Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің ғылыми-теориялық негіздері

Соның мазмұнын анықтау үшін аталған ұғымдарға  қысқаша мінездеме берсек.

Экологиялық сана – қоғамдық және жеке адам санасының  бір бөлігі, адамның табиғатқа  өзара қатынасындағы білімі, сенімі және дағдысының жиынтығы.

Экологиялық ойлау – табиғаттағы алуан  түрлі өзгерістердің бір-бірімен  экологиялық факторлар мен себеп-салдар байланысын ашып түсіну. Ойлау арқылы экологиялық заңдылықтар жүйесі және оның құрылысының күрделі анықталып, жаңа заңдылықтарды игеруге жол  ашады.

Экологиялық сауаттылық – жас өспірімдерді табиғатты  қорғаудың ғылыми негіздерімен қаруландыру 1970 жылдардан бастап, бұл мәселе барлық пәндерді оқытуда, солардың ішінде биологияны оқыту процесінде назар  аударылып келеді.

Экологиялық этика – айналадағы табиғи ортамен  қарым-қатынастағы мінез-құлық нормалары  мен ерекшеліктерін білу және оны  сақтау.

Экологиялық мәдениет  күрделі ұғым болғандықтан ғылыми жағынан да, оның мазмұны, кешені әр түрлі деңгейде айқындалып бір  ізге түспей келеді.

Экологиялық мәдениет – экологияның білім  беру жүйесінің міндетті бір бөлігі, адамның материалдық және рухани тіршілігін қамтиды. Екіншіден, экологиялық  мәдениет – табиғатты танып білу, пайдалану және жаңартумен байланысты, іс-әрекет түрлерінің негізі.

Жеке  адамның экологиялық мәдениеті  дегеніміз – табиғатты аялау  талабына сай келетін білім, іскерлік және дағдысы, іс-әрекете әзірлігі мен  оны жүзеге асыруы жатады.

Ал, экологиялық мәдениет пен этиканың құрамына: табиғатты қорғау қажеттілігін түсіну, табиғатқа тигізетін өзінің пайдасын болжамай білу, табиғатпен қарым-қатынасында  заңды, ережелерді сақтау.

Сонымен, анықтамада берілген ұғымдар экологиялық  сана, ойлауы, сауаттылығы, этикасы  және мәдениеттілігі экологиялық тәрбиенің  нәтижесінде оқушылардың мінез-құлықтарында қалыптасады.

Оқушылардың табиғатқа жауапкершілік қатынасын  қалыптастыру мақсатымен әрбір сыныптың қабілетін ескере оқытудың барынша  жаңаша әдістері мен тәсілдерін таңдау сабақ арқылы экологиялық тәрбие беру ісін сыныптан тыс жұмыстарымен тығыз байланыстыра оқушылардың  табиғатқа жауапкершілік қатынасын жүйелі түрде қалыптастыра, әрбір сабақтың білімділік, тәрбиелік, дамушылық міндеттерін шеше отырып, оқытудың нәтижесінде тәрбие берудің адамгершілік эстетикалық сипаты артты. Экологиялық тәрбие беру ісінің тәрбиенің басқа салаларымен өзара бірлікте және бірін-бірі толықтыру бағытында жүргізілді, әрбір оқушының жеке басы және жас ерекшелігін ескере отырып, оқушылардың мектептегі қоғамдық ұйымдар іс-әрекетінің табиғи бірлігінің қамтамасыз етілуі, әртүрлі пән мұғалімдерінің арасындағы байланыстың сақталуы экологиялық тәрбиеліктің нәтижесін айқындайтын міндетті[29,30]. Шарт болып оқушының табиғатпен қатынасында өз іс-әрекетіне өздері талдай жасай білу дағдысын қалыптастырады. Жоғарыда айтылғандар зерттеп отырған проблемаларымызды түгелдей қамтымаса да, біздің ойымызша – экологияны оқыту процесінде 8-шы сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі тәжірибелік-педагогикалық жұмысымыздың тиімділігіне арттырудың басты жолдары болып табылады.

Педагог (А.Н. Захлебный, И.Д. Зверев, Е.М. Кудревцева) педагогикалық процесс арқылы табиғатқа  жауапкершілік қатынасының қалыптасуы оқушының «табиғат пен орталық элементтік факторлары туралы білім мен оны  әсерленушілікке жетелейтін сөзім  арқылы қабылдануының және табиғатты жақсарту үшін парктикалық үлес қосуға ұмтылыс тудыруының органикалық бірлігі болған жағдайда ғана іске асады»- деп қортындылайды[20]. Сондықтан, тәрбиенің салаларын зерттеуде қолданылып жүрген дәстүрлі жіктеулер:

интеллектілік;

эмоциональдық;

практикалық өлшеулерді негізге ала отырып, жасаған  анықтамаларыңызға сүйендік.

