Жас сарбаздардың әлеуметтік-психологиялық бейімделуін зерттеу

Психоанализ ерте қалыптасқан  адамның бейімделу құралының және осы бейімделу процесінің арасындағы өзара қарым–қатынасты зерттеу және индивид пен қоршаған орта арасындағы бейімделу жағдайы индивидке себепкер болу, қоршаған орта мен белсенді тікелей әсер ету процесін талқылауға мүмкіндік береді.

Бейімделу өзгеріспен болуы мүмкін, яғни индивид ойы оның психо физиологиялық жүйесінде тепе-теңдік өзгерістер болады. Бұл жерде Фрейдтің аллопластикалық және аутолпластикалық өзгеріс жайлы концепциясы орынды болып табылады.

Жануарлар белсенді және мақсатқа бағытталған түрде өзінің қоршаған ортасын өзгертеді (ұя, ін салуда). Бірақта аллопластикалық бейімделу кең түрде тек адамға ғана тән. Бұл жерде екі процесс мәнді болып табылады: адам іс-әрекеті қоршаған ортада адамды функциялауға бейімдейді; ал одан кейін (екіншілік) ол құруға көмектескен қоршаған ортаға адам бейімделеді. Ал үшіншіі бір түрі ол аллопластикалық және аутопластикалық түр пішінге байланыссыз және онымен толығымен бірегейлі емес, ол ағзаның функциялануы үшін қолайлы болып табылады. Парр өзінің «адаптациогенез» теориясында осы түр пішінге «шешуші ролді» екіргізеді [3].

Адам ағзасындағы бейімделудің сыртқы құрылымы қандай? Деген сұрақта, әлеуметтік концепциядан биологиялық  концепцияны бөлектей алмаймыз. Баланың  алғашқы әлеуметтік қарым – қатынасы оның биологиылық тепе – теңдігін сақтау үшінде маңызды, сондықтан адамның бейімделу міндеті адамға туғаннан бастап тән. Сонымен қатар адам қоршаған ортаға адамдармен және өзі мен құралған бөлікпен бейімделеді. Адам қоғамға тек бейімделіп қана қоймайды, ол өзі бейімделетін жағдайды құруға белсенді қатысады. Жаңа әлеуметтік жағдай бейімделушінің жеке басына көптеген талаптар қояды – яғни ортаға сәтті, жекелеген түрде сәтті, сәтсіз енуіне байланысты.

Ф.Е. Эмери және Акофаның «мақсатты  әрекеттер жүйесі» мақаласында  индивидті қоршаған ортасына байланысты екі қатынаста қарастырады, яғни ортаға бейімделу денгейіне байланысты сол және басқа денгейді тудыруы.

Жағымсыз әсерлерге ағзаның  бейімделу реакциясының қарқындылығы бірқатар жалпы арнайы емес сипатқа  ие және ол бейімделу синдромы деп аталады. «Бейімделу синдромы» - стрессордың – яғни жағымсыз әсерлердің созылуы мен күшіне жауап беретін және жалпы қорғаныс сипатына ие жануарлар мен адамдар ағзасының бейімделу реакциясының жиынтығы. Стрессор әсерінен дамитын функционалды жағдай – стресс деп аталады. 1936 жылы Канадалық физиолог Г. Селье «бейімделу синдромының» негізгі симптомдары болып бүйрек үсті қыртысының өсуі, айырша бездің кішіреюі, зат алмасудың бұзылысы жатады. Адамның бейімделу мәселесін қарастырғанда психикалық денгейін ескермеи кете алмаймыз. Адамның психикалық бейімделуі күрделі икемделу процесі болып табылады. Осы бейімделу түрі жағымсыз жағдайлар нәтижесінде ең бірінші өзгеріске ұшырап, басқада бейімделу денгейлерінің бұзылысына әкеледі.

Психологиядағы зерттеу жұмыстары бойынша, қоғамдық ғылымдарға «бейімделу» сөзі биологиядан кірген, биологияда бейімделу әр түрлі жануар мен өсімдік әлемінің үнемі өзгеріп отыратын қоршаған ортаға биологиялық икемделу механизмі ретінде қарастырылған.

«Бейімделу» термині (латын  тілінен аударғанда adapto- бейімдеймін) XVIII ғасырдың екінші жартысында пайда болған. Бұл сөздің ғылымға кіруі неміс физиологы Г.Ф.Ауберттің есімімен байланысты, ол бұл терминді есту және көру мүшелерінің сезімталдығының бейімделуін, қандай да бір тітіркендіргішке жауап ретіндегі сезімталдықтың жоғарылау немесе төмендеуінің құбылысын сипаттау үшін пайдаланған.  [13, c.68].

