Кенесары хан

Жері құнарлы Жайық бойы атты казактардың қонысына айналады. Арқаның  Көкшетау, Қарқаралы, Есіл, Нұра, Ақмола жерінен қазақ ауылдары қуылып, бекініс сала бастайды.

1824 жылы Кенесарының әкесі Қасым  арғын, найман, керей, уақ сынды  рулардан қол жинап, орыстардың  қонысына шабуыл жасап, қуғынға  ұшыратады. Патша өкіметі қарулы  әскер шығарып, қазақ ауылдарын  шабады. Ел иелерінің бірлігі болмай, патша әскерлерінің тегеурініне төтеп бере алмаған Қасым туған жері Көкшетауды тастап, балалары Есенкелді, Саржан, Бопы, Кенесары, Бопайды ертіп, Орта жүздің арғын, найман, керей, уақ сияқты руларының 40 мың үйіменен Қаратауға, Шу бойына келіп қоныстанады. Кенесарының әкесі Қасым, ағалары Есенкелді, Саржанды қоқандықтар алауыздықпен у беріп өлтіреді. Бұған төзбеген Кенесары Қоқан бектерінен қанды кек алады да, Ұлытау өңіріне, одан Жаңаарқа жеріне көшеді.

Көтерілістің басты мақсаты  – Қоқан мен Ресейдің құрамына қосылып үлгермеген қазақ өңірлерінің дербестігін сақтау, қазақ жерлерін бекіністер мен жаңа округтік билеу арқылы жан – жақты отарлауды тоқтату еді.

Көтерілістің қозғаушы күші – қазақ  шаруалары. Бұл оған халықтық сипат  береді. Сондай – ақ көтеріліске ірі ақсүйек өкілдері сұлтандар Шеген, Қамқожа Уәлиұлы, Тани Төртайұлы, Ағаным ханым, Ақмола округінен Күшік, Жадай, Кіші жүзден Жоламан би Тіленшіұлы және халық ордасында беделдері аңызға айналған батырлар Ағыбай, Аманкелді Имановтың атасы Иман, Бұхарбай, Бұғыбай, Аңғал батыр, Сұраншы, т.б. қатысады. Тек қазақ шаруалары ғана емес, Қоқан мен Хиуа бектерінен, қырғыз манаптарынан, орыс помещиктерінен озбырлық көрген, пана іздеген, әділеттік, бостандықты көксеген айла амалдарын қолданғаны мәлім. Қазақ сұлтандары мен төрелеріне кейінгі мұраға қалдыратын құнарлы жерлер, аға сұлтан, болыс, би сияқты әкімшілік қызметтерге тағайындау, алтын, күміспен ақы төлеу, алым – салықтан босату, адал қызметтері үшін шекпен, алтындатқан қылыш, зерлі ту, грамота қағаздар беру сияқты құйытыртқы әрекет жасайды. Ал қарсы болғандары қарақшы, ел бұзар, тонаушы атанады.

Осынау азаттық қозғалысы қанат  жайып, оның көсемі Кенесарының аты  жер жарып тұрғанда, Сарысудың  бойында 1841 ж. Үш жүздің өкілдері бас  қосып, баталасып, ежелгі дәстүр бойынша оны ақ киізге салып көтеріп, хан сайлайды, Кенесары бастаған ұлт – азаттық көтерілісі жеті жыл бойы патша өкіметіне бой бермей, уақыт өткен сайын кең – байтақ қазақ елінің жаңа аймағына жайылып, өрши береді.

Кенесары – мемлекет қайраткері. Ол өз мемлекетін нығайту мақсатында прогрессивті маңызы бар реформалар жүргізген. Осы реформалар қазақ халқының бірігуіне , қазақ мемлекетінің күшеюіне әсер етеді. Мемлекеттік аппаратта мемлекеттің басында Кенесарының өзі тұрған.

Ең жақын серіктерінен – батырлар, билер, хан туыстарынан – Хан кеңесі құрылады. Хан кеңесі кеңесуші, ақылдасушы орын болады. Кенесары мемлекеті сот, елшілік, қаржы – қаражат, әскери іспен айналысатын жеке адамдар арқылы басқарады. Оның тұсында елді басқару белгілі бір жүйеге келтіріліп, мемлекеттік аппарат жеке салаларға бөлінеді, әрі атқарушы белгілі бір мемлекеттік функцияға ие болады.

