Жұмыссыздық-әлеуметтік құбылыс ретінде

Жұмыссыздарға берілетін әлеуметтік кепілдіктер. Жұмыссыз деп танылған азаматтарға  жәрдемақы міндетті түрде төленіп  отырған. Ол мынадай азаматтарға:

36. әртүрлі жағдайларға байланысты  жұмыстан босатылғандарға;
37. кәсіби – техникалық орташа және жоғарғы оқу орындарын бітіргендерге;
38. ұйымнан босатылғандар және т. б.жәрдемақы.

Жұмыспен  қамту және жұмыссыздықты несиелендіру – жұмыспен қамту және жұмыссыздықты  несиелендіру жаңа жұмыс орындарын  тұрғызуға деген мүмкіншілік.

      Қазақстандағы еңбек нарығының  қазіргі жағдайы экономикада  жұмыспен қамтылған азаматтар  саны мен сала бойынша қамтылған  өзгерістерінің төмендеуімен сипатталады.  Бұл көрсеткіштерді келесі кестеден  көруге болады.

 

Кесте 1. ҚР-ы бойынша 2006-2008 жылдардағы  жұмыспен қамтылғандардың, жұмыссыздардың саны және жұмыссыздықтың  деңгейі. [18]

	2006				2007						2008
	Барлығы	ерлер	әйелдер		Барлығы		ерлер		әйел-дер		Бар-лығы		ерлер	әйел-дер
Экономикалық тұрғындар белсенді халық, мың адам	8028,9	4071,5	3957,4		8228,3		4167,3		4061,0		8415,0		4244,1	4170,9
Экономикалық тұрғындар белсенді халықтың деңгейі, %	29,7	74,9	65,0		70,4		75,6		65,7		71,1		76,1	66,7
Жұмыспен қамтылған халық, мың  адам	7403,5	3808,9	3594,6		7631,1		3922,8		3708,3		7857,2		4017,7	3839,5
Жалдамалы қызметкерлер, мың адам	4776,6	2501,0	2275,6		4973,5		2590,4		2383,0		5199,4		2711,0	2488,4
Өз бетінше жұмыс істейтін қызметкерлер	2626,9	1307,9	1319,0		2657,6		1332,4		1325,3		2657,8		1306,8	1351,0
Жұмыссыздар, мың адам	625,4	262,5	362,9		597,2		244,5		352,7		557,8		226,4	331,4
Жұмыссыздық деңгейі, %	7,8	6,4	9,2		7,3		5,9		8,7		6,6		5,3	7,9
Жастар жұмыссыздығының деңгейі, %	12,1	10,0	14,7		9,4		8,5		10,5		7,4		6,8	8,2
Ұзақ мерзімді жұмыссыздық деңгейі,%	4,0	2,9	5,1		3,3		2,3		4,3		2,8		1,9	3,7

        

       1-кестеден көріп отырғанымыздай ҚР-да 2008 жылы 7,9 млн. адам жұмыс істейді. 2007 жылға қатысты олардың саны 226,1 мың адамға немесе 3 %-ға өсті. Ерлер 4 млн. адам немесе жұмыс істейтіндердің жалпы санынан жартысынан астам, әйелдер 3,9 млн. адам немесе 49,4 % . Жұмыс істейтіндер құрылымында жалдамалы қызметкерлердің үлесі 66,1%, өз бетінше жұмыспен қамтылғандардың үлесі – 33,8% құрады. 2008 жылдың жұмыссыздар саны 557,8 мың адамды құрап, өткен жылдың тиісті кезеңіне қарағанда 39,4 мың адамға немесе 6,6 %- қысқарды. Жұмыссыздық деңгейі 6,6%(2008) (2006 жылы бірінші тоқсанында – 8,2 %) болды. Жұмыссыздардың жалпы санында ерлер -  226,4 мың адамды,(40,6%), әйелдер – 331,4 мың адамды,(59,4%) құрады.

     Кәсіби даярлауға немесе қайта  даярлауға, біліктілігін арттыруға  5,8 мың адам жіберілді, қоғамдық  жұмыстарға – 34,4мың адам қатысты.

      2008 жылдың  1 сәуіріндегі жағдай  бойынша 9 кәсіпорын түрлі себептермен  өндірісін толық тоқтатты, 82 кәсіпорын  – жартылай тоқтатты, 11 кәсіпорын  – толық емес жұмыс уақыты  режимінде жартылай жұмыс істеді.                          Өз еркінсіз демалыстағы қызмеркерлер  саны 7,5 мың адамды құрады.