Атап  айтқанда: интеллектілік өлшем –  экологиялық білімнің болуына, оны  игеріп, меңгеру арқылы практикада қолдана алуын, өз пікірін қорғап, басқаларға бере білуін анықтайды.

Эмоционалдық  өлшем – экологиялық білімге  қызығушылығын, табиғат пен оның әлемдік бейнелеуіндегі үйлесімділікті сақтауды, оны сұлулық заңымен  жақсарта түсуі, табиғатты адамгершілік, эстетикалық тұрғыдан ұғына отырып, қоршаған ортаның қасіретке ұшырауына  бірге күйзеліп, оны қорғауға ұмтылысын бағалайды.

Практикалық өлшем – табиғат қорғауға байланысты практикалық іс-шараларға қатысуын, бұл істі қажетті деп санауын, оған қатысу себепті (мотив) дәлелдерін сөзбен іс бірлігін анықтайды. Оқушылардың  табиғатқа жауапкершілік қатынасының  деңгейін анықтап, тексеру мақсатында №30 мектебінде тәжірибелік-эсперимент жүргізілді. Олардың экологиялық деңгейін зерттеу, жекелей және жаппай сауалнамалар, анкеталар, тест әдістер арқылы іске асырылды.

Оқушылардың табиғатқа жауапкершілік қатынасының  интеллектілік, эмоциональдылық, практикалық  өлшемдері бойынша жоғары, орта, төмен деңгейлерін зерттей отырып, жасаған тұжырымдаманы пайдаландым.

Жоғары деңгей: экологиялық білімді  жақсы меңгерген, оның күнделікті өмірде қажеттілігін, сонымен түсінеді, теория жүзінде алған білімін өмірмен ұштастыра алады, табиғат пен қоғамдағы өзгерістерді эмоциональды тұрғыда қабылдайды, табиғи орта қорғауға арналған іс-шараларға белсене араласады, өздігімен ізденеді.

Орта  деңгей: экологиядан білімі бар болғанымен оны күнделікті өмірмен байланыстыра бермейді, табиғат пен қоғамдағы  өзгерістерді байқаған, эмоциональдық  сезіммен тұрақты қабылдай алмайды, табиғи ортаны қорғауға арналған іс-шараларға  қатысу барысында ішінара белсенділігін көрсетіп отырады.

Төмен деңгей: экология білімін нашар  меңгерген, оны өмірде қажеттілігін түсінбейді. Табиғат пен қоғамдағы  өзгерістерге мән бермейді.  Тірі ағзалардың өзара және бейорганикалық табиғатпен әрекеттесуінің нәтижесінде пайда болған қауымдастықты экологиялық жүйеге жатқызамыз.  Ағзаларға әсер ететін экологиялық факторлар, абиотикалық, биотикалық және антропогендік болып жіктеледі.

Заттардың биохимиялық айналымы дегеніміз  – олардың табиғаттағы алмасуы  мен ауысып өзгеруінің циклді үрдісі болмақ.

Табиғаттың өзіндік дамуына  байланысты айтылған жүйелер арасында биохимиялық айналымның жылжымалы  тепе-теңдігі орнығады.

Адамның табиғат заңдарын ұстамауы өндірістік іс-әрекеттерінің әсерінен экожүйе  бөліктері арасында тепе-теңдік бұзылар.

Яғни, жер климатының біртіндеп, жылынып, озон қабатының тесілуі, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің азаюы  т.б. мысалы болады.

 

 

2.2 Табиғат қорғау дәстүрлері арқылы экологиялық тәрбие берудің формалары мен әдістері

 

Жас ұрпақты  өнер сүйгіштікке, адамгершілік қасиеттерге  баули отырып, елді қорғау, ар-намыс  үшін күресе білуге, өзінің дінін, салтын сақтауға тәрбиелеу – біздің бірініші кезектегі міндетіміз.

“Адам ұрпағымен мың жасайды”, - дейді қазақ мәтелі. Ұрпақ жалғасытығымен адамзат баласы мың емес, миллиондаған жылдар жасап келеді және ол өлі жалғастық емес, сәт сайын өзгеріп, өрлей дамыған саналы тірлік. Адамзат еншісіне ғана тиісті сол тірлік дамыуының бағбаншысы – тәрбие. Демек, ұрпақ тәрбиесі қай заманның болмасын көкейтесті мәселесі болып келгендігі дәлелдеуді қажет етпейті нәрсе.