Сот – құқықтық реформаның мақсаты  барымта, өзара талас пен ру араздығын  тоқтату еді.

Кенесары жас сарбаздарды әскери іске жүйелі түрде баулуды қолға алған. әскерлерінің бір бөлігі тұрақты түрде әскери өнерге үйретіледі. Қатаң әскери тәртіпке ерекше көңіл бөлінеді. Тәртіп бұзғандар жазаланады, опасыздық, сатқындық жасағандарға өлім жазасын қолданған.

Ол жаңаша әскери айырым белгісін де еңгізеді.

Кенесары талантты қолбасшы ретінде әр түрлі соғыс тактикасын шебер қолдана білген.

Кенесары шаруашылыққа ерекше көңіл  қойған. Ол қазақтарды егіншілікке  тартқан. Орынбор генерал – губернаторы  Обручевке жазған хатында Кенесарының: «Қайырымды генерал маған патшаның шапағатын алуға көмектессе, онда мен тыныш өмір сүріп, өз қырғыздарымды егіншілікпен, аң аулау және басқа бейбіт істермен айналысуға мәжбүр ететін едім» дегн сөзі дәлел.

Кенесары құрған қазақ мемлекеті  туралы Ресейдің «Голос» газеті: «Абылай  ханның тікелей ұрпағы, оның немересі Кенесары өзінің ерекше ерлігі мен аты шыққан батыр және қырғыздар расында ерекше беделді адам болатын» деп жазады.

Кенесарының өзі жазғанындай, Қазақстанға  патшалық Ресей мен Орта Азия хандықтары қауіп төндіріп тұрғандықтан Кенесары өзі құрған мемлекетті сақтай алмады.

1847 жылы Кенесары Қырғыз жеріне  басып кіреді. Бұл күресте алға  қойған мақсаты қазақтар мен  қырғыздардың жауы Қоқанға және  оның серіктері қырғыз манаптарына  қарсы күресу еді.

Кенесарының қырғыздармен шайқасының тағдыры қырғыздардың жеңісімен аяқталады.

Алайда ол қазақ халқының ұлт  – азаттық қозғалысында көрнекті орын алады. Бұл – үш жүз қазақтарын патшалық отарлауға қарсы жұмылдырған, 19 ғ. ең ірі көтеріліс болды.

Сабақ барысында ел аузындағы Наурызбай, Ағыбай батырлар, жоңғар шапқыншылығында ерлік көрсеткен батыр бабаларымыз туралы айтып өтемін, ал Кенесары қозғалысында ерлік көрсеткен батырлар туралы мәлімет аз. Кенесары өзі айтқандай: «Кімнен таяқ жегендей, біздің қазақ баласы, Алдырып жүрген дұшпанға, ауызының аласы!» болмай, біртұтас Алаш елі болайық деп сабағымды аяқтаймын.

 

 

Қорытынды

     Тарих тәуелсіздік жолы – қиын жол екендігін дәлелдейді. Тек санасы жоғары; бірлігі бір, тірлігі бар, өнері де өнегелі болған елде ғана тәуелсіздік баянды болады. Хан Кененің өмірі, оның өсиеті осының көрінісі.

     Хан Кененің халқымыздың қаһарман перзенті болу жолы ерекше. Ол – елім деп еңіреген, халқым деп қайысқан, қан жұтқан, запыран құсқан ұл еді. Кенесары көрінер көзге басын өлімге байлаған, халық басына күн туғанда елдің тірлігін, елдігін, бірлігін, оның еркіндік туын ұстады. Бұл - хан Кененің батырлығы еді.     

Нақ осы күрестің әсерімен 19 ғасырдың 50 – 60 жылдары көтерілістер кең өріс алды.

 Кенесары көтерілісі қазақ халқының өз Отанының бостандығы мен тәуелсіздігі жолында жан қиюға әзірлігін, жауға тойтарыс беретін күші бар екенін дәлелдеді. Қозғалыстың жаңашылдығын Кенесары алға тартқан саяси талаптардан – ақ көруге болады. Мәселен, оның руаралық қырқыстар мен феодалдық бытыраңқылықтарды жою мақсаты мен біртұтас орталықтандырылған мемлекет құруға ұмтылуы осыған дәлел.

