Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің ғылыми-теориялық негіздері

          Келесі құрылым экологиялық тәрбие процесінің негізгі сатыларын белгілеуге негізделеді. Бұл сатылар қойылған міндеттердің сапалы шешілуіне бағытталған бірізді кезеңдердің міндетті түрде өтетін процесі. Құрылым экологиялық тәрбие процесі бірізділігінің және бірлігінің терең заңдылығын түсінуде өте маңызды:

• қойылатын талаптар мен ережелерді тәрбиеленушілердің түсінуі;
• білімнің сенімділігі;
• сезім қалыптастыру;
• іс-әрекетке араласу және іс-әрекет арқылы тәрбиелеу.
• Келесі құрылым да бірізді процесс кезеңдерін анықтауға негізделеді, бірақ ол енді басқа талаптарға, яғни пройестің жүруінің пәрменділігін қамтамасызететін бірліктер арасындағы байланыстар мен тәуелділіктерге негізделеді: а) тәрбиенің негізгі міндеттері мен мақсаттарын қамтитын процесті жоспарлау; б) материалды; қоғамдық; рухани іс - әрекеттерді ұйымдастыру; в) тәрбиеленушілердің негізгі іс - әрекеттерінде тұлға аралық қарым – қатынасын және оның дамуын реттеу; г) жоспарланған және алынған нәтіжелердің айырмашылығын бақылау және қорытындылау, жіберілген қателіктермен қол жеткізетін  жетістіктерге талдау жасау.

    Экологиялық тәрбие процесі кезеңдерінің өлшем шектері ретінде педагогикалық әрекеттің бірізділігін пайдалануға болады. Бұл жағдайда құрылымда мынадай бірліктер пайда болады:

1. жалпы нормалар және тапсырмалармен танысу:
2. қарым – қатынас қалыптастыру;
3. көзқарастар мен тұжырымдар қалыптастыру;
4. тұлғаның жалпы бағытын қалыптастыру.

          Бұл әрекеттің барлығының нәтіжесі  – нормалдық қалыптағы тұрақты  мінез құлық әдеттерін баулу.  Әрекеттердің әдеттенуі біртіндеп мінез бітістеріне, тұлғалық қасиеттерге ауысады.

Жалпы заңдылық ауқымының әрекеті Тәрбие процесінің барлық жүйесіне таралады. Жалпы заңдылық осы процестің маңызды және ірі бірліктерінің арасын байланыстырып отырады. Жүйе ішіндегі бірліктерінің байланысын анықтайтын заңдылық  жеке (нақты) заңдылық деп аталады.  Тәрбие процесі педагогикалық процестің бөлігі ретінде осы процестің заңдылықтарына бағынады.тәрбиелеу тәжірибесі үшін Тәрбие процесінің кейбір бірліктерін тәрбие сапасына ықпал жасайтын заңды қатынастар пәрменділігімен байланыстыру қажет.

        Экологиялық   тәрбиелеу пәрменділігі мыналарға байланысты:

1. қалыптасқан экологиялық тәрбиелік қатынастарға;
2. экологиялық әрекеттерді ұйымдастыру мен оған қойылған мақсаттардың бір – біріне үйлесуіне;
3. экологиялық тәрбиелік әсердің әлеуметтік тәжірибесі мен сипатының (бағыттылығы, мазмұны) тәрбиеленушіліерге ықпал етуіне;
4. экологиялық объективті және субъективті факторлар әрекетінің байланысына;
5. экологиялық тәрбиелеудің және өзіндік тәрбиенің қарқындылығына;
6. педагогикалық өзара әрекеттегі экологиялық тәрбие процесіне қатысушылардың белсенділігіне;
7. экология тәрбиемен ұштасуы дамыту және оқыту процестерінің пәрменділігіне;
8. экологиялық тәрбиелік ықпалдың сапасына;
9. экологиялық тәрбиеленушінің «ішкі жан дүниесіне» әсер ету қарқындылығына;
10. экологиялық тәрбиеленушілердің сөздік және сезімдік процестердің даму деңгейі мен педагогикалық әсер етудің үйлесуіне;
11. тәрбиеленушілердің өзара бір – бірімен қарым – қатынасының қарқындылы мен санасына байланысты болады.