Қазақтың өзіндік  салтындағы “Той бастар” айтқан жігіт, алтыбақан тепкен қыз-бозбала, … - бәрі-бәрі көкейіндегі ойын-сырын, мұңын тыңдаүшысына ән әуезімен әрлендіріп, тас жүректің өзін елжірететіндей етіп жеткізген.

Қазіргі таңда қазақ  салт-дәстүрлерінің оқу-тәрбие процесіне енгізілуі негізге алынып отыр.  Оқушыларға отбасынан басқа ұлттық тәлім-тәрбие беруде мектептің алатын орны ерекше. Үйде бала ата-анасына еркелесе, мектепте балаларға мұғалімнің айтқаны заң, олар ұстазының айтқанын бұлжытпай орындауға тырысады. Сондықтан да оқу-тәрбие процесінде қазақтың салт-дәстүрлерін пайдаланудың рөлі ерекше. Ол 1-суретте көрсетілген

1-сурет

ҚАЗАҚ САЛТ -  ДӘСТҮРЛЕРІН ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ  ПАЙДАЛАНУ СИПАТЫ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жалпы азаматтық тәрбие –  ұлттық ерекшеліктерден бас тарту  емес, қайта оларды анығырақ тану, зерттеу, олардағы алдыңғы қатарлы элементтерін барынша пайдалану арқылы жүзеге асыруға болады.

Ұлттық салт-дәстүрлерді  зерттеу төмендегі міндеттерді  шешуге бағытталуы қажет:

1. Салт-дәстүрлерді түсіндіру – мазмұнын анықтау, топтау, бағыттау;
2. Оқу-тәрбие процесінде ұлттық салт-дәстүрлерді пайдалану жолдары, оны ұйымдастыру жұмыстарын, түрлерін қарастыру.

Бұл  мәселені шешу үшін салт-дәстүрлерді оқу-тәрбие процесінде пайдалану әдістемесіне талдау жасалу қажет:

а) салт-дәстүрлерді  оқу-тәрбие процесінде пайдалану арқылы қол жеткізе алатын жетістіктерді  анықтау, оны дамыту жолдарын қарастыру;

ә) сан алуан  әдістемелік жолдарын қарастыру;

б) практикалық  жаттығулар, яғни салт-дәстүрлерді  іс-жүзінде пайдалану, қолдану;

в) салт-дәстүрді әдетке айналдыру, яғни мінез-құлық  көрінісіне жеткізу.

Олай болса, халқымыздың ұлдарымыз бен қыздарымыздың санасына сіңіріп, салт-дәстүрін сақтауға, әдет-ғұрпын кеңінен қолдануға үйрету үшін әр сабақта тиісті жерінде пайдалана отырып қалыптастыруымыз керек.

Осы мақсатты жүзеге асыру үшін әр пәнді өту барысында  қазақ салт-дәстүрлерінің материалдарын қолдану қажет.

Мысалы, бастауыш сыныптың қазақ тілі сабағында “Мақал-мәтел” тақырыбында оқушыларға төрт түлік  малға, достыққа, бірлікке, еңбекке  байланысты мақал-мәтелдерден білетінін  айтқызып, олардың мағынасын түсіндіру  қажет.

Оқушыларды  екі топқа бөліп төрт түлік туралы өлең-жырлар, мақал-мәтелдерді көп айтқан топтың жеңімпаз болатындығы ескеріліп, ол малдардың бізге қандай пайдасының барын, олар туралы жұмбақтарын жасыртып, шешуін шешкізу қажет.

Сабақта қазақ  халқының шашуды қай кезде шашатынын сұралып, білмейтіндеріне шашуды қай кезде, қалай шашатындығы туралы түсіндіріледі. Шашудың құдаларға, жаңа түскен келінге шашылатыны айтылады.

Арнаұлы “Білім мен салт-дәстүр сыны” атты жасалған қалталардан оқушылардың өз қалауы бойынша карточкалар алынып, берілген сұрақтарға жауап алынады. Бірі – сабақтың негізгі тақырыбына байланысты сұрақ та, екіншісі – халықтық дәстүрге байланысты сұрақ.

Бастауыш сыныптың қазақ тілінен сөйлемнің түрлеріне  байланысты оқушылардың ойлау қабілеті мен тіл байлығын әрі ұлттық ойынның түрін меңгерту негізінде “Көкпар тарту” ойынын жүргізуге болады. Онда оқушылардың сөйлемнің түрлерінен алған білімін қорыту, тексеру арқылы сөйлемнің компоненттері тапқызылады.