 Кенесары қозғалысының ілгерішіл маңызы – Патшалық Ресейдің қазақ даласына төніп келе жатқан құлдық бұғауына соққы берді және (оның) бұқараның болашақтағы ұлт – азаттық күресіне жауынгерлік дайындық болды.

Қазақ халқының мемлекеттілігін қалпына келтіру  мақсатындағы 19 ғ. аса ірі халықазаттық көтерілісі бұл жолы да жеңіліспен аяқталса да, Орта Азия мен Қазақстан  халықтарының есінде өшпес із қалдырды. Кенесары күресі, оның халық мүддесіне  шын берілгендігі, қолбасшылық өнері, оның нәзік саясатшы ретіндегі сирек кездесетін қасиеті 19 ғ. өзінде – ақ халық арасында зор маңызға ие болды.

Кенсарының 10 жылдық арпалысы  қазақ даласының шалқыған жерін, таулы тасын, құмшөлейтті  өңірін ата – бабалардан қалған иелігін отаршылдардың қол сұғуынан, Романовтар әулетінің қанды шеңгелінен аман сақтау еді.

Кенесарының айбарлы  да, үздіксіз күресі мен азапты өлімінің қыр – сырын, қазірде бағалап, түсіне алмай келеміз.

Хан Кене 1822 – 1824 ж.ж. хандық билік біржола жойылған кезде қазақ хандығы үшін күресті. Ол хандық билікті қалпына келтіремін деп күрес бастағанда, атасы Абылай, әкесі Қасымның жолын қуды. Ол қазақ елін Абылай хан тұсындағыдай империяның көлеңкесінде өз еркімен ішкі бостандығын, халықтың болмысын, хандық құрылысты сақтаған ел қылуды армандады. Ол – қазақ елінің егемендік, біртұтастық жолы болатын. Ол өзін Абылай ханның мирасқоры ретінде барша қазақ жерін өзінің меншігі санады. Ал көтеріліске қатысқан халық болса, жерді, суды, нуды өз ата – бабасынан қалған дәулет санады.

Кене хан  ескі хандық жүйеге жаңалық енгізген  - реформатор болды. Ол халықтың «Бірлік  түбі – береке», «Алтау ала болса, ауыздағы кетер, төртеу түгел болса, төбедегі келер» деген мақалына сәйкес жүргізуді реформасын. Басты мақсат – елді берік мемлекетке біріктіру. Бас – басына би болған сұлтан, би, старшындарын ауыздықтап, хан билігін нығайту. Ол үшін қаржы, сот, тәртіп мәселесінде көптеген жаңалықтар енгізді. Жылына бір – ақ рет алынатын, белгілі – бір салық жүйе енгізіп, оны жинайтын белгілі – бір адамдар болды. Бұл малын халықты «зекет», «ұшыр», «Хан соғымы» деп қойдай қырыққан шонжарлардың қолына тұсау болды. Сот ісіндегі жүргізген шаралардың нәтижесіне Кене хан сотына әділдік іздегендер ғана келетін. Парақор билерге бұнда «жылы» орын табылмады. Соның нәтижесінде Кене хандығындағы рулардың арасындағы барымта, ұрлық, өзара араздық тыйылды.

Хандықтың мемлекет ретіндегі өмірі келте болды. Бұл соңғы қазақ хандығы еді. Халықтың соңғы үміті болды. Бірақ  өте кеш туған хандық көп өмір сүре алмады.

Отарлау саясатын ұстаған Ресей оны тұншықтырды. Бірақ бұл хандық қазақтардың өз алдына тәуелсіз мемлекет бола алатынын дәлелдеді.

Орыс дипломатиясының  өкілдері Кенесары, Сырым, Исатай батырлар сияқты «қарақшы», «бүлікші» деп  сипаттаса да, екіншіден, Абылайдың  немересін айлакер, парасатты саясатшыл, қайраткер ретінде де жоғары бағалайды.

Кеңестік тарихшылардан  Н. Н: Середа: «Кенесары өз жасақтарының мәртебелі әміршісі бола білді. Оның рухы дем берген жауынгерлерге еуропалық  әскер қолбасшыларының өзі қызығар  еді…» - деп көрсетеді.