         Экологиялық тәрбие мазмұнын түсінерде қойылатын талаптар мен мақсаттарға сай оқушының білімі, нанымы, дағдылыры, тұлғаның сапасы мен белгілері тұрақты әдістер жүйесі деп қабылданған.

          Тұлғаның жан – жақты және  үйлесімді дамуы – бұл ақыл – ой, дене, адамгершілік, еңбек пен политехникалық, эстетикалық тәрбиелердің біртұтас педагогикалық пройесте тоғысуы.

          Қазіргі экологиялық тәрбие бағыттарының негізгі мына идеялар жатады:

          1. Экологиялық тәрбие мақсаттарынаң шынайы болуы. Бүгінгі нақты мақсат – бұл адамның ептіліктері мен дарындығына сүйене отырып, оны экологиялық тұрғыдан жан – жақты дамыту. Бұл мақсатқа жетудің құралы - әр адамның мәдениет қоры негіздерін игеруі. Осыдан тәрбие мазмұнының орталық түсінігі, яғни тұлғаның «базалық мәдениеті» келіп шығады. Бұл өмірлік өзін - өзі анықтау мәдениеті болып табылады, яғни, экологиялық мәдениет пен еңбек мәдениеті, адамгершілік, көркем өнер және дене мәдениеті, отбасы қатынастар мәдениеті.

          2. Үлкендер мен балалардың біріккен іс - әрекеті. Тәрбиеші жұмысының мазмұны балалрмен бірге рухани мәдениеттің жақсы үлгілерін, адамгершілік өнеге, іс - әрекет мәдениетін іздестіру арқылы  өмір нормалары мен заңдылықтарын өңдеуге құралады. Тәрбие процесіде оқушының белсенділігі көрінеді.

          3. Өзін - өзі тану. Адамның сенімі , демократиялық көзқарасы, өмірлік  позициясы арқылы тұлғаның толық қалыптасуы нақты тәрбиеде жобаланады.

       Экологиялық    тәрбие мазмұнындағы маңызды элемент – адамның өмірлік өзін - өзі тану мәдениеті, өмірлік өзіндік таным – бұл кәсіптік, экологиялық азаматтық түсініктерді қамтымайтын өте кең ұғым. Өмірлік өзін - өзі анықтау мәдениеті адамды өз бақытының және өз өмірінің субъектісі ретінде сипатталады. Адамның өзін - өзі үйлесімді болуы арқылы оның экологиялық кәсіптік, азаматтық және адамгершілік өзіндік танымы қалыптасады.

          4. Экологиялық тәрбиенің тұлғалық бағыты. Мектептегі экологиялық тәрбие жұмысының өзегін тек бағдарлама, іс – шаралар, әдістері мен формалары ғана құрамайды, сонымен қоса ол бала, жеткіншек, жасөспірім арқылы сипатталатын педагогикалық экологиялық істің жоғары мақсаты мен мәніне тәуелді. Олардың жеке қызығушылығы, ыңғайы, өзіндік мінез – сипаты мен бірге өз қадірін сезінуін дамыту керек. Тәрбиеленушілердің қызығушылығынан жоғары рухани қажеттілктеріне қарай өтуі тәрбие ережесіне айналуы қажет.

          5. Өз еркіндігі. Тәрбиеленушінің  өз еркі болмай, тәрбие жұмыстарын  дамыту, бірлесе жұмыс істеу идеяларын  іске асыру мүмкін емес. Тәрбие процесі іріксіз ұйымдастырылса, ол балаға да, мұғалімге де әсерін тигізеді. Балаларды «тәрбиелеге» міндеттеме керек. Егер тәрбиелеушілер тәрбиеленушілердің қызығушылығына, асқақ арманына, азаматтық және жолдастық міндеттеріне, өзбеттілігі мен шығармашылығына сүйенсе, сонда тәрбиеленушілердің тәрбиеге деген ықылас ынтасы оянады.

