Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің ғылыми-теориялық негіздері

«Атамекен» бағдарламасы жалпы  білім беретін мектептегі оқу-тәрбие процесінің, сыныптан тыс жұмыстардың өзіндік ұлттық ерекшеліктерін айқындайтын, қазақ халқы педагогикасының тәлім-тәрбие ұстанымдарына негізделген ғылыми-педагогикалық және әдістемелік бағдарлама. Оның негізгі мақсаты – оқу-тәрбие жұмысының жаңа үлгідегі жобасын жасау, әрбір мектепте балалар мен үлкендерді біріктіретін кеңес, топ, бірлестік құру, бүкіл мектептік «Елім-ай» атты ұлттық этнографиялық ойын жобасын жүзеге асыру, әрбір мектепте халықтық ұлттық тарихи-этнографиялық мұражаймен бірігіп, әр жыл сайын дәстүрлі бүкіл мектептік, қалалық, облыстық, республикалық «Атамекен» тойын салтанатты түрде өткізу болып табылады.

Оның  негізгі міндеті 26 бағыттан тұрады. І-ХІ сынып аралығында қазақ халқының педагогикалық тәлім-тәрбие ұстанымдарын негізге ала отырып жүргізу.

Оның 15-ші «Заман-ай» бағытында «Атамекен» бағдарламасын жүзеге асыруды, қоршаған табиғатты қорғау мәселелері, үгіт-насихат  жұмыстарын жүргізу болып табылады [22].

Келешек ұрпақты табиғат апатынан сақтап, қоршаған ортаға деген мейірімділік сезімін сақтап, қоршаған ортаға деген  мейірімділік сезімін оятып, табиғатты  қорғау жұмысына белсене араласатын ұрпақ тәрбиелеу үшін ғалым М.Н. Сарыбеков алты кезеңнен тұратын  жанұя, бала-бақшадан, есейген азаматқа деген экологиялық салауатын ашып тәрбие беру жолын ұсынады.

1. Сәбиді табиғат қорғауға тәрбиелеу  әр жанұяда басталып, оған әр  жанұяда қалыптасқан табиғат  қорғау дәстүрі көмектеседі. «Ұяда  не көрсең, ұшқанда соны ілерсің»,- деген мақалды еске ала отырып тәрбие іске асу тиіс.

2. Мектепке дейінгі сәбиді тәрбиелеу  мекемесінің оқу, тәрбие жұмысының  мазмұнына түгелдей табиғатты  аялауға үйрету бағытымен беру  керек. Бала үшін бала-бақша  бағдарламасына жүйелі түрде  сәбиге түсіндіріп, табиғатты аялау  идясын ұсынады. М.Н.Сарыбековтың  пікірінше табиғатты қорғап, аялайтын тәрбие жұмысына арналған оқулықтар, әдістемелік және қосымша әдебиеттер, оқыту мен тәрбиелеуге арналған дидактикалық материалдар болуы қажет. Ол үшін бала-бақша ауласы таза, гүлденіп, бөлмелері әсем безендіріліп, үйде өсетін гүлдерге арнаулы қамқорлық жасай алатындай бояуы керек. Әр сәбиді «табиғат», «табиғат тазалығы», «денсаулық», «сұлулық», «гүл», «жасыл желек», «мөлдір су», «көгілдір аспан», «торқалы топырақ», «сайраған құс», «жүгірген аң», «менің ауылым», «менің отаным» т.б. деген сөздердің мазмұнын жақсы түсіндіріп, сол түсініктерді іске асыруға тәрбиелеу тиіс.

2006 жылы «Қазақстан Республикасының  экологиялық қауіпсіздігі» тұжырымдамасы  қабылданды. Бұл заң 19 тарау, 89 баптан  тұрады. Тұжырымдаманың 15 тарауы «қоршаған  ортаны қорғау саласы экологиялық  тәрбие мен білім беру, ғылыми  зерттеулер», - деп, 73 бабы «экологиялық білім мен тәрбие беру, ғылыми жалпыға бірдей және үздіксіз жүргізілуі» - деп аталады. Осы 74 бап оқу орындарында экологиялық білім беру, 75 бап «қоршаған ортаны қорғау саласындағы зерттеулер мәселесіне» арналады.

Сондықтан, зерттеуге негіз етіп отырған 8-шы сынып оқушыларына экологиялық  білім мен тәрбие беруге, қазіргі  қоғам талабы қаншалықты әсер еткенін, оны іске асырудың қазіргі хал-жайын  анықтаудың үлкен маңызы бар.