 

 

 

 

 

Диаграмма 1. ҚР-ның 1998-2008 жж бойынша негізгі еңбек нарығының көрсеткіштері

 

   Диаграмма 1-дeн көріп тұрғанымыздай 1998 жылмен салыстырғанда жұмыссыздық жеңгейі 13,1%-дан   2008 жылы 6,6%-ға дейін төмендеген(яғни 6,5% азайған). Және экономикалық тұрғыдан белсеңді халық саны да 1998 жылмен салыстырғанда 7 052 600 адамнан   8 412 400 адамға дейін өскенін(1359 800 адам қосылған), соның ішіндегі жұмыспен қамтылған халықтың да санының 6 127 600 адамнан (1998ж)     7 854 700 адамға дейін (1 727 100 адамға көбейген)  көтерілгенін байқауға болады. Ал жұмыссыздар саны 925 000 адамнан  557 700 адамға дейін кеміген, яғни 367 300 адамға қысқарған.

Сонымен қатар, ҚР бойынша жұмыспен қамтылған  халықтың ерекшеліктері:

 

Кесте 2. ҚР бойынша жұмыспен қамту статусы бойынша жұмыспен қамтылған халық. [18]

                                                                                                              

мың адам

	жылдар
	2006			2007
	Барлығы, мың адам	соның ішінде		Барлығы, мың адам	соның ішінде
		қалалық жерде	ауылдық жерде		қалалық жерде		ауылдық жерде
Жұмыспен қамтылған халық, барлығы	7261,0	4077,9	3183,1	7403,5	4471,2	3229,3
Жалдамалы қызметкерлер	4640,5	3192,8	1447,7	4776,6	3305,2	1471,5
Кәсіпорындар мен ұйымдарда	3756,7	2780,1	976,6	3901,9	2899,8	1002,0
Жеке тұлғаларда	564,4	382,2	181,7	558,5	364,6	193,9
Шаруа қожалықтарында	319,5	30,1	289,4	316,2	40,7	275,5
өз бетінше жұмыспен айналысатындар	2620,4	885,1	1735,4	2626,9	869,0	1757,9
Жұмыс берушілер	89,6	46,0	43,7	109,1	61,6	47,6
өз бетінше жұмыс істейтіндер	2427,0	828,1	1598,9	2402,8	791,0	1611,8
өндірістік кооператив мүшелері	33,2	5,4	27,9	30,6	6,6	23,8

 

2007 жылы жұмыспен қамтылған халық саны 7403,5 мың адамды құрайды. Оның ішінде сала бойынша жіктеледі, қалалық, ауылдық жерлерде де көрсеткіш деңгейі әртүрлі. Мәселен, жұмыспен қамтылған халық саны ауылдық жерлерде төмен болып отыр. Жұмыспен қамтылу мәселелері әсіресе үлкен қалалар мен істеуші ауылдарда қиындыққа әкеледі. Ал 2008 жылдың (статистика агенттігінің деректері бойынша) жұмыспен қамтылған халық саны 7854,7 мың адамды құрайды.

2009 жылдың ақпанында жалдамалы қызмеркерлер саны 5 млн. адамды құрады, бұл 2007 жылдың тиісті кезеңдегіден 293,7 мың адамға(3,8%-ға) көп. Олардың санынан мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдарда 4 млн.адам (81,3%-ға), жеке тұлғаларда 0,6 млн. адам (11,3%) шаруа қожалықтарында 0,3млн.адам (7,2%) жұмыс істейді.  2009 жылдың ақпанында ірі және орта кәсіпорындарында 2,9 млн. адам жұмыс істеді немесе жалдамалы қызметкерлердің жалпы санының 56,2%-ы. Жұмыс күші 2007 жылдың тиісті айымен салыстырғанда құрылыста 314,6 мың адамға,   өнеркәсіпте 220,3 мың адамға, білім беруде 147,5 мың адамға, саудада 951,9 мың адамға, жалжымайтын мүлікпен жасалатын операцияларды жүзеге асыру саласында 155,9 мың адамға, қаржы саласында 17,6 мың адамға, денсаулық сақтау саласына 48,8 мың адамға, мемлекеттік басқаруда 88,3 мың адамға  өсті.