Оқушыларды  екі топқа бөліп, әр топ өздерінің  қалауы бойынша “Мұрагер” және “Шаңырақ” деген сияқты ат қояды. Әр топ өзінің білімін, тапқырлығын, жылдамдығын, шешендігін берілген тапсырмаларды орындау арқылы көкпар сайысына түсіп, жеңген топ өзінің көкпарын және бәйгесін алады.

Оған қосымша, оқушылардың білімі мен дәстүр сайысына байланысты “Хан талапай” ойынын ойнатуға болады. Бұл жерде оқушылар біріншіден,  ұлттық ойынды үйренсе, екіншіден, өздерінің білімін сынаққа салады.

“Хан талапай” ойынында оқушылар дөңгелене отырады, ал ойын жүргізүші қолындағы асықтарды  ортаға қарай шашады. Ойын кезінде кім аз асық жинап алса, сол жеңілген болып есептеледі. Ойынның мақсаты – балалардың жылдамдығын күшейту, жұлын-жүйкелерін шыңдау, тілін дамытып, ойда сақтау қабілетін жетілдіру.

 Төртінші  сыныптың қазақ тілінен фонетика  мен зат есімге байланысты саяхат сабақ өткізіледі. Дауысты, дауыссыз дыбыстарға байланысты Қожанасыр мен Алдар көсе,Төле би, Бөгенбай батырлардың ауылына жол тартып, сол жерлердегі сынақтардан өткізіледі. Сол сыннан өтсе билер мен батырлар ауылына жіберіледі.

Дауысты, дауыссыз дыбыстар мен зат есімдердің тәуелденуі мен септелуіне байланысты “Сақина салу”, “Теңге алу”, “Аңға шығу” ойындарын ойнату  арқылы оқушыларға өтілетін тақырыпты қызықты етіп меңгеруге әрі ойынды үйренуге болады.

Халық педагогикасы – халықтың ең берекелі, ең парасатты тәжірибесі.

Халық педагогикасы  дәстүрлерін өсімдіктер дүниесімен бірге қарастыратын болсақ, ортақ  мүдделерін кездестіреміз.

Мысалы, мектеп жасына дейінгі балаларға өсімдікті  жұлма, таптама деп айтсақ, ал мектепке келген оқушыларды білім бұлағымен сұсындатып қана қоймай, халық арасында кең тараған аңыз-әңгіме, мақал-мәтел, жұмбақ, ырым мен тыйым сөздер, өлең-жырлар т.б. арқылы атамекеннің бір бөлшегі - өсімдіктерді қорғауға, аялауға тәрбиелейміз.

Бүгінгі танда, Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беретін мектептердің білім мазмұнының тұжырымдамасында жаратылыстану пәндері мен қатар барлық басқа пәндердің де мазмұнын қоршаған табиғи ортаны қорғау материалдарымен толықтыру арқылы, осы мәселені жүзеге асыру барысында табиғи орта мен оқушының өзара үйлесімділігі мектептерде сабақтан тыс жұмыстарды жүргізу барысында оқушының табиғи ортаға саналы көзқарасын қалыптастыру идеясы біздің зерттеуіміздің бағытын оның әдіснамалық негізін айқындай түседі.

Оқушылардың табиғатқа  жауапкершілік қатынасын қалыптастыру мақсатында әрбір оқушының, әр сыныптың ерекшеліктері мен қабілеттерін ескеру, оқытудың барынша жеңіл әдістері мен тәсілдерін қолдану, сабақ арқылы экологиялық білімін беру ісін сабақтан тыс жұмыстармен тығыз байланыстыру, мектепте өтілетін сыныптан жөне мсктептен тыс жұмыстарды табиғат қорғау бағытында жұмыстардың тиімділігін арттыру, оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеу ісінің тәрбиенің басқа түрімен өзара бірлікте және бірін-бірі толықтыру бағытында жүргізілуі, әр оқушының жеке басы мен жас ерекшеліктерін ескеру, әр пән мұғалімдерінің арасындағы тығыз байланыстың сақталуы жалпы білім беретін мектептерде сыныптан тыс жұмыстарды өткізу барысында оқушыларға экологиялық білім беру мен табиғат қорғауға тәрбиелеудегі тәжірибелік- педагогикалық жұмыстардың тиімділігін арттырудың тиімді жолдары болып табылады.