Білімді терең меңгеруге оқушылардың  практикалық дағдыларын қалыптастыру әр түрлі танымдық міндеттерді мақсатты және жүйелі түрде шешуге мүмкіндік  жасалды. Әрбір сабақта, әр түрлі  оқу әдістерін, оқыту құралдарын пайдалану қажет. Мысалы, лекциялар, әңгімелесу, семинарлар, оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстары олардың рефераттар және қысқаша баяндамалар және т.с.с. ұйымдастыру оқушылардың танымдық қызығушылықтарын арттырып, оқу белсенділіктерін іс-әрекеттерін дамытады.

Жалпы қорыта келгенде оқушыларға білім мен  тәрбие беру, оның интегралды сипаты жаратылыстану, қоғамдық-тарихи, гуманитарлық-эстетикалық  еңбек циклды оқу пәндерінің барлығында дәрежеде бейнелеуін қамтамасыз етеді.

Көптеген  ғалымдар, оның осы ерекшелігін негізге  ала отырып, экологиялық тәрбиені әр түрлі дүниетанымдық, саяси, адамгершілік, эстетикалық құқықтық, еңбек, т.б. тәрбие элементтерінен тұратын, өзара тығыз  байланысқан жүйе ретінде қарастырады. Бұл экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесін қандайда болмасын бір ғана мектеп пәні арқылы шешілуі мүмкін емес, тек мұны пәнаралық байланыс арқылы қарастырылады.

Мектептегі  экологиялық тәрбие беру ісінің педагогика теориясы мен мектеп тәжірибесінде  жаңа сала ретінде қазіргі кезде  дамып келе жатқандығын байқатады. Бұл саладағы теория мен практиканы дамытудың қажеттілігі жалпы  теориялық және жеке әдістемелік  бағыттағы зерттеулерді кеңейту және тереңдету қажеттілігін дәлелдейді. Менің ойымша, қазіргі мектеп практикасы шын мәнінде уақыт талабынан кейін қалып, ол экологиялық сауатты тәрбиеге оқушыларды дайындауды қамтамасыз ете алмайды. Өйткені, зерттеуші ғалымдардың пікірінше мұндай жағдайдың туындауында басты себептердің бірі – экология идеясын ұғындырудың жеткіліксіздігі табиғи ортаның бағалылығы көпшілігінде пайдакүнемдік негізде түсіндіруі, экологиялық мазмұндағы білімдерінің өзара тығыз бірлігінің болмауы деп саналады.

Қазіргі кезде халықаралық экологиялық  білім беру жүйесінде педагогикалық  теориясы мен практикасында қалыптасқан  үш жағдайы бар.

Біріншісі – көп пәнді үлгі. Бұл жағдайда дәстүрлі пәндердің оқыту мазмұндарына экологиялық мәселелердің жеке бөлімі, жекелеген тақырыптар енгізіледі және бұрынан оқытылып келген тақырыптардың  мазмұндары қосымша жаңа экологиялық  мәліметтермен баяндалады.

Екіншісі  – бір пәнді үлгі. Мұның бір  ерекшелігі орта мектептердің экологиялық  оқу топтарына арнайы экология курсын оқыту арқылы іс-жүзінде асады.

Үшіншісі  – аралас сабақтар үлгісі. Мұнда 8-шы сынып оқушылары үшін экологиялық  білімнің жеке мәселелері дәстүрлі пәндерде қарастырылады. Содан соң, ол сабақтардың  бастарын біріктіріп, қорытындылайтын  арнайы сабақ өткізіледі.

Біз, ендігі кезекте оқушыларға экологиялық  тәрбие берудің мақсат, міндеттері, ұстанымдары мен мазмұндарында  І тарауда айтқанбыз.

Экологиялық мақсат, міндет және ұстанымдар жайлы  ұғым, түсініктерге байланысты ойымызды келтіруді орынды деп санаймын. Экологиялық  тәрбие берудің мақсаты – оқушылардың  қоршаған ортаға байланысты жауапты  және аяушылық сезімде болып, іскерлік қарым-қатынас жасайтын ғылыми білім көзқарастар мен сенімдер жүйесінің біркелкі қалыптасуын айтамыз.

Оқушыларға экологиялық білім  мен тәрбие берудегі негізгі міндеттер:

1. Экологиялық идеяларды, негізгі  түсініктерді, ғылыми дәлелдерді  іріктеп саралай біліп, білім  құрамын көбейту, табиғат заңдылықтарын  ұғыну;

2. Табиғат – ресурстардың, өндірістік  өнімдерді және адамзат мәдениеттерін дамытудағы негізгі көз екендігін білу, оларды пайдаланудың ғылыми-техникалық немесе ғылыми-экономикалық технологиясынан хабардар болу;

3. Табиғатты ұтымды пайдаланудың  жолдарына байланысты қолданбалы  білім, практикалық іскерліктер мен дағдыларды меңгеру;

4. Қоршаған ортаға саналы көзқараспен  қарап, оның бүгінгі жағдайы  мен болашағы жайлы бағалай  білу, зиянды құбылыстардың алдын  алу, оны жақсартуда дұрыс шешімдер  қабылдап, өндіретін және қоғамдық  еңбектердің әсерлерін түзету;

5. Табиғи ортаға зиян келтірмейтін, ластамайтын, бұзбайтын нормаларды саналы түрде сақтап, табиғатты қорғау идеяларын насихаттау;

6. Әрбір оқушының табиғатпен қарым-қатынас  жасауға десек рухани қажеттілік  дамыту, оның адам жандүниесінің  экологиялық, талғам-сезімдерін қалыптастырудағы ықпалын ұғыну.