Осы ғылыми импульс бейімделу  мәселесінің зерттелуіне жол  ашты, ол ары қарай эволюциялық  теория мен жалпы биологияның  шегінен шығып, медицина, әлеуметтану, әлеуметтік психология сынды ғылымдарға тарала бастады.

Әлеуметтік-педогогикада «бейімделу»  термині адамның әлеуметтік орта шарттарына, әр түрлі әлеуметтік жағдайларға, өзі кіретін қоғамдарға икемделуін айтады. [31, c.16] Әлеуметтік бейімделу бұл адамның осы орта шарттарына, оның этикалық, психологиялық талаптарына сай тіршілігін сақтап қалуы. Әлеуметтік бейімделу - индивидтің әлеуметтік типтік, стандарттық процесі және нәтижесі [3, c.6].

Бейімделу кез-келген тірі организмнің  қасиеті боп табылады. Бірақ адам тек тірі организм иесі емес, ол ең алдымен күрделі биоәлеуметтік жүйе.

Сол себепті адамның бейімделу  мәселесін қарастырған кезде  мақсатқа сәйкестігі бойынша 3 функционалды деңгейін ажыратады: физиологиялық, психикалық және әлеуметтік [13, c.72]. «Индивидуум- қоршаған орта» жүйесіндегі қалыпты қатынастарды сақтаудағы негізгі рольді психакалық бейімделу ойнайды, оның өтуі  барысында кейбір параметрлер өзгеріске ұшырауы мүмкін. 

Психикалық бейімделуді оның жүйелік  ұйымдасуын негізге ала отырып,  құрылымды, өзін-өзі басқара алатын жүйенің («оперативті» (жедел) тыныштық деңгейінде)  нәтижесі ретінде қарастыруға болады. Мұндай ой қорытысынан толық картина шықпайды. Қажеттіліктер түсінігін енгізу қажеттігі туады. Сонымен бейімделу процесінің өнімділігінің маңызды критерийі өзекті мүмкін болар қажеттіліктердің барынша қанағаттандырылуы. Психикалық бейімделуді тұлға мен қоршаған орта арасындағы адамға тән іс-әрекетті жүзеге асыру барысында индивид өзінің өзекті қажеттіліктерін қанағаттандырып және сонымен байланысты мақсаттарын жүзеге асырып, адамның іс-әрекетіне, қоршаған ортаның талаптарына барынша сәйкестілігін қамтамасыз ете алатын, үйлесімді қатынас қалыптастыратын процесс ретінде анықтауға болады.

Бейімделудің психологиялық мәні мен пайдасы әлеуметтеніп отырған субьект үшін маңыздылығы қорқыныш сезімінен, жалғыздық немесе әлеуметтік үйретудің (оқыту) уақытының қысқаруымен байланысты болуы мүмкін, қоғамдық немесе топтық тәжірибеге сүйенген кезде адам байқап көру және қателесу қажеттілігінен құтылып бірден қажетті мінез-құлық бағдарламасын таңдай алады. Топ үшін өзінің санының сақталуы және  психологиялық құрылымының тұрақтылығының маңыздылығы мүмкін бейімделудің себебі және топ үшін  пайдасы болуы мүмкін. Бұл үшін топ адамның ережелері мен дәстүрлеріне қарсы келмейтін мінез-құлық формаларын бекітіп және мадақтап отырылады. Аталған себептердің біреуі жүзеге асама немесе олардың жиынтығыма немесе психология мен әлеуметтануда әлеуметтік бейімделу процесінің басқа детерминанттары барма сияқты сұрақтар эмпирикалық түрде әлі бекітілген жоқ. Әлеуметтік бейімделудің себебі  субьект немесе топ үшін бейімделу процестерінің өзгерістерінің  пайдасы болуы мүмкін деген ғана болжам жасауға болады.

Психикалық бейімделудің өнімділігі микроәлеуметтік өзара әрекеттің ұйымдасуымен тікелей байланысты. Жанұядағы немесе өнеркәсіптік сферадағы қақтығыстық жағдайларда, формальды емес қарым-қатынас құрудағы механикалық бейімделудің бұзылуы кезіндегі қиыншылықтар өнімді әлеуметтік өзара қарым-қатынастан әлдақайда жиі кездеседі. Сонымен қатар бейімделумен белгілі бір қоршаған ортаның факторларының  анализі  тікелей байланысады, өнімді психикалық бейімделумен басым жағдайларда еліктіретін фактор ретінде қоршаған ортаның жекелеген сапаларының бағасы жақсы үйлесім табады, осындай теріске шығаратын факторлардың бағалауы- олардың бұзылысын білдіреді.