2008 жылдың  ақпанның соңында ірі және  орта кәсіпорындарда 23 мың бос  жұмыс орны болды. Бұл 2006 жылдың  қаңтарымен  салыстырғанда 1,4 бірлікке  көп.ең көп жұмыс орны  саны  мемлекеттік басқаруда – 5965 бірлік  (олардың жалпы саны нан 26%),  өнеркәсіпорындарында – 5377 бірлік(23,4%) сақталды. Аталған кезең ішінде  жылжымайтын мүлікпен жасалатын  операцияларды жүзеге асыру саласында  – 2589 бірлікті (11,3%), қаржы қызметінде  - 2053 бірлікті ( 9%),  құрылыс ұйымдарында  1864 бірлікті(8,1%) ,көлік және байланыста 1617 бірлікті (7,1%)  құрады.Еңбек ресурстарындағы  жалпы жұмыспен қамтылған халықтың  санымен анықталған , еңбек нарығының белсенділігі , орта есеппен сол кезеңде – 72,7 %-ды құрайды. Ағымдағы жылдың ақпанында денесаулық сақтау саласында қаңтармен салыстырғанда бос жұмыс орындары 350 бірлікке(37,2%) , өнеркәсіпте 279 бірлікке(5,5%), мемлекеттік басқаруда 247 бірлікке(4,3%), білім беруде 111 бірлікке(%) жылжымайтын мүлікпен жасалатын операцияларды жүзеге асыру саласында 86 бірлікке (3,4%), құрылыста 78 бірлікке (4,4%) өсті. Қаржы құрылымдарында олардың санының азаюы – 127 бірлік (5,8%), саудада – 72 бірлік (11,5%) байқалды.

2009 жылғы  қаңтарда жалдамалы қызметкерлер саны 3329,1 мың адамды құрады, оның ішінде ірі жəне орта кəсіпорындарда – 2917,3 мың адам, бұл 2008 жылғы өткен аймен салыстырғанда 17,1 мың адамға (0,6%-ға) аз. 2009 жылғы қаңтарда ірі жəне орта кəсіпорындарда 48,2 мың адам қабылданды. Əр түрлі себептермен 64,4 мың адам ірі жəне орта кəсіпорындардан жұмыстан шықты. 2009 жыл қаңтардың соңында ірі жəне орта кəсіпорындарда (0,7% тiзiмдiк санға) 23,2 мың бос орындарды толтырылмады. Бұл 2008 жылдың желтоқсанына қарағанда (6,1%-ға) 1,4 мың бiрлiкке аз.

2008 жылғы  төртінші тоқсанда жұмыссыздар  саны (табысты жұмысы болмаған, оны  үздіксіз іздеген және оған  кірісуге әзір болған 15 жастағы  және одан асқан адамдар) 559,3 мың  адамды құрап, өткен тоқсанмен  салыстырғанда 18,7 мың адамға немесе 3,5%-ға артты. Жұмыссыздық деңгейі  6,6% (2008 жылғы үшінші тоқсанда –  6,4%) құрады.

Диаграмма 2. 2007-2008жж. Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыздар саны және жұмыссыздық деңгейі [19]

 

        Жұмыссыздық  деңгейінің артуы жұмыспен қамтылған  халық санының азаюымен түсіндіріледі.  Республика экономикасында 2008 жылғы төртінші тоқсанда 7,9 млн. адам жұмыспен қамтылды, бұл  үшінші тоқсанға қарағанда 63,3 мың адамға (2,7%-ға) аз. Жұмыспен қамтылған халықтың арасында ерлердің  саны 4 млн. адамды  немесе 51,1%, әйелдердің саны – 3,9 млн. адам немесе 48,9% құрады.

Кесте 3. 2008 жылы  Қазақстан Республикасындағы  еңбек рыногының негізгі индикаторлары. [18]

	2008 жыл
	15 және одан асқан жастағы  халық
	I тоқ-сан	II тоқ-сан	III тоқ-сан	IV тоқ-сан	анықтама үшін:  2007ж. IV тоқсан
Жұмыссыз халық, мың адам	573,8	557,2	540,6	559,3	579,0
Жұмыссыздық деңгейі, %	6,9	6,6	6,4	6,6	7,0
15-24 жастағы жұмыссыздар, мың  адам	108,8	97,5	90,3	89,8	105,9
Жастар жұмыссыздығының  деңгейі, %  (15-24 жастағы)	8,1	7,4	7,0	7,1	8,2
Ұзақ  мерзімді жұмыссыздық  деңгейі, %	2,9	2,7	2,6	2,7	3,2
Жұмыспен қамтылған  халық, мың адам	7762,9	7868,4	7925,4	7862,1	7680,4
Жұмыспен қамту деңгейі, %-бен:
15 жас  және одан асқан жастағы   халыққа шаққанда	65,9	66,5	67,0	66,4	65,7
экономикалық  тұрғыдан белсенді халық	93,1	93,4	93,6	93,4	93,0
Жалдамалы қызметкерлер, мың адам	5138,3	5186,0	5237,6	5229,9	5035,8
жұмыспен  қамтылған халық санындағы үлесі, %	66,2	65,9	66,1	66,5	65,6
Өз бетінше жұмыспен қамтылғандар, мың адам	2624,6	2682,4	2687,8	2632,2	2644,6
жұмыспен қамтылған халық санындағы үлесі, %	33,8	34,1	33,9	33,5	34,4
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық, мың адам	8336,8	8425,6	8466,0	8421,4	8259,4
Халықтың экономикалық тұрғыдан белсенділік деңгейі, %	70,5	71,2	71,6	71,2	70,6
Экономикалық тұрғыдан енжар халық, мың адам	3485,5	3401,9	3364,3	3410,5	3434,6
Халықтың экономикалық тұрғыдан енжарлылық деңгейі, %	29,5	28,8	28,4	28,8	29,4