Жалпы, эколог-ғалымдардың «экологиялық тәрбие беру» ұғымына берген анықтамаларынан  туындайтын және өзіміздің пікірімізше  экологиялық тәрбие берудің мәні – табиғатқа сыншы қарым-қатынас  жасайтын, қоршаған табиғи ортаны қорғайтын, табиғи қорды тиімді пайдаланып, әсемдігін көрсететін қасиеттер адамгершілік-эстетикалық тұрғыдан ұғындырып, оқушылардың экологиялық-лирикалық серпін тудыру арқылы мақсат, міндеттерге жетумен мінезделінеді.

Сонымен, 4-шы сынып оқушыларында экологиялық  білім мен тәрбие берудегі мазмұна  кіретін оқыту материалдары төмендегідей ұстанымдардағы негізделіп құрылды:

1. Экологиялық білім мен тәрбие  берудің бір жүйелілігі және  үздіксіздігі;

2. Оқу мазмұнында әлемдік, ұлттық және туған өлке мәселелерінің өзара байланыстылығы;

3.Оқушылардың экологиялық дүниетанымдарын  қалыптастырудағы пәнаралық бірлігі;

4. Табиғи ортаны қорғау жайлы  білім алып, оны аялау, сақтау, көркейту туралы интелектуальдық  және эволюциялы адамгершілік негіздегі іс-әрекеттерінің бірлігі.

Жоғарыда  оқушыларға экологиялық тәрбие беру мақсат, міндеттері, оларды іс-жүзіне асыруға  ұйымдастырғанда басшылыққа алынатын ұстанымдарды атап шықтық. Енді, мектептегі 4-шы сынып оқушыларына берілетін  экологиялық тәрбие оқу-тәрбие процесінде екі бағытта жүргізілуі керек:

1. Оқушылардың мінез-құлқында және  әртүрлі іс-әрекеттерінде, қызметтерінде  табиғи ортаға деген жауапкершілік  қатынас нормаларын қажеттілігіне  тәрбиелеу;

2. Қоршаған ортаны қорғау және  жақсарту, табиғат байлығын ұқыптылықпен  пайдалану, ысырапшылық пен немқұрайлыққа төзбестей күрес жүргізуге тәрбиелеу.

Бұл бағыттар негізінде оқушылардың  экологиялық білімін танымдық іскерліктері мен әдет-дағдылары, айналасымен  адамгершілікті имандылық қарым-қатынастарда болып, сана-сезімдері көзқарастары, мінез-құлықтары ізгілікті түрде  қалыптастыруға жағдай жасайды.

Ал, енді сол арнайы курстың мазмұнын қарауға келгенде қиындықтарға  кездестік, сонда да экологиялық  тәрбие берудің мазмұндарының қисынды  құрылымдық жүйесін жасауға талпындық.

Экологиялық курстың бірінші мазмұны –  қоғам мен табиғаттың өзара байланысы, экологиялық құндылықтар, адамдар  мен табиғат қарым-қатынастарындағы ережелер мен шектеулер, табиғаттан үйрену және қорғау жайлы іскерліктер  мен дағдылар болып табылады. Мұнда  оқушыларға адам мен қоғам және табиғат қарым-қатынастарының әлеуметтік мәні, бір-біріне тәуелділігі мен ықпалдарының тарихи қалыптасуы, әр қоғамдық формациялардың ерекшелігіне тәуелділігін әлеуметтік ғалымдар тұрғысынан ұғындырылады.

Табиғат туралы деректер, ұғымдар мен заңдарды жаратылыстану ғылымдары береді. Бұл заңдарды білу адамның табиғатқа  ықпалын ұтымды шектеп, оны үнемді пайдаланудың мүмкіндіктерін түсінеді.

Үш  фактордың өзара байланысы заттардың  биохимялық айналым арқылы жүзеге асырылу  жаратылыстану ғылымы негізінде  экологиялық ұғымдар жүйесі құрылады. Олар: тірі ағза, экологиялық жүйе, факторлар, биосфера және басқалары. Тірі ағза, зат  алмасу және тірі материяны сипаттайтын белгілерімен ерекшелінеді.