Ал ағылшындық Томас Аткинсон: «Кенесары қазақтардан  ғажайып жауынгерлер даярлады,» - деп жазды.

Белгілі тарихшы  Е. Бекмаханов – Кенесарының әлі  де терең зерттелмеген дипломатиялық  өнері, саясатшылдығы, қолбасшылық  қасиетіне ой жүгіртіп, көмескі жақтарын айқындап берді.

Ал Ж. Қасымбаев  «Кенесары хан» еңбегінде: «Кенесары  бар қабілетін патшаның жаулаушылық  қимылдарын тоқтатуға немесе оның қарқынын әлсіретіп, үш жүздің бірлігін нығайтуға  жұмсады» – деп көрсетеді.

Бұл көзқарастардан Кенесарының қазақ халқының бостандығы мен бірлігі, мемлекеттігі мен тәуелсіздігі жолында күрескен шебер дипломат, саясатшыл, ірі қайраткер екендігін аңғаруға болады.

Сол ұлттық мүдденің орындалып, еліміздің тәуелсіздігінің 10 жылдығы тойланып өтті.

Ал шынайы тәуелсіздікке жету үшін атқарылатын іс ұлан – ғайыр деуге болады. Соның бірі – жас ұрпақтарды ана тілінде оқытып, оларға қазақ халқының төл тарихын, өнерін, әдебиетін, әдет – ғұрпын, салт – дәстүрін жан – жақты насихаттау.

Осы тұрғыдан алғанда  жас ұрпақты отаншылдыққа, өз халқына, басқа да халықтарға деген сүйіспеншілікке, жауынгерлікке, еңбек сүйгіштікке, Отаны үшін кез келген қиындыққа әзір тұруға, халықтар арасындағы достық пен ынтымақтастыққа, қоғам үшін, халық үшін, елі үшін қызмет етуге дайын болуға, адалдыққа, шыншылдыққа сияқты, т.б. тамаша қасиеттер мен шынайы патриотизмге тәрбиелеуде Кенесары бабамыздың алатын орны ерекше.

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Артыкбаев Ж. О.    История  Казахстана в 19 веке. / К. – 1992.
2. Абдахимов А.   История  Казахстана  /  А. – 1994.
3. Абуев К.   Қазақстан тарихының «ақтаңдақ» беттерінен. Монограф. / А. – 1994.
4. Ақтаев С.   Балдағы алтын ақ берен   // Егемен Қазақстан. – 2002. – 24 сәуір. -   9 бет.
5. Ахметов А.   «Табанын тауға тіреген тарлан»  // Жұлдыз.- 2001.-№10.-113 – 115 бет.
6. Әбдіғұлова Б.  «Пән және мұғалімдер тәжірибесі» // Қазақ тарихы. -2001.- №5.-   54-бет.
7. Әбдәкімұлы Ә.       Қазақстан тарихы.  / А. – 1995.
8. Бекмаханов Е.    Қазақстан 19 ғасырдың   20 – 40 ж. ж. /  А. – Самат. – 1994. – 415 бет.
9. Бердібай Р.     «Елдің  туын көтерген ер  Кене»  // Ақиқат. – 1994 .
10. Гора Н.  «Под знаменем Кенесары – хана» //  Наука Казахстана. – 1996.– 1. – 15 октября.
11. Ғизатуллин Б.  «Хандық басқару қалай күйретілді?» // Ақиқат. – 1996. - №6.
12. Досжанова Қ.  «Бізде ұлт – азаттық қозғалыс қалай зерттеліп еді?»  //  Қазақ батырлары. – 1999. - №3.
13. Дүйсенбай Е.  «Хан Кене ( тарихи толғамдар мен дастандар) сарапшы»  // А. – Жалын. – 1993. – 448 б.
14. Есдәулетов Ұ.    « Кенесарының мылтығы»  // Қазақ әдебиеті. – 2000. – 4 тамыз.
15. Жұмабаев Ә.  « Кенесары Қасымұлы»   // Парасат. – 1990. - №9.
16. Жұмабайұлы Ә.  « Қазақ хандары – халық қорғандары» // Ақиқат. – 1992. - №4, 8.
17. Жүсіпов Е.  «М. Жүсіп жазбасындағы Кенесары тұлғасы»  // Қазақ тарихы. – 2000. - №2. – 33-40 б.
18. Жұртбаев Т.  « Зерттеу жұмыстарын Омбыдан бастаған жөн»  // Қазақ әдебиеті. – 1999. – 10 желтоқсан.