Әлеуметтік бейімделу  деп адамның өзі үшін жаңа өмір сүру шарттарына белсенді түрде икемделу процесін айтады [26, c.98].  Бейімделу процесі – әлеуметтану механизмдері арқылы әлеуметтік құңдылықтарды меңгеруінің мүмкіншіліктері (полифониясы)зор   [26, c.99]. Адам белсенді субьект ретінде өзінің өмірінде адам өркениетінің өнімдерін меңгереді және пайдаланады, оларға басқару, экономикалық, психологиялық, педогогиалық технологиялар мен әлеуметтік кеңістікті меңгерудің әдістері жатады [28, c.255]. Адамның мәдениетінің барлық дерлік элементтері бейімделу механизмі арқылы тұлғаның қалыптасуына қатысады, ол әлеуметтік дамудың басым құрамдас бөлігі болып табылады. Әлеуметтік - адамның маңызды жағы, оның сапалы сипаттамасы. Психикалық дерті бар және балалық шағында әлеуметтену процесінен өтпегендер ғана бұл қатарға жатпайды («Маугли эффекті») [29, c.156].

Қандай шарттарда және қандай механизмдердің негізінде икемделу жүзеге асуына байланысты бейімделудің әр түрлерін ажыратуға болады [6, c.144]:

Физиологиялық (ағзаның  әр түрлі жүйесінің өзара әрекеті), биологиялық (зат алмасудағы өзгерістер және өмірлік мәнді әсерлерге  сай мүшелердің функциялары);

 Психологиялық (психикалық  процестердің, қасиеттердің, күйлердің  деңгейінде адамның жағдайлар  мен шарттарға икемделуі, мысалы  көздің қараңғыда сезімталдығының  жоғарылауы);

Әлеуметтік-психологиялық (жаңа ұжымның өзара қарым қатынасына үйренуі);

Бейімделудің бұл түрлері  өзара әрекеттесіп және бір уақытта  көрінуі мүмкін. Жаңа жағдайларға  бейімделу процесі жылдамдауы  мүмкін, егер адам алдын-ала болатын  іс-әрекеттің жағдайларымен танысып, дұрыс бағдарлану үшін қажетті білім  мен ақпаратқа ие болса.   Сәтті бейімделу үшін өзінің мінез-құлқын дұрыс басқара алу, ортаның талаптары мен ішкі жағдайын терпе-теңдікке келтіру қажет, өмірдің бұрын-соңды болмаған жағдайларына сәйкес дайындықты қалыптастыру да маңызды. 

Тұлғаның ұжымға кіру деңгейлерін қарастыра отырып, әдетте алғашқы  және екінші реттік бейімделуді ажыратады [7, c.58]. Алғашқы бейімделу бастапқы тұлғаның (өмірінде алғашқы рет) ұжымның іс-әрекетіне кіру кезенің қамтиды, ал екінші реттік бейімделу – қызмет атқарудағы кейінгі өзгерістер (жаңа қызметке тұру, басқа қалаға бару, т.б.) 

Тұлғаның бейімделушілігі  негізінде екі деңгейден тұрады, ол ұжымдағы құңдылықтарға тұлғаның қатынасы және ұжымның жаңа мүшесіне деген қатынас. [12, c.345].

1) Бейімделушіліктің  сыртқы қабатының деңгейі- ұжымның  ережелерін тұлғаның тек сырттай ғана қабылдауы, әскери қарызды өтеудің қажеттілігінің салдарынан топ қатарына жататындығын сақтау үшін шартты түрде қабылданған ережелерді сақтауы.   Өзгерістер тұлғаның терең құрылымымен байланысты емес. Қатаң бақылау жоғалса, тұлға өзінің әдеттегі мінез-құлық тәсілдеріне тез қайтуы мүмкін. Қалыптасқан байланыстар мотивталған, берік емес, көбіне тек симпатия мен антипатия болады. Эмоционалды қанағаттану төмен;

2) Терең бейімделу деңгейі- тұлғаның жеке ережесімен немесе ұжымның талаптарының теңбе-тең болуы әсерінің нәтижесінде ұжымның ережелері мен қағидаларын іштей қабылдауы, кейде қайта құрылуы немесе ішкі ережелердің бұзылуы. Бірге шешілетін тапсырмалардың мазмұнымен берік және көптеген қызметтік және жекелеген байланыстар орнатылады.  Тұлғаның осы қатынастар мен және ұжымдағы орнымен қанағаттануы. 

