Жас сарбаздардың әлеуметтік-психологиялық бейімделуін зерттеу

Демографиялық бөлім: респонденттердің «паспорттық» мінезін құруға жағдай етеді: фамилия, жынысы, жасы, мамандығы. Бұл бөлімнің негізгі мәні – алынған ақпараттарға сапалы талдау жасау.

   Анкета сұрақтарын жіктеудің әр - түрлері болады: мазмұны бойынша, ситуациясы бойынша, функциялары бойынша.                  

Кесте 2.1 Анкета сұрақтарының жіктелулер          

Мазмұны бойынша
Фактілер	Мотивтер

Ситуациясы бойынша
Шартсыз	Шартты

Формасы бойынша
Ашық	Жартылай жабық	Жабық		Тура	Жанама
		Дихотомиялық	Веерлі жауаптары бар

 

Функциялары бойынша
Фильтрлі	Мазмұнды	Бақылаушы

  

Фактілер  – адам әрекеттері мен олардың нәтижелерін анықтайды. Ақпаратты зерттелінушінің есіндегі мен білімі негізінде алынады.

Мотивтер туралы сұрақтар – қандай да бір ойдың, әрекеттің, бағаның себептерін субъективті  қабылдануын анықтайды. Мұндай сұрақтар негізінде зерттелінушінің не істеді, не істейді, не істемек ойы бар туралы мәліметтер алуға болады. Мұндай типтес сұрақтарды қолдану респонденттер үшін қиындық туғызады, жауаптардың сенімділігі – неғұрлым төмен болады.

 Шартсыз сұрақтар  – нағыз шынайы ситуациялар беріледі, зерттелінуші шынымен әсерге берілуі мүмкін ( мысалы: сізге психолог мамандығы ұнай ма? Мұғалім, тренер).

 Шартты сұрақтар  – қияли ситуациялық сұрақтар. Зерттелінуші қазір ол жағдай  да емес, бірақ болғысы келеді. 

 Ашық сұрақтар –  зерттелінушілерге өзіндік жауаптарын құруға бағытталады. Фактілер мен мотивтер туралы диагност үшін қызық және күтпеген мәліметтер алу.

 Жабық сұрақтарда  – дайын берілген жауаптардың  бір нұсқасын таңдау.

Тура сұрақтар – диагностика  мақсаты мен міндеттеріне сәйкес ақпарат алуға бағдарланған.

 Жанама сұрақтар  –диагностталатын белгіге мүлдем  сәйкес емес сұрақтар тізімі. Мұндай сұрақтар, шынайы ақпарат  алуға сенімділік жоқ кезде  өте тиімді.

Фильтрлі сұрақтар: а) жалпыланған сипаттағы сұрақтар (зерттелінуші жауап бере отырып, нақты детальмен жауап беретін сұрақтардан құтылады); б) респонденттерді қарастырылатын тақырып бойынша компетентті, компетентті еместерге саралау.

Мазмұнды сұрақтар –  диагностталатын құбылыстың көрінуінің деңгейі мен кезеңі туралы негізгі  ақпарат.

Бақылау  сұрақтары – зерттелінушіден алынған ақпарат сенімділігін бағалауға мүмкіншілік береді. Сонымен қатар, мұндай сұрақтар сауалнамада, респондент олардың арасындағы байланысты көре алмайтындай орналасуы керек [7].

Әскери сарбаздарға  арналған анкета 15 сұрақтан тұрады. Негізгі қамтылған тұстары: сарбаздардың жас ерекшеліктері, туған аймақтары, білімі, отбасылық жағдайлары, әскери қызметке байланысты қатынастары.

Кесте 1 Сарбаздардың әлеуметтік –психологиялық бейімделуін зерттеуде  қолданылған анкета:

1. Сіздің аты –жөніңіз, тегіңіз?
2. Қай жылы туылдыңыз?
3. Еліміздің қай аймағынан келдіңіз?
4. Біліміңіз бар ма? Қандай?
5. Жанұяңыз бар ма?
6. Сіздің әскери қызметке деген қатынасыңыз:
1. Шын ниетіммен борышымды өтеп жатырмын;
2. Шын ниетіммен борышымды өтеп жатқан жоқпын (неге екендігін жазыңыз)______________________________________________
7. Әскердегі қызметті сіз қалай бағалайсыз (бірнеше позицияны көрсетуге болады:
1. әскери қызмет еліме нақты бір артықшылықтар әкеледі;
2. Әскери қызмет мен үшін өмір мектебі сияқты;
3. әскери қызмет мен үшін азаматтық борыш;
4. әскери қызмет мен үшін бос уақытты өткізу сияқты;
5. басқа пікіріңіз бар ма, болса жазыңыз:____________________________

8) Сіз әскери  қызметте материалды-тұрмыстық жағдайларға  қанағаттатанасыз ба?

	Толық қанағаттанамын	Негізінде қанағаттанамын	Қанағаттанбаймын	Жауап беруге қиналамын
Асханадағы тамақ әзірленуіне
Медициналық қызметке
Заттардың берілуіне
Қаржылай  қолдаудың уақытымен көрсетілуіне
Жуыну, тазалық  бөлімі қызметі

9) Өзіңіздің өзарақатынастарыңызға  қанағаттанасыз ба?