Сөйтіп, жалпы Қазақстандағы жұмыспен қамту деңгейінінің алдыңғы онжылдықпен салыстырғанда едәуір өсіп келе жатқаның байқаймыз, бірақ  соңғы жылдардағы дағдарыс та Қазақстанға әсер етпей қоймағанын байқаймыз. Қазіргі Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық деңгейі 7% құрайды, жұмыссыздар саны дағдарыс кезінде күннен күнге өсіп келеді, әсіресе құрылыс, қызмет көрсету, қаржы салаларында бұл құбылыс өршу үстінде. Жұмыссыздық барлық адам мен оның отбасы үшін өткір әрі күрделі, салдарына қарай көп векторлы дағдарыс жағдайы болып табылады. Оны жеңу үшін  көрсетілетін көмек әлеуметтік жұмыстың маңызды мақсаттарының бірі.

2.2 Әлеуметтік топтардың жұмыспен қамтылуы және жұмыссыздық деңгейі

 

  2006 жылдың 1 шілдесіне еліміздегі халық саны ағымдағы деректер бойынша 15301,4 мың адамды құрады, соның ішінде қалалық - 8763,9 мың (57,3%), ауылдық - 6537,5 мың адам (42,7%).

        Республикада 120-дан астам ұлт (этностар мен этникалық топтар) өкілдері тұрады, 2006 жылдың 1 шілдесіндегі жағдай бойынша қазақтардың саны 9008,0 мың адамды, орыстар – 3962,1 мың, украиндар – 444,7 мың, өзбектер – 433,5 мың, ұйғырлар – 231,4 мың, татарлар – 229,1 мың, немістер – 222,5 мың адамды құрады Республика халқының жалпы санында ең көп үлес салмақты қазақтар – 58,9% және орыстар – 25,9% алып отыр. Басқа этностар мен этникалық топтар үлесіне республика халқының 15,2% тиесілі. 2006 жылдың 1 қаңтарындағы жағдаймен салыстырғанда қазақтар саны 94,7 мың адамға немесе 1,1%,-ға, тиісінше өзбектер - 4,6 мың немесе 1,1%-ға, ұйғырлар - 1,6 мың немесе 0,7-%-ға өсті; ал орыстардың саны 17,2 мың адамға немесе 0,4%-ға, тиісінше украиндар – 4,1 мың немесе 0,9%-ға, татарлар – 0,5 мың немесе 0,3%-ға және немістер – 0,2 мың немесе 0,1%-ға азайды. 2009 халық санағы бойынша Қазақстан Республикасының халқы 16 304 840санына тең.

Жұмыспен  қамтылған жалпы ҚР-ның халқын этникалық бөліп қарайтын болсақ, олардың 4360,6 мыңы қазақтар, 1917,5 мың орыс ұлты, 214,7 мыңы украин, 207,2 мыңы өзбектер, 111,1 мыңнан ұйғырлар,татарлар, неміс ұлты және 370,2 мың басқа ұлттарға тиесілі. Ал жұмыссыздардың жалпы санының (625,4мың) қазақтар-368,3мың; орыстар - 161,9 мың; украиндар - 18,2 мың; өзбектер - 17,5 мың; ұйғырлар - 9,4 мың; татарлар - 9,3 мың; немістер - 9,3 мың; басқа ұлттар – 31,2 мың адамы жұмыссыз болып табылады(4-кесте).

        Елде халық көші-қонының оң айырымы сақталып келеді, ағымдағы жылдың қаңтар- маусымында оның шамасы 18746 (14148) адамды құрады, одан ТМД елдерімен - 15892 (17825) адам. Ағымдағы жылдың қаңтар-маусымында Қазақстанға келгендер саны 2005 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 5008 адамға немесе 13,2%, ал Қазақстаннан кеткендер саны 9606 адамға немесе 1,7 есе азайды. ТМД елдерінен келгендер мен сол елдерге қоныс аударғандар үлесі олардың жалпы санынан тиісінше 86,1% және 87,9% (88,7% және 66,4%) құрады.