          6. Ұжымдымдық экологиялық бағыты. Экологиялық тәрбие жұмысының мазмұны ұжымда тәртіп құралы ретінде қолданылатын тұлғаны мәжбүрлеу әдісіне емес, оның рухани, адамгершілік күштерінің ырықты артуына бағытталады.

          Мектептің нақты тұрмыс, өмірге  қарай бағытталуы тәрбие мазмұны  мен тәсілдерін жаңартудың тірегі. Ол келесі мүмкіндіктерге жол  ашады:

• тұлғаны тоқыраудан құтқарып, оның жан – жақты дамуына қуат береді;
• ескі догмалардан жаттай берудің гқрі, әлемді танып, өзгертуге бағытталады;
• әміршілдік пен жатсынудан гуманистик және бірлескен іс - әрекетке жол көрсетеді.

          Бүгінгі күнде тәрбиеленушіге  ақпарап жеткізіп, оны ақыл – ой, экологиялық, адамгершілік, эстетикалық т.б. тәрбие әрекетіне қосу басты мәселе. Осыдан, бұл не үшін керек, ол не береді? – деген сұрақтар туады. Шетел экологиялық тәрбие жүйесінде нақты осы тұрмыс - тәжірибелік  сұраныс бірінші орында, сонымен тапсырыс осы қоғамдық экологиялық тәрбие мазмұнына дұрыс ықпал жасап, оның іске асуына табысты қызмет ететіндігі алға тартылуда.

          Өз дәрежесінде және жақсы  ұйымдастырылған экологиялық тәрбие адамды өмірдегі үш негізгі қызметке, яғни азаматтыққа, іскер жұмысшы болуға және үлгілі жанұялық адам болуға дайындайды.

2  ОҚУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ  БЕРУ ӘДІСТЕМЕСІ

2.1 Оқушыларға экологиялық  тәрбие беру мазмұны

Қазіргі уақытта экологиялық тәрбие беру жер бетінің әрбір тұрғынын қамтуға тиісті бүкіл халықтың мәселеге айналып отыр. Қоршаған ортаны қорғау мен оның байлығын тиімді пайдаланудың Қазақстан Республикасының Конституциясынан орын алуға, арнаулы өкіметтік қаулы қабылдануы, экологиялық тәрбие беру қажеттілігінің күннен-күнге арта түсуі – бұл істі жүзеге асыруды бала бақшадан бастап жоғары оқу орындарына дейінгі тәрбие орындарында оқу-тәрбие жұмыстарының әр түрлі формалары мен әдістерін пайдалануды міндеттеп отыр. Мұның мәні – оқушыларды табиғатқа ұқыпты қарауға үйретіп, оның байлықтарын үнемді пайдаланудың маңызды мәселе екенін ұғындыру табиғатқа дұрыс қарым-қатынас жасау жөніндегі қажетті біліммен икемділік, дағдыларымен қаруландыру. Біздің елімізде «әрбір азамат табиғатты аялауға, оның байланыстарын қорғауға міндетті» деген талаптар барлық уақытта бірдей дәйектілікпен жүзеге асырылып отырымағаны мәлім.

«Жалпы білім беретін мектептерде  табиғат қорғау жұмыстарын күшейту  туралы» әдістемелік хатта оқыту  процесінде экологиялық тәрбие берудің  маңыздылығын ашып көрсетуі, оқушылардың  табиғатқа жауапкершілік қатынасын  тәрбиелеу ісіне қорғау салады. Қазіргі  әлемдік экологиялық мәселелердің туындап отырған кезеңінде оқушылардың табиғатқа жауапкершілік қатынасын қалыптастыру қажеттілігі туындап отыр.