	офицерлермен	сержанттармен	сарбаздармен
Толық қанағаттанамын
Негізінде қанағаттанамын
Негізінде қанағаттанбаймын
Толық қанағаттанбаймын
Жауап беруге қиналамын

10) Әскери  қызметке байланысты сіз негізінде  не ойлайсыз, сезінесіз? (бірнеше позицияны атап көрсетуге болады):

	Кімдердің тарапынан?
	офицерлер	прапорщиктер	сержанттар	сарбаздар
Қамқорлық пен  назар	43	51	59	67
Барлығына көмектесіге  дайын	43	52	60	68
Мейірімділік  пен тртіптілік	45	53	61	69
Сіздің еңбегіңізді бағалаудағы әділеттілік	46	54	62	70
Бәлденушілк пен менмендік	47	55	63	71
Сіздің қызығушылықтарыңызды ескермеу	48	56	64	72
Әскери қызметтен тыс  барлығына толық елемеу	49	57	65	73

 

  

11)  Егер сіздің әскери бөліміңізде сенім телефоны болатын болса, сіз оны қолданасыз ба?

a) әрине, ия;

b) нақты жағдайға  байланысты

c) жоқ, қолданбаймын (себебін көрсетіңіз):________________________

_______________________________________________________________  

d)  — жауап беруге қиналамын.

12).  Төмендегі бекітімдердің қайсысы бөлімдегі сіздің орыныңызды бейнелейді:

a) мен өзімді  ұжымда еркін және сенімді  ұстаймын;

b) мен жалғыздықты  сезінемін, ой бөлісетін ешкім  жоқ;

    c) ұжымда мен әрқашан ойымды  еркін айта аламын;

d)  мен әскерлестеріммен өзара қатынасқа түскенге қиналамын;

13) Сіздің ұжымыңызда қаншалықты достық қатынастар дамыған:

a) ұжымда барлығы бір-бірімен достық қатынаста;

    b) әскердің бір кезеңінде ғана  достасады;

c) жерлестер  ғана жолдасады; 

d) ұжымда достық  емес, қысымды атмосфера бар;

e) жауап беруге қиналамын.

14) Бөлімшедегі  әскери қызметке қанағаттанбасаңыз,  себебін көрсетіңіз:

a) жауынгерлік техникаларды меңгерудегі қиыншылықтар;

b) физикалық  жүктемелер;

c) жауынгерлік  жаттығулардың дұрыс ұйымдастырылмауы;

d)ұжымдағы  қатынастардың жарғыда жоқ қатынастары (балағаттау, 
төбелес, қорлау);

e)әскери қызметті  өтеу орынының туған жерден  алыстығы;

j) командирлер тарапынан әділетсіздік қатынастар;

15) Өз ұжымыңыздағы рухани-әлеуметтік климатты бағалаңыз:   

 a) жақсы жағдай жасалған, өзімді сенімді ұстаймын;

   b)ұжымда  шағын топшалар өте көп, олардың  ойлары толық ұжымға сәйкеспейді;

   c) ұжымда  өзара қатынастар жоқ, жалғыздық  сезімі бар;

   d) басқа  пікіріңіз:____________________________ ______________________

А.Г. Маклаков, И.В. Червяниннің  «Бейімделушілік» көпдеңгейлі тұлғалық сауалнамасы 1993 жылы өңделіп жасалған. Психикалық және әлеуметтік дамудың  интегралды ерекшеліктерін бейнелейтін  кейбір психофизиологиялық және әлеуметтік-психологиялық  сипаттарын бағалау негізінде индивидттің бейімделу мүмкіншіліктерін зерттеуге арналған. Сауалнама стандартты әдістемелердің қатарына жатқызылады және психологиялық таңдау, оқу және кәсіби іс-әрекетті психологиялық қолдау үшін қолдануға ұсынылады.

Тұлғалық сауалнама  нәтижелерінен қарапайым талдаудан (жарамды немесе жарамсыз) бастап, күрделі тұлғалық сипаттамаларға дейін қорытынды жасауға болады.

«Бейімделушілік» көпдеңгейлі  тұлғалық сауалнамасы 165 сұрақтан тұрады және 4 құрылымдық деңгейі бар. Бұл  әр түрлі көлемдегі және сипаттағы мәліметтерді алуға мүмкіндік береді.

Бірінші деңгейдегі шкалалар өзіндік болып табылады және СМИЛ¹  -дің негізгі шкалаларына сәйкес келеді. Тұлғаның типологиялық сипаттамаларын беріп, мінез акцентуациясын анықтайды. Екінші деңгейдегі шкалалар ДАБ  («Дезадаптационные нарушения»), астеникалық және психотикалық реакциялар мен күйлерінің дезадаптациялық бұзылыстарын анықтауға арналған.  Үшінші деңгейдегі шкалалар: мінез-құлықтық реттеу, коммуникативті потенциал және моральды нормативтілік.  Төртінші деңгейдегі шкалалар — тұлғалық адаптациялық потенциал.