Кенесары ханның сүйегін іздестіру жөніндегі  мәселе.

19. Жұмабайұлы Ә.  « Кенесары қазасы» // Қазақ әдебиеті. – 1991. – 3 мамыр.
20. Кенесары ханның хаттары   // Ақиқат. – 1994. - №12. 
21. Кругляков Г.  « Непокорный султан (Кенесары Касымов)»  // Казахстанская правда. – 1996. – 16 декабря.
22. Карпык Аль – Халель.    Белая кость прошлого  // А. – Дәуір. – 304 с.
23. Қозыбаев М. К.   Митридат киргизской степи.  Правда и вымысел о

Қасымбаев Ж. Қ.   Восстании К. Касымова. // Каз. Правда. – 1992. – 13март.

Сүлейменов  Р.

24. Қасымбаев Ж. Қ. « Даланың ержүрек Митридаты»  // Қазақ батыры. – 1992. - №3.
25. Қозыбаев М. К.  « Сырым батыр және Кенесары хан»  // Халық кеңесі. – 1992.  – 9 шілде.
26. Қозбаев М. К.  «Жауды шаптым, ту байлап»  // А. – Қазақстан. – 1994. – 192 б.
27. Қасымбаев Ж. Қ.  «Кенесары хан»   // А. – Қазақстан. – 1993. – 112 бет.
28. Құсайынов Қ.   «Кешегі өткен Кенекең»   // Халық кеңесі. – 1992. – 26 желтоқсан.
29. Құлбарақов С.    «Хан  Кене трагедиясы»  // Ақиқат. – 1996. - №1.
30. Қуантайұлы Н.  «Кенесары. Соңғы ханы алаштың» Тарихи сана  // Жас алаш.– 1999. – 10 наурыз.
31. Масанов Н.Е.  Проблемы социально – экономических историй Казахстана на рубеже 18 – 19 веков.  // А. – 1984 г.
32. Рязанов А. Ф.     Кенесары. (очерк)    // А. – Айкап. – 1993. – 32 б.
33. Рамазан Д.   «Кенесары бабамның басы қайда немесе Мәскеу мен Санкт – Петербургтегі екі ай» // Қазақ әдебиеті. – 2000 . – 25 тамыз. – 4-5 беттер.
34. Рамазан Д.   «Кенесары және Қара қозы» // Қазақ әдебиеті. – 2000. – 12 мамыр.
35. Салғарин К.     «Династии ханов»   // А. – 1992.
36. Сарсекеев М.  «Трагическая и загадочная судьба Кенесары» // Иртыш. – 1993. – 24-27 марта.
37. Середа Н.  «Бунт киргизского султана Кенесары Касымова (1838 –1847 г.г.)» // Уральск. – 1992. – 104 стр.
38. Тәжіғұлов А.  «Хан Кене бастаған ұлт – азаттық көтеріліс»  // Қазақ тарихы. – 2000. - №1. – 61-63 б.
39. Тұрлығұл Т.  «Тарихи таным және тәрбие» // Қазақ тарихы. – 2002. - №1. – 58-60 б.
40. Зарипова М. А.  «Кенесары Қасымов бастаған ұлт – азаттық қозғалыс» дамыта оқыту сабақ үлгісі. Семей.-2001.
41. Зиманов С. З.   Политический строй Казахстана конца 19 века.  / А. – 1960.
42. Үрмізіұлы Ф.  «Кенесары хан қақында»  // Жұлдыз. – 1994. - №2.
43. Хасанов М.    Кенесары хан туралы құжаттар:  Архив – Алтын қазына// Ақиқат. – 1993. - №6. – 89-92 беттер.
44. Жамбылов.   «Тәуелсіздік және саяси сана» // А. – 1999.
45. Ыбырай Ш.  «Кенесары»  // Ана тілі. – 1992. – 6 ақпан.
46. Ыбырай Ш.   «Кенесары Қасымұлы» // Парасат. – 1990. - №9.
47. Кенесарыұлы А.  «Кенесары және сыздық сұлтандар»  // А. – 1992 ж.