Адамдар табиғатты билеп – тың игеру  жылдарында қаншама жерді тілім-тілім  етіп жыртып, эрозияға ұшыратты. Мақта  мен күріш өсіреміз, шөл даланы гүлдендіреміз деп каналдар салып, суды бөгеп табиғаттың бұзылуына  әкеліп соқтырдық. Адам мен табиғаттың өзара қатынасындағы пайда болған бұл қарама-қайшылықты жою қазіргі кезде, барлық қауымды ойландыруда. Сондықтан қазір ол дүние жүзі халқының, экологтардың, ғалымдардың, педагогтардың, саясат қайраткерлерінің назарын ерекше аударып, Біріккен Ұлттар ұйымының таңдап талқылайтын ең маңызды мәселелердің біріне айналды.

Біріккен Ұлттар ұйымы біздің планетамыздағы экологиялық жағдайды жақсарту жөнінде  барлық елдердің қоян-қолтық тізе қосып, бірлесіп жасаған кең көлемді  бағдарламасында мазмұндалған «табиғат қорғаудың әлемдік стратегиясы» деп аталатын, халықаралық мәні зор  құжатты жариялады. БҰҰ-ның қоршаған орта мен даму мәселесі жөніндегі конференциясы 2008 жылы Рио-де-Жанейро қаласында болып өтті. Онда 108 мемлекет пен үкімет басшылары қол қойған «ХХ ғасырдағы күн тәртібінде» деп аталатын құжат қабылданды. 2008 жылы аталған бағдарламаның шешімінің орындалу барысын қараған Б.Ұ.Ұ-ның Бас Ассамблеясының арнаулы 19 сессиясы Нью-Иоркте болып өтті. Оған БҰҰ-ға мүше 185 елдің басшылары мен делегациясы қатысты.

Соңғы жылдары Қазақстан Республикасы мектептерінде экологиялық білім  мен тәрбие беруге көңіл бөлініп  келеді. 1997 жылы тамыз айынан бастап «Қазақстан Республикасында табиғатты  қорғау туралы» жаңа заң қабылданып күшіне енді. Заң адамның өмір мен  денсаулық үшін айналадағы қоршаған ортаның қолайлы болуын қамтамасыз етіп табиғатты қорғаудың экологиялық құқықтық және әлеуметтік негіздерін белгілейді».

Ол мынадай тармақтардан тұрады:

1. Республиканың халыққа білім  беру органдары табиғатты қорғау  жөнінен халықтың барлық топтарын  қамтитын тәрбие мен білім  беру жүйесін жүзеге асырады.

2. Жалпыға бірдей кешенді және  үздік экологиялық білім мен  тәрбие беру жүйесі мектепке дейінгі, мектептегі тәрбие мен білім берудің, жоғарғы және арнаулы оқу орындарында кадрларды, мамандарды кәсіптік жағынан даярлаудың, олардың білікті болуын қамтамасыз етіп, табиғатты қорғаудың экологиялық құқықтық және әлеуметтік негіздерін белгілейді[2].

Ал, 2007 жылы «Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы» қабылданды. Бұл заң 19 тарау, 89 баптан тұрды. Тұжырымдаманың 15 тарауы «қоршаған ортаны қорғау санасындағы экологиялық білім мен тәрбие беру, ғылыми зерттеулер», - деп, 73 бабы «экологиялық білім мен тәрбие беру, ғылыми жалпыға бірдей және үздіксіз жүргізілуі» - деп аталады. Осы 74 бап оқу орындарында экологиялық білім беру, 75 бап «қоршаған ортаны қорғау саласындағы зерттеулер мәселесіне» арналады.

Осыған  байланысты Республикаға білім беру мекемелерінің алдында көптеген міндеттер қойылып отыр. Онда экологиялық  білім мен тәрбие беру жұмысын  бүлдіршіндер бақшасынан бастап, мектеп оқушыларына арналып пән «Экология  негіздерін» жүргізу қолға алына  бастады. Республиканың жоғарғы оқу орындарында экологияға байланысты арнаулы курстар, семинар ұйымдастырылды.

Мектепте  оқушыларға экологиялық білім мен  тәрбие беру «Атамекен» Л.Р. Курсабаев, «Елім-ай» М.Х.Балтабаев, «Кәусар  бұлақ» З.Ахметова бағдарламасы ерекше орын алды[21,22,23].