Сауалнама 165 сұрақтан тұрады және төмендегі шкалаларға ие:  

- сенімділік; 

- бейімделушілік қабілеттері;  

- жүйкелік-психикалық  тұрақтылық; 

- моральды нормативтілік.

Жүргізу процедурасы  мен нұсқаулыққа тоқталайық. Әдістеме басында төмендегідей нұсқаулық беріледі: «Қазір сізге бірқатар сұрақтарға жауап беру ұсынылады. Сіз оларға «иә» немесе «жоқ» деп ғана жауап беру қажет. Барлық сұрақтар тікелей сіздің өзіндік сезіміңізге, мінез-құлқыңызға және мінезіңізге қатысты. «Дұрыс» немесе «дұрыс емес» сұрақтар мұнда кездеспейді, сондықтан көп ойланып, достарыңызбен ақылдасудың қажеті жоқ. өз күйіңізге және өзіңіз туралы түсініктеріңізге ғана сәйкестендіріп жауап беріңіз».

Респондент әр бір  сұраққа «иә» немесе «жоқ» деген жауап беру керек. Сондықтан нәтижелерді өңдеу барысында кілтке сәйкес келген жауап сандары ғана ескеріледі. Кілтке сәйкес келген әр жауап ұпай сандарымен есептеледі.

Нәтижелерді өңдеу әр шкала бойынша зерттелінушінің  кілтке сәйкес келген жауаптарын есептеу жолы арқылы жүзеге асырылады. Зерттелінушінің өзін әлеуметтік-бейнелік жағын көрсетуін бағалау үшін өңдеуді  сенімділік шкаласынан бастаған жөн. Егер зерттелінуші сенімділік шкаласы бойынша 10 ұпайдан жоғары алатын болса, тестілеу нәтижесін сенімсіз деп есептеп, түсіндіру жұмыстарын өткізгеннен кейін қайта тестілеуді қайталаған жөн.

Тест кілті:

- Сенімділік (С): «Жоқ»: 1, 10, 19, 31, 51, 69, 78, 92, 101, 116, 128, 138, 148;

- Бейімделушілік қабілеттері  (БҚ): «Да»: 4, 6, 7, 8, 9, 11, 12, 14, 15, 16, 17, 18, 20, 21, 22, 24, 27, 28, 29, 30, 33, 36, 37, 39, 40, 41, 42, 43, 46, 47, 50, 56, 57, 59, 60, 61, 63, 64, 65, 67, 68, 70, 71, 72, 73, 75, 77, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 86, 88, 89, 90, 91, 93, 94, 95, 96. 98, 99, 102, 103, 104, 106, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 117, 118 119, 120, 121. 122. 123, 124, 125, 126, 129, 131, 133, 135, 136, 137, 139, 141, 142, 143, 145, 146, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 161, 162, 164, 165. «Жоқ»: 2, 3, 5, 13, 23, 25, 26, 32, 34, 35, 38, 44, 45, 48, 49, 52, 53, 54, 55, 58, 62, 66, 74, 76, 85, 87, 97, 100, 105, 107, 127, 130, 132, 134, 140, 144, 147, 159, 160, 163;

- Жүйкелік – психикалық  тұрақтылық (ЖПТ): «Иә»: 4, 6, 7, 8, 11, 12, 15, 16, 17, 18, 20, 21, 28, 29, 30, 37, 39, 40, 41, 47, 57, 60, 63, 65, 67, 68, 70, 71, 73, 75, 80, 82, 83, 84, 86, 89, 94, 95, 96, 98, 102, 103, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 115, 117, 118, 119, 120, 122, 123, 124, 129, 131, 135, 136, 137, 139, 143, 146, 149, 153v 154, 155, 156, 157, 158, 161, 162. «Жоқ»: 2, 3, 5, 23, 25, 32, 38, 44, 45, 49, 52, 53, 54, 55, 58, 62, 66, 87, 105, 127, 132, 134, 140;

- Коммуникативті қабілеттері  (КҚ): «Иә»: 9, 24, 27, 33, 46, 61, 64, 81, 88, 90, 99, 104, 106, 114, 121, 126, 133, 142, 151, 152. «Жоқ»: 26, 34, 35, 48, 74, 85, 107, 130, 144, 147, 159;

Моральды нормативтілік (МН): «Иә»: 14, 22, 36, 42, 50, 56, 59, 72, 77, 79, 91, 93, 125, 141, 145, 150, 164, 165. «Жоқ»: 13, 76, 97, 100, 160, 163.

Кесте 2.1 Шкалалардың атауы мен кілтке сәйкес келген жауап сандары

БҚ	ЖПТ	КҚ	МН	Қатарлар
62->	46->	27-31	18->	1
51-61	38-45	22-26	15-17	2
40-50	30-37	17-21	12-14	3
33-39	22-29	13-16	10-11	4
28-32	16-21	10-12	7-9	5
22-27	13-15	7-9	5-6	6
16-21	9-12	5-6	3-4	7
11-15	6-8	3-4	2	8
6-10	4-5	1-2	1	9
1-5	0-3	0	0	10