Адам тек әлеуметтік міндеттерді орындап үйрену арқылы қоғамда сәтті бейімделе алады. Бұл әлеуметтік рольдерді меңгеру  процесінде жүзеге асады. Әлеуметтік роль - бұл қандай да бір әлеуметтік іс-әрекетті орындай білу қабілетінің қалыптасуы. [20, c.103].

Әлеуметтік роль меңгерілетін әлеуметтенудің бірнеше түрлерін ажыратуға  болады. Олардың негізгілеріне:  жыныстық рольдік, жанұялық-тұрмыстық, кәсіби-еңбектік, субмәдени-топтық, микроәлеуметтік- статустық, жас ерекшелігі бойынша. [3, c.36].

Жыныстық рольдік әлеуметтену  бұл адамның өзінің жыныстық сәйкестігіне қарай әлеуметтік мінез-құлықтық тәжірибелерді  меңгеруі. Күнделікті өмірде бұл рольдардың көрінуі жас ерекшелігі мен жанұяның жағдайына қарай өзгеріске ұшырауы мүмкін (әлеуметтік рольдер- ұл немесе қыз, қалыңдық немесе күйеу жігіт, әйел немесе ер адам, ана немесе әке, ата немесе әже).

Жанұялық-тұрмыстық роль жанұялық тұрмыстық әлеуметтену  кезінде, яғни адамның жанұядағы  әлеуметтік жағдайына сай әлеуметтік рольді атқаруы. Ол жанұялық өмірдің тәжірибесінде, жанұялық қатынастардың нығаюымен, үй тұрмысын жүргізуімен, балаларды тәрбиелеуді меңгеруінде  көрінеді (әлеуметтік рольдер- күйеуі, ұлы, әкесі, атасы).

Кәсіби-еңбектік роль- кәсіби-еңбектік әлеуметтенудің нәтижесі. Бұл роль адамның белгілі кәсіби іс-әрекетті орындауында көрінеді (әлеуметтік роль- әскери қызметкер, бағдарламашы (программист), мұғалім).

Субмәдени-топтық роль - (субмәдени- топтық әлеуметтену)- адамның тұлғасының белгілі көрінулерін бейнелейді, ол белгілі бір мәдени, ұлттық, діни ортаның тәрбиесімен негізделген. Тіпті бір мемлекеттің әрбір аймағының мінез-құлқында, қарым-қатынас жасау тәсілінде, сөздік қоры мен ерекшелігінде әлеуметтік мәдени айырмашылықтар бар, бұл қоғамның бір ерекшелігін қалыптастыруға себеп болады (Ресейде- казак, вологжандық, сібірлік). Субмәдени-топтық роль адамдарды ұлттық, діни, аймақтық ерекшеліктері бойынша бір-бірінен ажыратады (әлеуметтік рольдер- интеллигент, кәсіпкер, чиновник (төре)).

Микроәлеуметтік-статустық роль - (микроәеуметтік-статустық әлеуметтену)- адамның микро ортадағы (кіші топтағы) статустық мәнез-құлқын анықтайды, оның басқара алу, ұйымдастыру, бағындыру, араласуы, топтағы әлеуметтік өзара әрекетке әсер ете алу қабілеттері. Бұл көсбасшылардың, орындаушылардың, ойлардың генераторларының, қалжыңбастың, шеттетілгендердің рольдері.

Жас ерекшелігі бойынша  роль – (жастық әлеуметтену)- адамның  өмір сүруінің әр түрлі кезеңдеріндегі қоғаммен өзара әрекеттесу ерекшелігін  бейнелейді (статустар мен рольдер- бала, жасөспірім, ересек, егде адам).

Әлеуметтік рольдерді  меңгерген адам әлеуметтік ортада өзіне  сенімді түрде әрекет жасай алады.

Бейімделудің психологиялық  және әлеуметтік-психологиялық механизмдеріне келесілерді жатқызуға болады:

Импритинг (түсіріп алу, сақтап қалу)- адамның өмірлік маңызды обьектілеріне әсер етушілердің ерекшелігін рецепторлық және бейсаналық деңгейлерде сақталып қалуы. Импритинг тек балалық шақта ғана байқалады. Бірақ кейінгі жас кезеңдерінде де қандай да бір бейне, түйсік және т.б. сақталып қалуы мүмкін.