Жер бетіндегі тіршілік жасайтындар  биологиялық жүйе биосфера құрайды.

Экологиялық тәрбие берудің екінші оқушылардың  мінез-құлықтарына экологиялық құндылықтарды  қалыптастыру, соның негізінде экологиялық  сананы тәрбиелеу. Өйткені, табиғат  – қоғамның сондай-ақ әр адамның  қажеттілігін өтейтін қазына байлық негізі екені белгілі. Адамның қажеттілігі материалдық, рухани және парктикалық тұрғыда болуы мүмкін. Практикалық қажеттілігін өтеу арқылы адам өмір сүріп, тіршілік етеді, ал материалдық қажеттілігін өтеу барысында өндірісті, ғылымды, техниканы қамтиды. Ал, рухани қажеттілігін өтеу негізінде ақыл-ойын және адамгершілік, эстетикалық талғам-сезімін қалыптастырып, дамытады.

Экологиялық тәрбие берудің үшінші мазмұны –  оқушылардың бойында экологиялық  этиканың қалыптастырумен анықталады. Ұзақ жылдар бойы қоғамның, адамның  табиғатқа қарым-қатынасы, тек тұтыну жағы басым болғандықтан, пайда табу мақсатында алып құрылыстар, өндірістік орындар ысырапты игерілуде, соның барысында Арал қасіреті, Семей полигоны, Лабнор полигоны, Чернобыль АЭС-ң жарылуы туындады. Мұның салдарын адамзат түсінгендіктен, өлкелік мәселелер әлемдік проблемаға ұласты.

Экологиялық тәрбие берудің төртінші мазмұны  оқушыларды қоғам мен табиғат  арасындағы өзара қарым-қатынасты  әрекеттерді түсіндіру, оны қорғау мен сақтауға практикалық іс-әрекеттермен қаруландыру болып табылады. Олар, табиғаттағы заттармен құбылыстарды жәй-күйін бақылау, экология жайлы білімді жетік меңгеріп, оны жұртшылық арасында кеңінен насихаттау.

Жоғарыда  көрсетілген оқушыларға экологиялық  тәрбие беру мазмұндары оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру формасы сабақ және сабақтан тыс жұмыстар арқылы іс-жүзіне асырылады[24,25,26].

Баршамыздың елімізде ұстайтын жәй – экологиялық  тәрбие беру үздіксіз және жүйелі жүргізу  барысында ғана өз нәтижесін береді. Ал, экологиялық нәтиже болса, оқушылардың  әдет-дағдыларында, іскерліктерінде  байқалынады.

Сонда, оқушылардың табиғатты қорғау, аялау, сақтау, жетілдіру қатынастарын, іскерліктерін есепке алуды мынадай  ерекшеліктеріне назар аударуымыз керек:

оқушының табиғатқа деген қатынасын  бағалау;

табиғатты қорғауды, аялауды және жетілдіруде қосқан үлесіне, нәтижесіне талдау беріп, әр оқушының еңбек санасының қорытындысын шығару;

табиғат объектілерін зерттеп, оның құбылыстарын тану, оған сипаттама беру;

оны жақсартуды жетілдіруде дұрыс  шешім қабылдау қабілеттерін есепке алу;

табиғи ортаны қорғауға байланысты нормаларды сақтау;

табиғатқа қамқор болу идеяларын насихаттау.

Егер  де аталған іскерліктер табиғатқа  деген жауапкершілік, жанашырлық, сүйіспеншілік  т.б. қасиеттер балалардың мінез-құлықтарында болып, былайша айтқанда, адам-қоғам-табиғат  арасындағы алуан түрлі диалектикалық  байланыс және бір-біріне тәуелділік деңгейлерді бағалайтын өлшемдер мен көрсеткіштер сұрыпталып, оларға ғылыми-әдістемелік сипаттамалар жасаймыз.

Қазіргі кезде барлық дәстүрлі ғылымдар экологияландырылып, экологиялық туындаған мәселелерді  әлеуметтік-экономикалық, техникалық, технологиялық мәселені психологиялық, педагогикалық жағынан зерттеу  барысында бірнеше жаңа ұғымдар  қалыптасты. Олар «экологиялық білім», «экологиялық сауаттылық», «экологиялық мәдениет», «экологиялық этика», «экологиялық сана», «экологиялық ойлау», «табиғатқа экологиялық қатынасы» т.б. Бұлардың мазмұндарына қарай ортақ құрамдас түсініктер, бір бірімен байланысқан, бірі екіншісінің салдары болып табылатын сабақтас ұғымдар. Осылар оқушылардың көзқарастарында, мінез-құлқында, табиғатқа қатынастарында қандай орын алады.