалы Алматыда жұмыссыз халықтың жұмысқа орналасуына жәрдемдесу, жастар арасындағы жұмыссыздықты төмендету жөніндегі шараларды қамтамасыз ету мақсатында Алматы қаласы әкімшілігінің «Еңбек биржасы» КМК жұмыс істейді. Мұнда азаматтар жеңілдетілген тіркеу тізбесі бойынша қабылданады. Атап айтқанда, бұл жерде халыққа тегін қызмет көрсетіледі, жұмыссыздарды еңбек рыногында сұраныс бар кәсіптер бойынша кәсіби оқыту курстары өткізіледі. 
        Тағы бір айтатыны, осы биржаның базасында негізгі мақсаты жұмыспен қамту органдарында ұзақ уақыт бойы есепте тұрған білікті мамандарды, сондай-ақ оқу орындарының түлектерін жұмысқа орналастыруды көздейтін қазақстандық-норвегиялық «SISLAB» пилоттық жобасы іске қосылған. Осындай үлгілі жобаны басқа да салаларда, органдарда тәжірибе ретінде енгізу, пайдалану шаралары қарастырылып отыр.

Сонымен бірге, еңбекке қабілетті халықтың проблемаларын шешу, әлеуметтік масылдықтың  алдын алу, сондай-ақ аз қамтылған  халықтың қаржы ресурстарына қолжетімділігін  кеңейту мақсатында Солтүстік Қазақстан  облысында «Солтүстік Қазақстан  облысының шағын кәсіпкерлік  субъектілерін шағын несиелендіру»  атты қоғамдық қор қызмет етеді. Шағын  несиелерді басымдықты жағдаймен алу құқығын аз қамтылған отбасылардағы жұмыссыздар пайдаланады. Осы уақытқа дейін аталған қор аз қамтылған азаматтарға жалпы сомасы 25,7 млн. теңге шамасында 361 шағын несие бөлді. Осының өзі бірталай мәселені шешіп отыр деп айтуға болады. Өзге облыстарға келсек, (Қызылордадан басқа) жұмыспен қамту жөніндегі уәкілетті органдармен қатар, азаматтарға «Халықты жұмыспен қамту туралы» Заңмен регламенттелген қызметтерді келісім-шарттық негізде ұсынатын жеке жұмыспен қамту агенттіктері қызмет атқарады. Олар:

- келуші  азаматтарға Қазақстан Республикасының  еңбек заңнамасы мен Қазақстан  Республикасының халықты жұмыспен  қамту туралы заңнамасы бойынша  консультациялар береді;

- жұмысқа  орналасу мүмкіндігі туралы ақпарат  береді және өтініш жасаған  азаматтарға жұмысқа орналасуға  жәрдемдеседі;

- жұмыс берушілер  мен жұмысқа орналасуға ниеті  бар азаматтар туралы деректерді  қалыптастырады;

- келген  азаматтарды кейіннен жұмысқа  орналастырып кәсіби даярлайды  және қайта даярлайды.       

2007 жылы 105 жеке жұмыспен қамту агенттіктері 13,3 мың жұмыссызды немесе өтініш  жасағандардың 14 пайызын жұмысқа  орналастырды. Ал қазіргі таңда 2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының халқын жұмыспен қамту жүйесін жетілдіру жөніндегі іс-шаралар жоспары іске асырылуда. Іс-шаралардың негізгі мақсаты – халықтың жұмыспен қамтылу деңгейінің арттырылуын қамтамасыз ету, өндірістерді өңірлік орталықтарда оңтайлы орналастыру негізінде жаңа жұмыс орындарын құру, салаларды кластерлі дамыту секілді маңызды дүниелерді біріктіру. Осы бағытты нақты жолға қойып, 2007-2009 жылдары діттеген шараларды жүзеге асыру нәтижесінде жұмыссыздық деңгейін 2009 жылдың соңына қарай 7,2 пайызда ұстап қалу көзделіп отыр.

Бүгінгі күні Қазақстандағы тіркелген жұмыссыздардың саны 557,8 мың адамды (2008 ж) құрайды. Түрлі зерттеулер бұндай жұмыссыздардың басым үлесі негізінен жастар мен әйелдерге тиесілі екендігін анықтап отыр. Сондықтан, бүгінгі күні бізге еңбек ресурстары және жұмыспен қамтуды дифференциялау мәселесі де өзекті болып тұрғанын айтар едім. Мәселен, қазіргі таңда жұмыс күшінің артылуы жағдайына ұшырап отырған өңірлер және керісінше еңбек ресурстарының жетіспеушілігі аса жоғары сезілетін аймақтар да бар. Сондай-ақ, еңбек және ішкі миграция саласы бойынша деректер де республика бойынша бірнеше ондаған мың жұмыс күшінің жетіспеушілігін алға тартады. Жұмыссыздықты төмендету және жұмыспен қамтуды жақсартудың негізгі бағыттары жұмыс күші сұранысы мен ұсынысына әсер ету жолымен іске асады. Әрбір бағыт пен шараны іске асыру кәсіпорын деңгейінде, аймақ деңгейінде және республикалық деңгейде сәйкес экономикалық механизмдерді құруға қажет етеді.

Жұмыс күшіне сұранысты қалыптастыру жұмыс берушінің  қажеттіліктері мен мүдделеріне  бағынышты. Оның негізгі мотиві –  пайда табу мақсатында ол басқаратын кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз ету болып табылады. Жұмыс күшіне сұранысты қалыптастыру саясатының бірінші және негізгі бағыты –  жұмыс орындарын сақтау және модернизациялау, жаңа жұмыс орындарын құру және тиімсіз, керексіз жұмыс орындарын жабу. Бұл  шаралар жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарда жергілікті және аймақтық билык оргагдары  қолдауымен жүзеге асады. Олар бірінші  кезекте тұтыну тауарлары мен  қызметтері сферасында қажетті қаражаттарды тартуға көмектеседі.